นักอ่านควรรู้ว่า 'ปรัชญา คือ' อะไรในนิยายไซไฟ?

เวลาที่อยากได้หนังสือปรัชญาฉบับแปลไทยในราคาประหยัด ผมมักจะเริ่มจากการเปรียบเทียบร้านหนังสือออนไลน์ใหญ่ๆ ก่อนแล้วค่อยขยับไปยังทางเลือกอื่น Naiin (naiin.com) และ SE-ED (se-ed.com) มักมีโปรโมชั่นช่วงเทศกาลและคูปองส่วนลด ทำให้ราคาปกติถูกลงได้มาก โดยเฉพาะฉบับปกอ่อนหรือพิมพ์ครั้งหลังๆ ที่มักลดหนักกว่าปกแข็ง ส่วน B2S บ่อยครั้งจะมีโปรลดแลกแจกแถมและจุดสะสมแต้มที่ใช้ลดได้จริง เมื่ออยากได้งานคลาสสิกแบบ 'The Republic' ก็ชอบเลือกช่วงที่ร้านเหล่านี้ลดราคาแล้วสั่งหลายเล่มรวมกันเพื่อค่าจัดส่งที่คุ้มค่า อีกทางเลือกที่ผมใช้คืออีบุ๊กบนแพลตฟอร์มอย่าง MEB หรือ Ookbee เพราะบางเรื่องในรูปแบบอีบุ๊กมักมีโปรโมชั่นรายสัปดาห์ ถูกกว่าเล่มจริงมาก และถ้ารับได้กับสภาพหนังสือมือสอง Shopee/Lazada หรือกลุ่มขายหนังสือมือสองบนเฟซบุ๊กมักมีคนปล่อยเล่มสภาพดีในราคาถูก สรุปคือผมจะผสมระหว่างรอโค้ดส่วนลดกับค้นหาเล่มมือสอง ทั้งสองแบบช่วยให้สะสมปรัชญาแปลไทยได้โดยไม่ทำลายงบประมาณของตัวเอง

อยากจะเริ่มด้วยเล่มที่ดึงความคิดเรื่องความเป็นจริงและเทคโนโลยีเข้ามาผสมกันจนรู้สึกว่าปรัชญาไม่ได้อยู่ห่างไกลจากชีวิตประจำวันนัก นั่นคือ 'Reality+' ของ David J. Chalmers ซึ่งผมเห็นว่าเหมาะกับคนที่ชอบถามว่าโลกที่เราอยู่คืออะไรและเทคโนโลยีจะเปลี่ยนความหมายของคำว่า "จริง" ไปแค่ไหน ผมชอบวิธีที่หนังสือไม่หยุดอยู่แค่ปัญหาสมมติฐานว่าชีวิตเป็นการจำลอง แต่พาไหลไปสู่คำถามเชิงคุณค่า เช่น ถ้าโลกเสมือนให้ประสบการณ์เดียวกับโลกจริง เรื่องจริยธรรมและสิทธิของสิ่งมีชีวิตเสมือนควรได้รับการพิจารณาอย่างไร หนังสือผสานปรัชญาดั้งเดิมกับการวิเคราะห์เชิงวิทยาศาสตร์และคอมพิวเตอร์ ทำให้ผมอ่านแล้วรู้สึกว่าการถกเถียงเหล่านี้ไม่ใช่เรื่องสำหรับห้องเรียนเท่านั้น แต่จะเป็นประเด็นใหญ่ของสังคมยุคหน้า ถ้าใครชอบบทสนทนาที่หนักพอให้คิดแต่ยังคงมีสำนวนที่เข้าถึงได้ นี่เป็นเล่มที่ผมแนะนำให้หยิบอ่านก่อนจะหลับตาจินตนาการว่าโลกถัดไปของเราจะหน้าตาเป็นอย่างไร

การมองปัญหาจริยธรรมผ่านเลนส์หลายแนวคิดทำให้ฉันรู้สึกเหมือนได้เปิดหน้าต่างหลายบานในห้องเดียวกัน ผสมผสานหลักประโยชน์นิยม (utilitarianism) กับหลักจรรยาบรรณแบบหน้าที่ (deontology) และจริยธรรมเชิงคุณธรรม (virtue ethics) มักให้ผลที่เป็นไปได้จริงกว่าเมื่อเผชิญปัญหาในสังคม ตัวอย่างเชิงภาพคือฉากใน 'Death Note' ที่บอกให้เห็นความขัดแย้งระหว่างการไล่ตามผลลัพธ์เพื่อสังคมที่ดีขึ้น กับข้อจำกัดด้านหลักการที่ไม่ควรละเมิด การใช้หลักประโยชน์นิยมช่วยให้เราคิดถึงผลรวมของความสุขและความทุกข์ แต่ถ้าเอาแต่คำนวณผลลัพธ์เพียงอย่างเดียวก็เสี่ยงที่จะทำร้ายคนส่วนน้อย จึงต้องมีกรอบหน้าที่คอยบอกว่าเรื่องไหนเป็นขอบเขตที่ห้ามข้าม เมื่อนำจริยธรรมเชิงคุณธรรมมาร่วมด้วย จะเน้นการสร้างนิสัยและคุณลักษณะของคนในสังคม เช่น ความเห็นอกเห็นใจ ความยุติธรรม และความรับผิดชอบ นอกจากนี้แนวคิดแบบ Rawls ซึ่งเน้นความยุติธรรมผ่านการวางกรอบอย่างเป็นกลาง (veil of ignorance) ก็ช่วยออกแบบนโยบายที่ไม่เอื้อให้ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งเสียเปรียบ การผสมกันแบบนี้ทำให้ข้อเสนอเชิงนโยบายทั้งมีเหตุผลทางผลลัพธ์ และเคารพคุณค่าพื้นฐานของมนุษย์ นั่นคือสิ่งที่ฉันมองว่าใช้ได้จริงในสังคมที่ซับซ้อน

รายชื่อนักปรัชญาที่ผมอยากแนะนำเริ่มจากคนที่วางรากฐานความคิดทั้งด้านจริยธรรม ความรู้ และการเมืองของโลกที่เราเห็นวันนี้ ตัวเลือกของผมจะข้ามยุคสมัยและพื้นที่ เพื่อให้ภาพของความคิดครอบคลุมตั้งแต่ปรัชญาตะวันตกยุคกรีกไปจนถึงปรัชญาตะวันออกและยุคกลางอิสลามและคริสต์ นักคิดพวกนี้มักถูกอ้างถึงอยู่บ่อยครั้งเพราะงานของพวกเขายังมีอิทธิพลต่อการตั้งคำถามสมัยใหม่ ชื่อนำคือโสกราตีส ตามด้วยเพลโตและอริสโตเติล ที่ผมชอบคือวิธีตั้งคำถามและการสอนแบบโสกราตีสซึ่งเปลี่ยนวิธีคิดเรื่องความดีและความรู้เพียงแค่การตั้งคำถามเพียงไม่กี่ข้อ เพลโตกับงานอย่าง 'Republic' ให้กรอบคิดเรื่องความยุติธรรม ส่วนอริสโตเติลใน 'Nicomachean Ethics' ช่วยจับความคิดเรื่องคุณธรรมให้ลงที่ฐานปฏิบัติได้จริง นอกยุโรป ผลงานของขงจื้อและลาวจื้อ เช่น 'Analects' และ 'Tao Te Ching' ให้มิติที่ต่างออกไปเกี่ยวกับจารีตและความสมดุลในชีวิต ยุคกลางก็น่าสนใจไม่แพ้กัน ออกัสตินกับ 'Confessions' และโทมัส อไควนัสที่เขียน 'Summa Theologica' สะท้อนการเชื่อมโยงระหว่างศรัทธาและเหตุผล ในโลกอิสลาม อาวิซีนนา (Avicenna) กับ 'The Book of Healing' และอาเวรโรเอส (Averroes) ช่วยเติมช่องว่างระหว่างกรีกกับยุคกลาง ทำให้งานของนักปราชญ์โบราณยังมีชีวิตอยู่ในยุคต่อมา รวม ๆ แล้ว ถ้าจะเริ่มศึกษา ผมมักจะแนะนำให้เปิดจากคนพวกนี้ก่อน เพราะพวกเขาบอกวิธีตั้งคำถามและกรอบคิดที่ยังใช้ได้ดีในปัจจุบัน

ปรัชญาสำหรับฉันเหมือนแผนที่เล็กๆ ที่ช่วยให้เดินผ่านเขาวงกตของชีวิตได้ไม่หลงทาง บางครั้งคำถามง่ายๆ อย่าง 'ทำไมต้องทำความดี' หรือ 'ความหมายของความสุขคืออะไร' ทำให้ฉันหยุดและมองสิ่งรอบตัวชัดขึ้น ในวัยรุ่นที่อ่าน 'Sophie’s World' ฉันรู้สึกว่าปรัชญาไม่ใช่ของหรูหรือไกลตัว แต่เป็นการเรียนรู้ที่จะตั้งคำถามและฟังคำตอบจากตัวเอง การ์ตูนอย่าง 'Fullmetal Alchemist' ก็สอนเรื่องความรับผิดชอบและผลของการเลือก เล่าเรื่องโดยใช้พลังและผลลัพธ์เป็นเมตาฟอร์ส ทำให้ประเด็นปรัชญาเชื่อมกับอารมณ์และการตัดสินใจในชีวิตจริง เมื่อใช้ปรัชญาเป็นกรอบคิด ฉันเริ่มตัดสินใจด้วยการถามว่า 'ค่านิยมอะไรสำคัญกว่ากัน' แทนการตัดสินแบบรีบเร่ง มันไม่ได้ให้คำตอบสุดท้ายเสมอไป แต่มันช่วยให้ทุกการตัดสินมีความหมายมากขึ้นและไม่ใช่แค่การตอบสนองชั่วคราว สรุปคือ ปรัชญาทำให้ชีวิตมีมิติมากขึ้น ไม่ใช่คำตอบเดียว แต่เป็นเพื่อนเดินทางที่คอยย้ำเตือนให้เราใส่ใจสิ่งที่เลือกและวิธีที่เราเลือกมัน

ความโหดร้ายของโลกใน 'Attack on Titan' ทำให้ผมคิดถึงคำถามพื้นฐานเรื่องการมีอยู่มากกว่าที่เคยเป็นมา ผมมักจะนำฉากการพังทลายของกำแพงในตอนเริ่มเรื่องมาเป็นจุดตั้งต้น เพราะภาพผู้คนกระจัดกระจาย หนีตาย ความไร้ความหมายที่ปะทุขึ้นในชั่วพริบตา มันสะท้อนปรัชญาเชิงเชิงมีอยู่ (existentialism) ที่ถามว่ามนุษย์เลือกสร้างความหมายได้อย่างไรในโลกที่โหดร้ายและไม่แน่นอน ฉากนั้นทำให้ผมรู้สึกว่าตัวละครทุกคนถูกบังคับให้ตัดสินใจภายใต้ความเป็นจริงที่โหดร้าย — บางครั้งการตัดสินใจไม่ใช่การเลือกอย่างมีสติ แต่เป็นการตอบสนองเพื่ออยู่รอด นอกจากนั้น เรื่องราวของ 'Attack on Titan' ก็กระตุกแนวคิดเรื่องเสรีกับชะตากรรม (freedom vs determinism) โดยเฉพาะความขัดแย้งภายในของตัวเอก ผมเห็นว่านี่ไม่ใช่แค่การเล่าเหตุการณ์แอ็คชั่น แต่เป็นการตั้งคำถามเชิงปรัชญาว่า หากอดีตและความทรงจำถูกกำหนดโดยปัจจัยภายนอก ความเป็นอิสระที่แท้จริงจะมีอยู่หรือไม่ ผลงานคลาสสิกอย่าง 'Neon Genesis Evangelion' มักถูกยกมาเปรียบเทียบในแง่ความกระทบของการเป็นมนุษย์ แต่ 'Attack on Titan' เพิ่มมิติของการเมืองและการรุกรานที่ทำให้คำถามเชิงปรัชญานั้นหนักขึ้นและเจ็บจี๊ดกว่าเดิม

ปรัชญามักทำให้ฉากเล็กๆ ในบทมีน้ำหนักที่ไม่ธรรมดา เพราะมันเติมคำถามที่ตัวละครต้องแบกไว้ระหว่างบรรทัดคำพูดและการกระทำ เมื่ออ่านบทที่ดี ผมชอบแยกชั้นว่าอะไรเป็นแรงขับจากอารมณ์ และอะไรเป็นแรงขับจากความเชื่อหรือความคิดเชิงปรัชญา เช่น ในฉากเงียบๆ ที่ตัวเอกเลือกจะไม่ช่วยใคร แต่บอกเหตุผลด้วยคำพูดเชิงจริยธรรม ฉากนั้นหนักพอที่จะเปลี่ยนการรับรู้ของคนดูได้ ในงานอย่าง 'Neon Genesis Evangelion' การตั้งคำถามเกี่ยวกับการมีตัวตนและความรับผิดชอบถูกถักทอเข้ากับการตัดสินใจเล็กๆ ของตัวละคร ทำให้ทุกมุมกล้องมีน้ำหนักมากขึ้น การใช้ปรัชญาในบทไม่จำเป็นต้องสอนผู้ชม แต่สามารถทำให้ปมขัดแย้งมีความเป็นมนุษย์มากขึ้น ผมมักจะจินตนาการว่าฉากหนึ่งคือเวทีสำหรับการโต้แย้งเชิงคิด ที่ซับซ้อนแต่ก็จริงใจ — และผลที่ออกมาคือบทที่เราอยากกลับมาดูซ้ำ เพราะมันให้พื้นที่ให้คิดต่อหลังเครดิตจบ

เสียงดนตรีในหนังมีพลังที่ทำให้ความคิดเชิงปรัชญาเฉยเมย ๆ กลายเป็นบางสิ่งที่เอื้อมถึงได้ด้วยหัวใจและร่างกาย เพลงประกอบไม่ต้องการคำอธิบายมากนักเพื่อสื่อเรื่องแบบ 'การดำรงอยู่' (existentialism) — เสียงซินธ์ต่ำ ๆ ที่ยืดยาวในฉากว่างเปล่าสามารถบอกเล่าได้ว่าตัวละครกำลังตั้งคำถามกับตัวเองและความหมายของชีวิตอย่างไร ในความคิดของฉัน เสียงนั้นทำหน้าที่เหมือนช่องว่างของการไตร่ตรอง ช่วยให้ผู้ฟังเข้าไปยืนในความว่างนั้นโดยไม่ต้องมีบทพูด ความรู้สึกของ 'เวลา' และการยอมรับชะตากรรมก็สื่อผ่านดนตรีได้ชัดเจน เช่นฉากที่ใช้ธีมซ้ำ ๆ แต่เปลี่ยนจังหวะหรือคีย์ จะสื่อถึงชะตากรรมหรือการย้ำเตือนว่าทุกสิ่งกำลังวนกลับไปมา ฉันนึกถึงฉากใน 'Interstellar' ที่เพลงทำให้เวลาเป็นสิ่งที่จับต้องได้ เพลงยังสามารถพูดถึงจริยศาสตร์แบบเงียบ ๆ ได้ด้วย — ท่อนเมโลดี้ที่อ่อนโยนในฉากที่ตัวละครทำสิ่งยากลำบาก แสดงถึงการให้อภัยหรือการเสียสละโดยไม่ต้องมีบทสนทนาเยิ่นเย้อ สุดท้ายแล้วสำหรับฉัน ดนตรีในภาพยนตร์ทำหน้าที่เป็นภาษาทางอารมณ์ ซึ่งสามารถสื่อทั้งคำถามเชิงปรัชญาและคำตอบที่ไม่ต้องเอื้อนเอ่ย