ประวัติ การ์ตูนตะวันตกที่มีอิทธิพลต่ออนิเมะญี่ปุ่นคือเรื่องใด

ไม่มีตัวละครขุนนางคนไหนที่โดนใจฉันเท่ากับ Lelouch vi Britannia จาก 'Code Geass'—นั่นคือชื่อที่แฟน ๆ มักยกให้เป็นสุดยอดขุนนางที่น่าจับตามอง Lelouch มีองค์ประกอบครบทั้งบารมี ความเฉียบแหลม และโศกนาฏกรรมส่วนตัวที่ทำให้ตัวละครดูมีมิติ ไม่ได้เป็นแค่อำนาจในสายเลือดแต่ยังเป็นอำนาจที่ถูกใช้ผ่านปัญญาและกลยุทธ์ การเห็นเขาวางแผนราวกับเล่นหมากรุกขนาดมหากาพย์ แล้วต้องมาพบกับการตัดสินใจที่เจ็บปวดจริง ๆ ทำให้แฟน ๆ รู้สึกร่วมไปกับความขัดแย้งภายในของเขา นอกจากพล็อตแล้วงานออกแบบ บุคลิก และการแสดงพากย์ช่วยทำให้ภาพลักษณ์ขุนนางของ Lelouch แข็งแรงขึ้นมาก จุดที่ชอบเป็นการที่เขาไม่ใช่ขุนนางเพียว ๆ ที่นั่งรับอำนาจ แต่เป็นคนที่ตั้งคำถามกับอำนาจนั้นและใช้มันไปในทิศทางที่เขาเชื่อว่า 'ยุติธรรม' แม้ว่าการตัดสินใจของเขาจะมีผลลัพธ์ที่โหดร้ายก็ตาม มิติทั้งสองด้านนี่แหละที่ทำให้แฟนคลับกลับมาพูดถึงเขาเสมอในทุกชุมชนแฟนอนิเมะ

ย้อนดูเส้นทางความเชื่อเรื่องแมลงวันสเปนในสังคมไทยแล้วพบว่ามันซับซ้อนกว่าที่คิดเยอะเลย ผมมักนึกถึงภาพตำรายาพื้นบ้านและบทกลอนล้อเลียนที่ใช้คำว่าแมลงวันสเปนเป็นตัวแทนของความปรารถนาและอันตรายพร้อมกัน ความเชื่อนี้เข้ามาในคำพูดของชาวบ้านจากทั้งการแลกเปลี่ยนความรู้ทางยาและการติดตามนิทานจากต่างถิ่น ทำให้คำว่าแมลงวันสเปนไม่ได้เป็นแค่ชื่อแมลง แต่กลายเป็นสัญลักษณ์ที่คนใช้เตือนเรื่องความโลภทางกามและความเสี่ยง เช่น บทสนทนาในละครพื้นบ้านหรือเรื่องเล่าสั้น ๆ มักเอาไปประกอบฉากที่มีทั้งการล่อลวง การแก้แค้น หรือการเตือน moral lesson ส่วนในงานวรรณกรรมยุคใหม่ ผมเห็นการนำเอาความเชื่อนี้ไปเล่นเชิงสัญลักษณ์บ่อยขึ้น นักเขียนบางคนใช้ภาพแมลงวันสเปนเพื่อสะท้อนการบริโภคความปรารถนาในสังคมเมือง ขณะที่บางคนกลับเอามาเป็นเครื่องมือบอกเล่าเรื่องเพศและเพาเวอร์ไดนามิก ระหว่างอ่านผมมักคิดว่าการใช้แมลงวันสเปนในงานเขียนไทยคือการสอดแทรกทั้งวัฒนธรรมพื้นบ้านและอิทธิพลจากการแพทย์ตะวันตก จบเรื่องนี้แล้วก็ทำให้ผมยิ่งสนใจมุมมองว่าความเชื่อเล็ก ๆ สามารถเติบโตเป็นภาพพจน์ในวรรณกรรมได้อย่างไร

ลองนึกภาพการผูกปมเรื่องที่ทุกเหตุการณ์เชื่อมโยงกันเหมือนลูกโซ่เล็ก ๆ ที่เมื่อดึงสักข้อหนึ่งแล้วข้ออื่นขยับตาม แนวคิดอิทัปปัจจยตาไม่จำเป็นต้องยกคำศัพท์ทางพุทธศาสนาออกมาอธิบายตรง ๆ เพื่อให้คนอ่านเข้าใจ แต่นักเขียนการ์ตูนสามารถแปลงมันเป็นการเล่าเรื่องที่เห็นได้ด้วยตา เช่น การแสดงผลลัพธ์ของการตัดสินใจเล็ก ๆ ที่บ้าน ทะเลาะกับเพื่อน หรือเหตุการณ์ในวัยเด็ก ซึ่งทั้งหมดนั้นรวมกันเป็นสาเหตุให้ตัวละครต้องเผชิญกับผลลัพธ์ในปัจจุบัน การทำให้ผู้อ่านรับรู้ว่าปัจจุบันคือผลรวมของอดีตทำได้ดีที่สุดผ่านฉากที่แสดงเหตุและผลแบบชัดเจนและต่อเนื่อง บางครั้งฉากย้อนอดีตที่เรียงกันเป็นชุดสั้น ๆ จะทรงพลังมากกว่าการอธิบายด้วยบทสนทนาที่ยาวเกินไป ฉันมักจะแนะนำให้ใช้ภาพซ้ำ ๆ เป็นสัญลักษณ์ เช่น กุญแจที่หายไป กล่องจดหมายที่ไม่ได้เปิด หรือรอยแผลที่ปรากฏซ้ำในฉากต่าง ๆ สิ่งเหล่านี้ทำให้ผู้อ่านเชื่อมโยงเหตุการณ์แบบนัยยะได้เอง โดยไม่ต้องมีคำอธิบายเชิงปรัชญา ตัวอย่างที่ทำได้ดีคือฉากในนิยายหรือมังงะที่ทีละช็อตเผยให้เห็นความสัมพันธ์เชื่อมโยงระหว่างการกระทำของตัวละครกับผลที่ตามมาอย่างเป็นลูกโซ่ ทำให้ผู้อ่านรู้สึกว่าเรื่องราวมีน้ำหนักและสมจริง อีกมุมที่ชวนใช้คือการเล่าแบบมุมมองหลายคน ให้ผู้อ่านเห็นว่าเหตุการณ์เดียวกันถูกสร้างและได้รับผลกระทบต่างกันจากบริบทและความสัมพันธ์ของแต่ละคน เทคนิคการตัดสลับมุมมองระหว่างตัวละครให้เห็นเงื่อนไขที่ต่างกันช่วยสื่อความหมายของอิทัปปัจจยตาได้ดี เช่น การที่การตัดสินใจของตัวร้ายไม่ได้เกิดขึ้นจากความชั่วร้ายเพียงแค่ความประสงค์ แต่มาจากชุดของการขาดโอกาส ความกลัว และปมในอดีต เชื่อมโยงจนเป็นผลลัพธ์ที่เห็นได้ชัดเจน งานที่เล่าเหตุผลเชื่อมโยงกันแบบละเอียดอย่าง 'Monster' หรือการแสดงผลของการเลือกใน 'Steins;Gate' เป็นตัวอย่างที่น่าสนใจว่าการทำให้ผู้อ่านเห็นเงื่อนปมและการต่อเนื่องของสาเหตุผลสามารถสร้างความเข้าใจลึกซึ้งโดยไม่ต้องพูดเป็นนิยามยาว ๆ สุดท้ายอย่าลืมให้มิติทางอารมณ์กับโครงสร้างเหตุผล เพราะอิทัปปัจจยตาไม่ได้เป็นแค่วิธีจัดการเหตุผลเท่านั้น แต่มันเกี่ยวพันกับความเจ็บปวด การสูญเสีย และการเติบโตของตัวละคร การทิ้งฉากที่เปิดช่องให้ตัวละครรับรู้อิทธิพลของการกระทำของตัวเอง แล้วค่อย ๆ ปรับตัวหรือย้ำวงจรเดิม จะทำให้ผู้อ่านเข้าใจและร่วมรู้สึกได้มากขึ้น ผมค่อนข้างชอบเวลาที่งานเล่าเส้นสายของผลและเหตุจนมันกลายเป็นบทเรียนในตัวเรื่อง เพราะมันทำให้การ์ตูนไม่ใช่แค่ความบันเทิง แต่ยังเป็นการสะท้อนว่าชีวิตถูกสร้างจากหลายปัจจัยที่เราสามารถเรียนรู้และเปลี่ยนแปลงได้

สไตล์การเล่าเรื่องใน 'แว่นแก้ว' ทำให้เราอยากถอดแว่นแล้วมองโลกในมุมใกล้ๆ มากขึ้น ภาพจำของการเป็นเด็กนักเรียน มีทั้งความเขินอาย ความกวน และความอบอุ่นที่แฝงอยู่ในรายละเอียดเล็กๆ — นั่นคือสิ่งที่ฉันเห็นว่าน่าจะเป็นแรงขับเคลื่อนหลักของผู้เขียน เรื่องราวไม่ได้ใช้พล็อตยิ่งใหญ่ แต่ใช้การสังเกตคนรอบตัวอย่างตั้งใจ เหมือนเขียนบันทึกที่ผสมอารมณ์ขันกับความเมตตา ฉากที่ตัวละครถอดแว่นแล้วเห็นใบหน้าคนรอบข้างชัดขึ้น เป็นเมตาฟอร์ที่บอกว่าแว่นไม่ใช่แค่ของใช้ แต่เป็นเลนส์ทางอารมณ์ เราเชื่อว่าประสบการณ์ส่วนตัว เช่นการเติบโตในชุมชนเล็กๆ หรือการเป็นคนที่ใส่แว่นจริงๆ ให้มุมมองเฉพาะตัว เห็นความเปราะบางของการสื่อสารในวัยรุ่น และรู้จักการใช้คำพูดน้อยๆ แต่หนักแน่น อีกองค์ประกอบที่ชัดคือกลิ่นอายของการ์ตูนแนว slice-of-life แบบญี่ปุ่นที่เน้นการเติบโตภายใน เช่นโทนที่เงียบสงบแต่ซึมลึก ผสมกับความเป็นไทยในรายละเอียดอาหาร ประเพณี และมุกล้อเลียนที่คนอ่านในประเทศนี้จะขำและเข้าใจได้ทันที ท้ายสุด เรารู้สึกว่าแรงบันดาลใจของผู้เขียนมาจากการมองคนใกล้ตัวด้วยสายตาเอาใจใส่ รวมถึงการเอาศิลปะจากสื่อรอบโลกมาผสมกับความทรงจำท้องถิ่น ผลลัพธ์คือเรื่องเล็กๆ ที่มีความหมายใหญ่ๆ แบบเงียบๆ ซึ่งยังคงติดอยู่ในใจหลังปิดหน้าเล่ม

ฉันยังคงตื่นเต้นทุกครั้งที่พูดถึงหนังสือเรื่องนี้เพราะว่า 'ยอดหญิงลิขิตสวรรค์' เขียนโดยนามปากกา อวี่ชาง (Yu Chang) ผู้แต่งชาวจีนที่เริ่มต้นจากการลงนิยายในเว็บไซต์ออนไลน์ ก่อนจะมีผลงานเป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวาง อวี่ชางมีสไตล์การเขียนที่เน้นความละเอียดในการวางพล็อตและตัวละครหญิงที่แกร่งแต่ซับซ้อน จังหวะการเล่าเรื่องมักพลิกผันและมีการใส่รายละเอียดทางประวัติศาสตร์เข้ามาให้ความรู้สึกสมจริง พอพูดถึงประวัติย่อแบบรวบรัดแล้ว อวี่ชางเติบโตในครอบครัวที่รักการอ่าน มีพื้นฐานความรู้ด้านประวัติศาสตร์จีนและวรรณกรรมคลาสสิก เขา/เธอเริ่มเขียนตั้งแต่ยังเป็นนักศึกษา ผลงานแรกๆ มักเป็นนิยายแนวรักและการแก้แค้น ก่อนจะมีผลงานที่สร้างชื่ออย่าง 'ยอดหญิงลิขิตสวรรค์' ซึ่งได้รับการแปลเป็นหลายภาษาและมีแฟนอาร์ตกับแฟิคมากมาย งานของอวี่ชางมักได้รับคำชมเรื่องการพัฒนาตัวละคร โดยเฉพาะการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ของนางเอกจากคนอ่อนโยนเป็นผู้นำที่เด็ดเดี่ยว ซึ่งฉันคิดว่าเป็นหัวใจของนิยายเล่มนี้และทำให้เรื่องคงอยู่ในความทรงจำของแฟนๆ ได้นาน

ฉันยังคงตื่นเต้นทุกครั้งที่ได้ยินคำว่า 'ผ้าทอง' เพราะมันสะท้อนทั้งศิลป์และอำนาจทางสังคมในงานพิธีสำคัญของไทยอย่างชัดเจน ผ้าทองโดยมากเป็นผ้าทอชนิดพิเศษที่ยกดอกหรือตีนจกแล้วใช้เส้นที่มีลักษณะเป็นเส้นทองหรือเส้นเคลือบทองสอดเข้าไปกับไหม ทำให้เกิดลวดลายแวววาวซึ่งใช้สวมใส่ในงานพระราชพิธี เครื่องแต่งกายข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ และใช้ตกแต่งโขนหรือละครหลวงเพื่อสื่อถึงฐานันดรศักดิ์และความศักดิ์สิทธิ์ ความทรงจำส่วนตัวที่ชัดสุดเกี่ยวกับผ้าทองคือการเห็นนักแสดงโขนสวมสไบและโจงกระเบนที่ตัดด้วยผ้าทอทองขณะบรรเลงหน้ากากบนเวที บรรยากาศแสงไฟสะท้อนเหรียญทองจากผืนผ้าทำให้ฉันเข้าใจทันทีว่าทองบนผ้าไม่ได้มีไว้เพื่อความงามเพียงอย่างเดียว แต่มันบอกสถานะทางสังคม กรอบของพิธีกรรม และการเชื่อมโยงกับความศรัทธาในพุทธศาสนาเมื่อผ้าทองถูกใช้คลุมองค์พระหรือใช้ในงานศพใหญ่ ความตั้งใจเก็บรักษาและส่งต่อผ้าทองในครอบครัวหรือวัดจึงไม่ต่างจากการเก็บรักษามรดกทางจิตวิญญาณอย่างแท้จริง

บอกเลยว่า ฉันติดตามเรื่องราวของ ปวิน ชัชวาล พงศ์พันธ์ มานานและมักจะเล่าให้เพื่อนฟังเป็นประจำ: เขาเป็นนักวิชาการด้านการเมืองที่มีบทบาทเด่นในวงการวิจัยและการวิพากษ์วิจารณ์การเมืองไทย เกิดในกรุงเทพมหานคร และเติบโตในสภาพแวดล้อมที่ทำให้เขาสนใจประเด็นเกี่ยวกับการเมือง ระบบอำนาจ และประวัติศาสตร์ของชาติ ตั้งแต่เริ่มอาชีพเขาเดินสายทำงานในวงวิชาการ ทั้งเขียนบทความภาษาไทยและภาษาอังกฤษ รวมทั้งเป็นคอลัมนิสต์ให้สื่อหลากหลายประเทศ ทำให้ชื่อของเขาเป็นที่รู้จักในวงกว้างทั้งในไทยและต่างประเทศ ฉันชอบวิธีที่เขารวบรวมข้อมูลเชิงประวัติศาสตร์กับการวิเคราะห์เชิงปัจจุบัน เขามีพื้นฐานการศึกษาที่เข้มข้นและเคยทำงานวิจัยรวมถึงสอนในสถาบันการศึกษาในต่างประเทศ โดยเฉพาะในญี่ปุ่น ซึ่งที่นั่นเขากลายเป็นเสียงสำคัญที่วิพากษ์ทั้งนโยบายและบทบาทของสถาบันการเมืองไทย ด้วยความตรงไปตรงมาและข้อมูลเชิงลึก ทำให้งานของเขาถูกยกมาอ้างอิงบ่อยครั้งในบทความวิชาการและงานสื่อสารมวลชน ระหว่างทางก็มีทั้งบทความวิชาการ งานหนังสือ และการสัมภาษณ์ที่กระจายอยู่บนแพลตฟอร์มต่าง ๆ ฉันไม่เลี่ยงที่จะบอกว่าการวิพากษ์ของเขานำมาซึ่งความขัดแย้ง: ปวินเคยเผชิญกับคดีความและแรงกดดันทางการเมือง ซึ่งเป็นปัจจัยที่ผลักให้ชีวิตการทำงานของเขาอยู่ในสภาพที่ละเอียดอ่อนมากขึ้น มีช่วงเวลาที่เขาต้องทำงานและใช้ชีวิตนอกประเทศ แต่ก็ยังไม่ยอมถอยจากการพูดถึงปัญหาสำคัญ ๆ ของสังคมไทย เช่นบทบาทของกองทัพ กฎหมายที่จำกัดเสรีภาพ หรือประเด็นเรื่องสถาบันกษัตริย์ งานของเขาจึงสะท้อนทั้งความกล้าหาญและความเสี่ยงที่มาพร้อมกับการยืนหยัดในความเชื่อของตน เมื่ออ่านงานและติดตามการปรากฏตัวของเขา ฉันรู้สึกว่าปวินเป็นตัวอย่างของนักวิชาการที่ไม่ยอมยกธงขาว แม้ว่าจะต้องแลกด้วยความไม่สะดวกหลายอย่าง เขาทำให้คิดว่าการวิจารณ์เชิงรุกและการนำเสนอหลักฐานเชิงประวัติศาสตร์เป็นสิ่งจำเป็นต่อการพัฒนาสังคม แม้แนวทางของเขาจะไม่ได้เป็นที่ยอมรับของทุกคน แต่ก็เป็นส่วนหนึ่งของการขยายวงการพูดคุยสาธารณะในสังคมไทย ซึ่งฉันมองว่าเป็นเรื่องที่ทั้งท้าทายและน่าสนใจในเวลาเดียวกัน

เราเคยสงสัยมานานว่าเรื่องราวยิ่งใหญ่ในเวทีละครโบราณอย่าง 'อิเหนา' จะมาจากคนๆ เดียวหรือเป็นผลรวมของหลายเสียงกันแน่ และพอมานั่งไล่ดูภาพรวมแล้วก็ต้องบอกว่าไม่มีคำตอบเดียวที่เด็ดขาดนัก ต้นตอของ 'อิเหนา' ในความเข้าใจของฉันคือเรื่องเล่าที่เดินทางข้ามหมู่เกาะและชายฝั่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้—รากของมันใกล้เคียงกับไซเคิลนิทาน 'ปัญจิ' ของชวา-จักรวาลอินโดนีเซีย และยังมีกลิ่นอายของวรรณคดีมลายูที่เรียกว่า hikayat ซึ่งถูกเล่าและดัดแปลงไปตามภาษาและบริบทของแต่ละท้องถิ่น เมื่อเข้าสู่สยาม เรื่องราวนี้ถูกปรับให้เข้ากับรสนิยมศิลปะในราชสำนัก ถูกเรียบเรียงให้เข้ารูปแบบฉันทลักษณ์ไทย และกลายเป็นมรดกทางการละครที่ใช้ทั้งในละครหน้ากากและละครร้อง การเรียกผู้แต่งเพียงคนเดียวจึงมักไม่ตรงกับความเป็นจริง ในประวัติศาสตร์วรรณกรรมของเรา วรรณกรรมประเภทนี้มักเกิดจากการเล่า ปรับ ปรุง และบันทึกโดยนักเล่าในวัง นักบทร้อง หรือนักปราชญ์ที่ไม่ได้เซ็นชื่อเป็นผู้แต่งคนเดียว บางเวอร์ชันอาจมาจากการแปล-เรียบเรียงของกวีคนหนึ่ง แต่อีกเวอร์ชันก็ถูกแก้ไขโดยคนอื่นในชั่วอายุหลายรุ่น ฉะนั้นฉันมองว่า 'อิเหนา' คือผลงานรวมใจของวัฒนธรรม ที่สะท้อนการแลกเปลี่ยนระหว่างชวา มลายู และสยาม และที่สำคัญคือมันถูกทำให้เป็นของเราเมื่อถูกใช้ในพิธีกรรมและการแสดงพื้นบ้าน การที่ไม่มีชื่อผู้แต่งเดี่ยวไม่ได้ทำให้เรื่องนี้ด้อยค่า ตรงกันข้าม มันเพิ่มความน่าสนใจให้การศึกษาว่าแต่ละยุคและแต่ละเวทีตีความตัวละครและเหตุการณ์อย่างไร สำหรับฉัน ความเป็นกลุ่มนี้กลับช่วยให้ภาพ 'อิเหนา' มีหลายชั้น ทั้งด้านความโรแมนติก การเมือง และพิธีกรรม ซึ่งทำให้ทุกครั้งที่ได้ดูหรือนึกถึงฉากจากละคร ฉันยังคงเห็นทั้งความเก่าแก่และการปรับตัวของวรรณกรรมชิ้นนี้อยู่เสมอ