นักแสดงเล่าเบื้องหลังการถ่ายทําผีนาง รํา เรื่องอะไรบ้าง?

ตลอดริมแม่น้ำและสระน้ำของญี่ปุ่นมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับสิ่งมีชีวิตน้ำที่คนเรียกกันว่า 'kappa' ซึ่งไม่ได้มาจากแหล่งเดียวแต่เป็นผลรวมของความเชื่อท้องถิ่นหลากหลายแห่ง เมื่อนึกถึงที่มาของผีกัปปะ ฉันชอบมองว่ามันเป็นการรวมเอาแนวคิดเกี่ยวกับเทพเจ้าริมน้ำและภูตผีของชุมชนเข้าด้วยกัน: บางพื้นที่เชื่อมโยงกับ 'kawa no kami' หรือเทพเจ้าสายน้ำ บางแห่งเห็นว่ามันเป็นวิญญาณเด็กที่อาศัยในคูคลอง คำว่า 'kappa' เองอาจมีรากมาจากคำว่า 'kawa' (แม่น้ำ) ผสมกับศัพท์ท้องถิ่นอื่นๆ ดังนั้นต้นกำเนิดจึงไม่ใช่ศูนย์กลางเดียว แต่กระจายไปตามแม่น้ำลำคลอง—โดยเฉพาะในชนบทที่คนพึ่งพาน้ำและกลัวความเสี่ยงจากการจมน้ำ ประวัติศาสตร์ชาวบ้านยังแสดงให้เห็นว่ากัปปะถูกใช้เป็นเรื่องเตือนใจให้เด็กไม่เข้าใกล้น้ำลึก อีกด้านหนึ่งภาพลักษณ์ของกัปปะก็ถูกถ่ายทอดผ่านงานศิลปะพื้นบ้าน นิทานท้องถิ่น และพิธีกรรมที่เกี่ยวกับน้ำ ทำให้มันกลายเป็นทั้งตัวร้ายและตัวตลกในเรื่องเล่า ตามที่เราเห็นในภาพแกะสลัก งานพิมพ์ และรูปปั้นจิ๋วตามศาลาเล็กๆ ของหลายหมู่บ้าน—สิ่งที่น่าชอบคือความหลากหลายของเรื่องเล่าเหล่านี้ ไม่ว่าจะเป็นกัปปะกวนใจชาวประมงหรือกัปปะช่วยชีวิตเด็ก ก็ล้วนสะท้อนวิถีชีวิตริมแม่น้ำของญี่ปุ่นได้ดี

โลกหนังผีมีผู้กำกับบางคนที่แฟน ๆ มักยกให้เป็นคนต้องดูเมื่ออยากหวีดหัวใจและหนาวถึงกระดูก ฉันมักแนะนำชื่อเหล่านี้กับเพื่อนที่ชอบบรรยากาศหน่วง ๆ และงานหูเสียงที่ทำให้ขนลุกทันที Hideo Nakata โดดเด่นด้วย 'Ringu' งานของเขาสร้างมาตรฐานให้กับเจอร์นัล J-horror — ความเรียบง่ายของภาพกับเสียงที่ใส่ใจทุกรายละเอียดทำให้ความน่ากลัวฝังลึกกลางความเงียบ ส่วน Takashi Shimizu กับ 'Ju-on' สร้างแนวคำสาปวนซ้ำที่เล่นกับมุมกล้องสั้น ๆ และการตัดต่อที่ทำให้ความหลอนไม่มีไหล่ให้หลบ Kiyoshi Kurosawa ต่างออกไปตรงที่เขาสร้างหนังผีที่มีเส้นบาง ๆ เชื่อมระหว่างสังคมกับความสิ้นหวัง เช่น 'Pulse' ซึ่งไม่เพียงแค่ผีโผล่ แต่เป็นความรู้สึกโดดเดี่ยวที่กลายร่างเป็นสิ่งลึกลับ ฉันชอบตรงที่แต่ละคนมีวิธีทำให้คนดูกลัวแบบต่างกัน — บางคนใช้ภาพ บางคนใช้เสียง บางคนใช้ความว่างเปล่า — และนั่นทำให้การตามเก็บรายชื่อนักกำกับเป็นความสนุกแบบไม่รู้จบ

เคยสงสัยไหมว่าเรื่องผีที่โฆษณาว่า 'มาจากเรื่องจริง' นั้นจริงแค่ไหนและทำไมมันถึงน่ากลัวกว่าของแต่ง มีหลายเรื่องที่ถูกอ้างอิงจากเหตุการณ์จริง เช่น 'The Exorcist' ซึ่งได้แรงบันดาลใจจากเคสของเด็กคนหนึ่งที่มักถูกอ้างว่าเป็น Roland Doe (หรือ Robbie Mannheim) เรื่องนี้ไม่ใช่แค่ไสยศาสตร์บนจอ แต่ยังสะท้อนความสั่นคลอนทางศรัทธาและวิทยาศาสตร์ร่วมสมัยด้วย อีกตัวอย่างคือ 'The Exorcism of Emily Rose' ซึ่งอิงจากกรณีจริงของ Anneliese Michel ทำให้ภาพยนตร์ผสมระหว่างคดีความและความเชื่อ เรื่องแบบนี้ชอบเล่นกับช่องว่างระหว่างหลักฐานกับความเชื่อใจ ส่วน 'The Conjuring' เล่าเรื่องครอบครัว Perron ที่อ้างว่าเจอปรากฏการณ์เหนือธรรมชาติ ขณะที่ 'The Amityville Horror' และ 'The Haunting in Connecticut' ก็มีทั้งผู้เชื่อและผู้ตั้งคำถามเกี่ยวกับความเต็มจริงของเหตุการณ์เหล่านี้ ความชอบส่วนตัวทำให้ฉันมองว่าความน่าสยดสยองไม่ได้มาจากผีเสมอไป แต่เกิดจากการที่หนังดึงเอาความไม่แน่นอนในเหตุการณ์จริงมาเล่น จบแบบคลุมเครือหรือมีรายละเอียดที่ทำให้คนดูเอาไปคิดต่อได้มากกว่าฉากกรี๊ดเพียงอย่างเดียว

บอกตรงๆ ว่าพอพูดถึง 'ชิงนาง' แล้วหัวใจแฟนซีรีส์จะสั่นทุกที — ในมุมมองของคนที่ตามซีรีส์เอเชียแบบสัปดาห์ต่อสัปดาห์ ตอนล่าสุดของ 'ชิงนาง' ออกมาไม่กี่สัปดาห์ก่อนหน้านี้ (โดยปกติจะปล่อยตามตารางของผู้ผลิตหรือแพลตฟอร์มที่ซื้อสิทธิ์) และมักจะปล่อยเป็นตอนใหม่ทุกสัปดาห์หรือเป็นชุดตามคิวออกอากาศของเว็บสตรีมมิ่ง ผู้ชมในไทยหลายคนจะเห็นการปล่อยผ่านเวอร์ชันบรรยายไทยบนแพลตฟอร์มที่มีลิขสิทธิ์ เราเองมักจะเช็กหน้ารายการของแพลตฟอร์มอย่างเป็นประจำ เพราะแพลตฟอร์มเหล่านั้นจะระบุวันออกตอนใหม่ชัดเจน ถ้าอยากดูแบบถูกลิขสิทธิ์และได้ซับไทย ให้มองหาชื่อเรื่องบนช่องทางอย่างเป็นทางการที่ได้ลิขสิทธิ์ในภูมิภาค เช่นบริการสตรีมมิ่งที่เปิดให้ชมพร้อมซับ ซึ่งจะสะดวกและภาพคมชัด ต่างจากการดูจากที่ไม่ได้รับอนุญาตซึ่งเสี่ยงทั้งคุณภาพและกฎหมาย เหมือนกับการตามดู 'ปรมาจารย์ลัทธิมาร' ผ่านแพลตฟอร์มที่มีสิทธิ์เลย — สบายใจมากกว่า

บรรยากาศคำเล่าในภาคเหนือมักมีรสชาติของข้าว สงสัย และการไล่ผีปอบที่ผสมผสานทั้งความเชื่อไทลื้อและลาวเข้าด้วยกัน ผมมองว่าการระบุจังหวัดเดียวว่าเป็นต้นกำเนิดของนิทานผีปอบค่อนข้างยาก เพราะเรื่องเล่านี้เดินทางผ่านคน กลุ่มชาติพันธุ์ และพรมแดนมากกว่าจะเกิดขึ้นจากจุดเดียว ฉะนั้นในมุมของฉัน ผีปอบมีรากจากวงวัฒนธรรมตะวันออกเฉียงเหนือและลุ่มน้ำโขง ซึ่งต่อมาแพร่เข้ามาในภาคเหนือผ่านการโยกย้ายของชาวไท-ลาวและการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรม ระหว่างทางจึงเกิดรูปแบบท้องถิ่นต่าง ๆ ที่มีรายละเอียดไม่เหมือนกัน ถ้ามองเฉพาะในภาคเหนือ จังหวัดที่มักถูกเล่าถึงบ่อยคือจังหวัดที่มีการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับลาวและชุมชนไทลื้อ เช่น น่าน และพะเยา เสียงเล่าจากหมู่บ้านแถบนั้นมักมีฉากเป็นนา ข้าวเหนียว และหมอไล่ผี ซึ่งสะท้อนความสัมพันธ์ระหว่างความเชื่อเรื่องวิญญาณและการดำรงชีวิตแบบเกษตร นั่นทำให้ผมคิดว่าผีปอบในภาคเหนือไม่ใช่เรื่องใหม่ที่เพิ่งเกิดขึ้น แต่เป็นผลของการปรับตัวของตำนานที่เดินทางมาจากภาคอีสานและลาว แล้วแต่งเติมรายละเอียดจนกลายเป็นเวอร์ชัน 'เหนือ' ที่เรารู้จักกันในปัจจุบัน

สีสันของชุดนางเงือกในฉากหนึ่งของ 'Barbie' ราวกับถูกคัดมาจากกล่องตุ๊กตาเลยทีเดียว — ชุดที่เห็นในหนังถูกออกแบบโดย Jacqueline Durran ซึ่งเธอรับหน้าที่เป็นหัวหน้าทีมคอสตูมให้กับภาพยนตร์เรื่องนี้ ฉันชอบวิธีที่เธอผสมความเป็นไอคอนิกของแบรนด์เข้ากับเท็กซ์เจอร์ทะเล: เกล็ดมุก เงาสะท้อน และการเย็บที่ทำให้หางดูมีมิติ เมื่อดูใกล้ ๆ จะเห็นว่ามีการปักเลื่อมและการไล่สีที่ละเอียดมาก ความจริงแล้วการทำชุดนางเงือกไม่ใช่แค่ตัดผ้าแล้วเย็บ เพราะต้องคำนึงถึงการเคลื่อนไหวของนักแสดงและมุมกล้องด้วย ฉันเห็นภาพเบื้องหลังที่ทีมช่างทำหางให้มีความยืดหยุ่นและสามารถใส่ซ่อนชิ้นรองรับเพื่อให้การเคลื่อนไหวออกมาธรรมชาติ งานของ Durran จึงเป็นทั้งศิลปะและวิศวกรรมไปพร้อมกัน และนั่นทำให้ฉากนางเงือกฉายประกายจนฉันยังอยากดูซ้ำอีกหลายรอบ

ใครจะคาดคิดว่าต้นตอของ 'นางเมขลา' มักถูกพูดถึงในฐานะเรื่องเล่าพื้นบ้านมากกว่าจะมีผู้เขียนคนเดียวเป็นที่รู้จักกันทั่วไป ฉันเชื่อว่าสิ่งที่หลายคนหมายถึงเมื่อต้องการต้นฉบับจริงๆ คือรากนิทานโบราณที่ถูกเล่าต่อๆ กันมา และถูกดัดแปลงเป็นงานเขียนหลายรูปแบบในภายหลัง ในมุมมองของคนอ่านงานวรรณกรรมพื้นบ้านบ่อยๆ ฉันจะบอกว่าไม่มีชื่อผู้แต่งต้นฉบับตายตัวเหมือนงานนิยายสมัยใหม่ เรื่องอย่าง 'นางเมขลา' อยู่ในชุดเรื่องเล่าที่ไหลผ่านวัฒนธรรมปากต่อปาก และถูกเรียบเรียงใหม่โดยนักเขียนหรือสำนักพิมพ์หลายรายเมื่อถูกตีพิมพ์เป็นเล่ม ดังนั้นถาต้องการหาเวอร์ชันที่เป็นเล่ม ให้มองหาฉบับรวมที่ตีพิมพ์ซ้ำๆ หรือฉบับปริทัศน์ของสำนักพิมพ์ต่างๆ แทนการตามหาชื่อผู้แต่งคนเดียว สำหรับการซื้อ ฉันมักแนะนำให้เริ่มจากร้านหนังสือใหญ่ๆ ในไทย เช่น ร้านนายอินทร์, SE-ED, B2S หรือสั่งออนไลน์จากเว็บไซต์ของสำนักพิมพ์ที่ชอบ บางครั้งยังมีฉบับเก่าหรือฉบับพิมพ์ซ้ำในร้านหนังสือมือสองหรือกลุ่มแลกเปลี่ยนหนังสือเก่า อีกแหล่งที่ดีคือหอสมุดหรือคลังดิจิทัลของมหาวิทยาลัย ซึ่งมักมีฉบับเก็บรักษาไว้ให้ดูเปรียบเทียบ เหมือนเวลาที่ฉันพลิกดู 'พระอภัยมณี' หลายฉบับแล้วพบรายละเอียดต่างกัน การได้จับเล่มจริงให้ความรู้สึกต่างออกไปอย่างชัดเจน

คงต้องยกให้ฉากเต้นรําที่จัดในงานบุญตอนกลางเรื่องเป็นฉากที่แฟนๆ วิจารณ์มากที่สุด เพราะมันเป็นจังหวะที่เรื่องพยายามผสมผสานความสยองเข้ากับพิธีกรรมพื้นบ้าน แต่ผลลัพธ์กลับทำให้หลายคนรู้สึกว่ามันไม่เคารพแหล่งที่มาของแรงบันดาลใจ ฉากนี้ถูกติในหลายมิติ ทั้งการออกแบบการเต้นที่ดูไม่เป็นธรรมชาติ การแต่งกายที่หลายฝ่ายมองว่าเซ็กซี่เกินบริบท และการใช้เอฟเฟกต์มากเกินไปจนบดบังองค์ประกอบดั้งเดิมของนาฏศิลป์ นอกจากนั้น การตัดต่อกับเสียงเพลงที่ตัดสลับไม่เข้าจังหวะช่วยเติมความไม่ลงตัวให้กับฉาก จึงไม่แปลกที่คนในชุมชนจะออกมาเขียนวิจารณ์ค่อนข้างแรง เพราะฉากประเภทนี้อยู่ตรงกลางระหว่างความศักดิ์สิทธิ์ของพิธีและการทำให้เป็นสินค้าบันเทิงแบบทันสมัย มุมมองจากหลายฝ่ายก็น่าสนใจ: ฝั่งหนึ่งมองว่าผลงานต้องการสร้างภาพลักษณ์ที่แปลกใหม่เพื่อดึงผู้ชมรุ่นใหม่เข้ามา ทำให้ต้องปรับองค์ประกอบบางอย่างให้ร่วมสมัย แต่ฝั่งที่คัดค้านก็บอกว่าไม่ควรเอาพิธีกรรมจริงมาเป็นเครื่องมือทางสุนทรียะโดยไม่ปรึกษาผู้รู้หรือชุมชน เจ้าของวัฒนธรรมย่อมมีสิทธิ์ที่จะตั้งคำถามได้ว่าอะไรควรอนุรักษ์และอะไรจะปรับเปลี่ยน ฉากที่ถูกวิจารณ์จึงกลายเป็นตัวอย่างของปัญหาทั่วไปในงานบันเทิงที่หยิบยกเอาท้องถิ่นมาใช้โดยไม่บาลานซ์ความเคารพและนวัตกรรมให้ดีพอ นอกจากประเด็นวัฒนธรรมแล้ว รายละเอียดเล็กๆ อย่างมุมกล้องที่เน้นช็อตสั้นและเกรี้ยวกราด การคุมโทนแสงที่ทำให้ใบหน้าดูไม่ชัด ก็ถูกหยิบยกมาเป็นเหตุผลว่าทำให้ความน่ากลัวกลายเป็นความสับสนแทนที่จะสร้างบรรยากาศ ความเห็นสนับสนุนฉากนี้ก็บอกว่าแม้จะไม่สมบูรณ์ แต่มันก็สร้างการโต้แย้งที่จำเป็นและทำให้คนพูดถึง 'ผีนางรำ' มากขึ้น บางคนยกตัวอย่างผลงานคลาสสิกอย่าง 'นางนาก' ที่ยังคงถูกยกย่องเพราะรักษาความละเอียดอ่อนของวัฒนธรรมเอาไว้ได้ หรือผลงานสมัยใหม่ที่ทำได้ดีโดยการร่วมงานกับผู้เชี่ยวชาญด้านนาฏศิลป์และนักประวัติศาสตร์ เพื่อให้การถ่ายทอดออกมาเป็นทั้งงานศิลป์และการเคารพ แต่สุดท้ายแล้วการถกเถียงที่เกิดขึ้นก็เป็นสัญญาณว่าคนดูรักต้นทุนทางวัฒนธรรมและไม่ยอมให้มันถูกใช้แบบไม่ตั้งใจ ส่วนตัวแล้วฉันมองว่าความพยายามผสมผสานสมัยใหม่กับประเพณีเป็นสิ่งที่น่าชื่นชม แต่ต้องทำด้วยความระมัดระวังมากกว่านี้ ฉากที่ถูกวิจารณ์ถ้าได้ทีมคิวบ์หรือครูนาฏศิลป์เข้ามาช่วยออกแบบท่าทาง ปรับคอสตูมให้เคารพบรรยากาศเดิม และลดการใช้เอฟเฟกต์ที่บดบังความหมาย มันน่าจะเป็นฉากที่ทั้งสยองและงดงามได้โดยไม่ถูกตำหนิ เรื่องนี้เตือนใจให้เห็นว่าการเล่าเรื่องด้วยวัฒนธรรมท้องถิ่นต้องมีความรับผิดชอบเสมอ และนั่นเป็นแง่มุมที่ทำให้ฉันยังคงติดตามผลงานต่อไปด้วยความหวังว่าจะได้เห็นการเรียนรู้และพัฒนาในครั้งต่อไป