ปรัชญา คือ คำถามพื้นฐานที่นักศึกษาใหม่ควรถามมีอะไรบ้าง

การมองปัญหาจริยธรรมผ่านเลนส์หลายแนวคิดทำให้ฉันรู้สึกเหมือนได้เปิดหน้าต่างหลายบานในห้องเดียวกัน ผสมผสานหลักประโยชน์นิยม (utilitarianism) กับหลักจรรยาบรรณแบบหน้าที่ (deontology) และจริยธรรมเชิงคุณธรรม (virtue ethics) มักให้ผลที่เป็นไปได้จริงกว่าเมื่อเผชิญปัญหาในสังคม ตัวอย่างเชิงภาพคือฉากใน 'Death Note' ที่บอกให้เห็นความขัดแย้งระหว่างการไล่ตามผลลัพธ์เพื่อสังคมที่ดีขึ้น กับข้อจำกัดด้านหลักการที่ไม่ควรละเมิด การใช้หลักประโยชน์นิยมช่วยให้เราคิดถึงผลรวมของความสุขและความทุกข์ แต่ถ้าเอาแต่คำนวณผลลัพธ์เพียงอย่างเดียวก็เสี่ยงที่จะทำร้ายคนส่วนน้อย จึงต้องมีกรอบหน้าที่คอยบอกว่าเรื่องไหนเป็นขอบเขตที่ห้ามข้าม เมื่อนำจริยธรรมเชิงคุณธรรมมาร่วมด้วย จะเน้นการสร้างนิสัยและคุณลักษณะของคนในสังคม เช่น ความเห็นอกเห็นใจ ความยุติธรรม และความรับผิดชอบ นอกจากนี้แนวคิดแบบ Rawls ซึ่งเน้นความยุติธรรมผ่านการวางกรอบอย่างเป็นกลาง (veil of ignorance) ก็ช่วยออกแบบนโยบายที่ไม่เอื้อให้ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งเสียเปรียบ การผสมกันแบบนี้ทำให้ข้อเสนอเชิงนโยบายทั้งมีเหตุผลทางผลลัพธ์ และเคารพคุณค่าพื้นฐานของมนุษย์ นั่นคือสิ่งที่ฉันมองว่าใช้ได้จริงในสังคมที่ซับซ้อน

รายชื่อนักปรัชญาที่ผมอยากแนะนำเริ่มจากคนที่วางรากฐานความคิดทั้งด้านจริยธรรม ความรู้ และการเมืองของโลกที่เราเห็นวันนี้ ตัวเลือกของผมจะข้ามยุคสมัยและพื้นที่ เพื่อให้ภาพของความคิดครอบคลุมตั้งแต่ปรัชญาตะวันตกยุคกรีกไปจนถึงปรัชญาตะวันออกและยุคกลางอิสลามและคริสต์ นักคิดพวกนี้มักถูกอ้างถึงอยู่บ่อยครั้งเพราะงานของพวกเขายังมีอิทธิพลต่อการตั้งคำถามสมัยใหม่ ชื่อนำคือโสกราตีส ตามด้วยเพลโตและอริสโตเติล ที่ผมชอบคือวิธีตั้งคำถามและการสอนแบบโสกราตีสซึ่งเปลี่ยนวิธีคิดเรื่องความดีและความรู้เพียงแค่การตั้งคำถามเพียงไม่กี่ข้อ เพลโตกับงานอย่าง 'Republic' ให้กรอบคิดเรื่องความยุติธรรม ส่วนอริสโตเติลใน 'Nicomachean Ethics' ช่วยจับความคิดเรื่องคุณธรรมให้ลงที่ฐานปฏิบัติได้จริง นอกยุโรป ผลงานของขงจื้อและลาวจื้อ เช่น 'Analects' และ 'Tao Te Ching' ให้มิติที่ต่างออกไปเกี่ยวกับจารีตและความสมดุลในชีวิต ยุคกลางก็น่าสนใจไม่แพ้กัน ออกัสตินกับ 'Confessions' และโทมัส อไควนัสที่เขียน 'Summa Theologica' สะท้อนการเชื่อมโยงระหว่างศรัทธาและเหตุผล ในโลกอิสลาม อาวิซีนนา (Avicenna) กับ 'The Book of Healing' และอาเวรโรเอส (Averroes) ช่วยเติมช่องว่างระหว่างกรีกกับยุคกลาง ทำให้งานของนักปราชญ์โบราณยังมีชีวิตอยู่ในยุคต่อมา รวม ๆ แล้ว ถ้าจะเริ่มศึกษา ผมมักจะแนะนำให้เปิดจากคนพวกนี้ก่อน เพราะพวกเขาบอกวิธีตั้งคำถามและกรอบคิดที่ยังใช้ได้ดีในปัจจุบัน

ปรัชญาสำหรับฉันเหมือนแผนที่เล็กๆ ที่ช่วยให้เดินผ่านเขาวงกตของชีวิตได้ไม่หลงทาง บางครั้งคำถามง่ายๆ อย่าง 'ทำไมต้องทำความดี' หรือ 'ความหมายของความสุขคืออะไร' ทำให้ฉันหยุดและมองสิ่งรอบตัวชัดขึ้น ในวัยรุ่นที่อ่าน 'Sophie’s World' ฉันรู้สึกว่าปรัชญาไม่ใช่ของหรูหรือไกลตัว แต่เป็นการเรียนรู้ที่จะตั้งคำถามและฟังคำตอบจากตัวเอง การ์ตูนอย่าง 'Fullmetal Alchemist' ก็สอนเรื่องความรับผิดชอบและผลของการเลือก เล่าเรื่องโดยใช้พลังและผลลัพธ์เป็นเมตาฟอร์ส ทำให้ประเด็นปรัชญาเชื่อมกับอารมณ์และการตัดสินใจในชีวิตจริง เมื่อใช้ปรัชญาเป็นกรอบคิด ฉันเริ่มตัดสินใจด้วยการถามว่า 'ค่านิยมอะไรสำคัญกว่ากัน' แทนการตัดสินแบบรีบเร่ง มันไม่ได้ให้คำตอบสุดท้ายเสมอไป แต่มันช่วยให้ทุกการตัดสินมีความหมายมากขึ้นและไม่ใช่แค่การตอบสนองชั่วคราว สรุปคือ ปรัชญาทำให้ชีวิตมีมิติมากขึ้น ไม่ใช่คำตอบเดียว แต่เป็นเพื่อนเดินทางที่คอยย้ำเตือนให้เราใส่ใจสิ่งที่เลือกและวิธีที่เราเลือกมัน

ความโหดร้ายของโลกใน 'Attack on Titan' ทำให้ผมคิดถึงคำถามพื้นฐานเรื่องการมีอยู่มากกว่าที่เคยเป็นมา ผมมักจะนำฉากการพังทลายของกำแพงในตอนเริ่มเรื่องมาเป็นจุดตั้งต้น เพราะภาพผู้คนกระจัดกระจาย หนีตาย ความไร้ความหมายที่ปะทุขึ้นในชั่วพริบตา มันสะท้อนปรัชญาเชิงเชิงมีอยู่ (existentialism) ที่ถามว่ามนุษย์เลือกสร้างความหมายได้อย่างไรในโลกที่โหดร้ายและไม่แน่นอน ฉากนั้นทำให้ผมรู้สึกว่าตัวละครทุกคนถูกบังคับให้ตัดสินใจภายใต้ความเป็นจริงที่โหดร้าย — บางครั้งการตัดสินใจไม่ใช่การเลือกอย่างมีสติ แต่เป็นการตอบสนองเพื่ออยู่รอด นอกจากนั้น เรื่องราวของ 'Attack on Titan' ก็กระตุกแนวคิดเรื่องเสรีกับชะตากรรม (freedom vs determinism) โดยเฉพาะความขัดแย้งภายในของตัวเอก ผมเห็นว่านี่ไม่ใช่แค่การเล่าเหตุการณ์แอ็คชั่น แต่เป็นการตั้งคำถามเชิงปรัชญาว่า หากอดีตและความทรงจำถูกกำหนดโดยปัจจัยภายนอก ความเป็นอิสระที่แท้จริงจะมีอยู่หรือไม่ ผลงานคลาสสิกอย่าง 'Neon Genesis Evangelion' มักถูกยกมาเปรียบเทียบในแง่ความกระทบของการเป็นมนุษย์ แต่ 'Attack on Titan' เพิ่มมิติของการเมืองและการรุกรานที่ทำให้คำถามเชิงปรัชญานั้นหนักขึ้นและเจ็บจี๊ดกว่าเดิม

เป็นแฟนมังงะที่ชอบยืนมองภาพนิ่งนานกว่าการพลิกหน้า เพราะปรัชญาที่วาดด้วยเส้นและเงามักทิ้งคำถามหนัก ๆ ไว้ให้ผมคิดต่อไม่รู้จบ เมื่อพูดถึงแก่นปรัชญาในมังงะ เล่มแรกที่เด้งขึ้นมาคือ 'Berserk' สำหรับผมงานชิ้นนี้พูดถึงชะตากรรม ความเจ็บปวด และการต่อสู้เพื่อความหมายของการมีชีวิตอยู่ แม้ตัวเอกจะถูกลากผ่านความน่าสะพรึงของโลก แต่ความพยายามที่จะกำหนดชะตาชีวิตเองกลับเป็นเรื่องที่สะกิดใจที่สุด งานศิลป์ที่โหดร้ายแต่ก็สวยงามทำให้ผมตั้งคำถามถึงเสรีภาพของมนุษย์และราคาของการเลือก บางฉากที่ดูเหมือนไร้ความหวังกลับสอนให้ผมเห็นว่าการยืนหยัดต่อหน้าความโหดร้ายเป็นการประกาศตัวตนอย่างหนึ่ง นี่ไม่ใช่ปรัชญาแบบตีความเป็นตัวหนังสือ แต่เป็นปรัชญาที่ผมรู้สึกได้จากภาพ เสียง และช่องว่างระหว่างคำพูดกับการกระทำ ซึ่งยังคงตามหลอกหลอนผมทุกครั้งที่คิดถึงตอนนั้น

การสัมภาษณ์ครั้งนั้นเปิดประตูให้ฉันเห็นคำว่า 'ปรัชญา' ในมุมที่ไม่คาดคิดเลย ผู้เขียนพูดเหมือนคนเล่าเรื่องในร้านกาแฟ มากกว่าจะเป็นบรรยายเชิงทฤษฎีล้วน ๆ เขาบอกว่า 'ปรัชญา' สำหรับเขาเป็นชุดของคำถามที่ใช้ชีวิตเป็นสนามทดลอง ไม่ใช่คำตอบตายตัว เป็นเครื่องมือเล็ก ๆ ที่ค่อย ๆ ปัดเศษมุมมองเก่าทิ้งแล้วเชื่อมจุดเล็ก ๆ ในประสบการณ์เข้าด้วยกัน ฉันชอบวิธีที่เขายกตัวอย่างฉากหนึ่งจากนิทานเด็กอย่าง 'The Little Prince' เพื่ออธิบายว่าความเรียบง่ายบางทีมีพลังมากกว่าภาษาทางวิชาการ การฟังเขาพูดแล้วรู้สึกว่าปรัชญาไม่ใช่แค่ศัพท์บนกระดาษ แต่มันเป็นวิธีการอ่านโลก วิธีตั้งคำถามกับคนหนึ่งคน หรือการใส่ใจรายละเอียดเล็ก ๆ ที่เรามักปล่อยผ่านไป เขาย้ำว่าเป้าหมายไม่ใช่ให้คนเชื่อสิ่งเดียวกับเขา แต่เพื่อให้คนมีกรอบคิดที่ทำงานได้จริงในชีวิตประจำวัน—นั่นแหละทำให้คำพูดของเขาติดอยู่ในหัวฉันได้เลย

บอกตามตรง การพูดถึงปรัชญาในวัฒนธรรมป๊อปทำให้ผมรู้สึกเหมือนกำลังอ่านจดหมายจากเพื่อนเก่า—ทั้งใกล้ตัวและลึกเกินคาด เราเห็นตัวละครที่ต้องเผชิญคำถามใหญ่ ๆ ของชีวิต ไม่ว่าจะเป็นความหมายของการมีอยู่ หรือข้อจำกัดของความเป็นมนุษย์ เช่นฉากที่ Shinji ตัดสินใจเผชิญหน้ากับความว่างเปล่าใน 'Neon Genesis Evangelion' มันไม่ได้เป็นเพียงฉากแอ็กชัน แต่มันกลายเป็นบทสนทนาเรื่องการเชื่อมต่อและความกลัวที่จะโดดเดี่ยว พอไล่ดูแฟน ๆ ในฟอรัมหรือคอมเมนต์ จะพบว่าปรัชญาช่วยให้คนที่ดูผิวเผินกล้าคิดมากขึ้น บางคนใช้เรื่องราวเป็นเงื่อนงำในการสำรวจตัวเอง อีกกลุ่มเอาไปเป็นเครื่องมือจัดการกับความสูญเสียหรือความไม่แน่นอน ความจริงคือปรัชญาในสื่อป๊อปทำให้บทสนทนาในชุมชนมีมิติ ทั้งเชิงอารมณ์และเชิงความคิด ซึ่งนั่นเป็นสิ่งที่ช่วยให้แฟน ๆ อยู่ร่วมกันได้ในแบบที่ลึกซึ้งขึ้น

โลกของ 'Ghost in the Shell' ดึงฉันเข้าไปด้วยภาพของเมืองที่เงียบและเสียงฮัมของเครื่องจักร มากกว่าฉากแอ็กชัน มันทำหน้าที่เป็นบทสนทนาเชิงปรัชญาว่า 'จิต' กับ 'ร่าง' แยกจากกันได้แค่ไหนและตัวตนถูกกำหนดด้วยอะไร ในมุมมองของฉัน สิ่งที่ทำให้เรื่องนี้ทรงพลังคือการใช้ภาพและบทสนทนาเป็นเหมือนบททดสอบความคิด เห็นในฉากที่เมเจอร์สำรวจความทรงจำที่อาจเป็นของเทียมแล้วฉันก็รู้สึกได้ถึงคำถามคลาสสิกอย่าง Ship of Theseus ถูกนำเสนอด้วยภาษาของไซเบอร์พังก์ ไม่ใช่ศัพท์ปราชญ์แข็งๆ ทำให้คนดูทั่วไปสามารถสัมผัสกับปัญหาเรื่องสำนึกและสิทธิ์ของชีวิตที่ไม่ใช่มนุษย์ได้ ท้ายที่สุดภาพยนตร์นี้ไม่บอกคำตอบ แต่สร้างพื้นที่ให้ฉันย้อนถามตัวเองอยู่เสมอว่าถ้าร่องรอยความทรงจำและความรู้สึกสามารถจำลองได้ เราจะยังเรียกสิ่งนั้นว่า 'ตัวตน' เหมือนเดิมหรือเปล่า และนี่แหละคือเหตุผลที่มันเป็นตัวแทนของปรัชญาได้อย่างหนักแน่นและงดงาม