ผลกระทบงานเขียนของ จิตร ภูมิศักดิ์ ต่อวรรณกรรมไทยคืออะไร?

ในความทรงจำที่เลือนๆ แต่ชัดเจนพอจะจับได้ ผมมองเห็นตัวละครทั้งห้าคนของเรื่อง 'บ้าน คุณ นาย ชาย น้ำ' เป็นภาพรวมที่เต็มไปด้วยร่องรอยอดีต มากกว่าจะเป็นแค่ป้ายชื่อตัวละครธรรมดา บ้านในเรื่องไม่ใช่แค่ที่พัก แต่เป็นตัวละครเงียบ ๆ ที่เก็บเสียงหัวเราะกับเสียงร้องไห้ไว้ในผนังเก่า มันเกิดจากยุคที่เมืองเล็กๆ ยังมีช่างไม้ฝีมือเยี่ยม คนสร้างบ้านนี้เป็นคนที่หวังให้ที่ตรงนั้นเป็นหลักยึดของครอบครัว แต่ความหวังก็ถูกกัดกร่อนจากเหตุการณ์ในอดีต เช่น การจากไปของคนรัก และหนี้สินที่ทำให้บ้านต้องเผชิญการเปลี่ยนแปลงบ่อยครั้ง คุณเป็นหญิงวัยกลางคนที่สวมบทบาทเหมือนแกนกลางของชุมชน เธอเติบโตมาในครอบครัวที่มีค่านิยมเก่าผสมสมัยใหม่ ความเข้มแข็งของเธอไม่ใช่พรสวรรค์แต่เป็นการเรียนรู้จากการต้องตัดสินใจโดยลำพัง เธอเคยเสียโอกาสทางความรักเพื่อเลี้ยงพ่อที่ป่วย และนั่นทำให้เธอมีความละเอียดอ่อนกับคนรอบตัว คุณมักซ่อนความอ่อนแอไว้ภายใต้รอยยิ้มที่อบอุ่น ส่วน 'นาย' คือชายผู้มีตำแหน่งทางสังคมชัดเจน เขามาจากตระกูลที่ค่อนข้างมั่งคั่ง แต่ความมั่งคั่งนั้นมากับภาระจิตใจที่หนัก เขาเรียนรู้การปกป้องชื่อเสียงจนบางครั้งลืมคำว่ารักจริงๆ ทำให้เขามีทั้งความเด็ดขาดและความขัดแย้งภายใน ชายหนุ่มคนหนึ่งในเรื่องเป็นตัวแทนของความฝันที่ไม่ลงตัว เขาเกิดมาในยุคที่โอกาสเปิดกว้าง แต่ถูกความกลัวและข้อจำกัดทางครอบครัวดึงเอาไว้ ชายมีเสน่ห์แบบเด็กหนุ่มที่ยังหาทิศทางชีวิตไม่เจอ จึงมักทำให้เลือกทางที่ผิดพลาดบ่อยครั้ง สุดท้ายคือ 'น้ำ' — ชื่อที่เหมือนกับธาตุและความทรงจำของชีวิต น้ำเป็นตัวละครที่ล่องลอยทั้งในฐานะคนและสัญลักษณ์ เธออาจเป็นคนที่มาจากชุมชนใกล้แม่น้ำ เติบโตมาในสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงบ่อยแล้วก็เรียนรู้ที่จะไหลตามสภาพ แต่อย่างไรก็ตาม น้ำมีความลึกซึ้งและความอดทนที่ทำให้ผู้คนรอบเธอได้กลับมามองตัวเองใหม่ เมื่อผมคิดถึงพวกเขารวมกัน สิ่งที่เด่นชัดคือความสัมพันธ์เชิงพื้นที่และเวลา—บ้านเป็นพื้นที่ที่เก็บเรื่องราว คุณกับนายคือตัวแทนความรับผิดชอบและภาพลักษณ์ ชายและน้ำเป็นพลังของการเปลี่ยนแปลง ทั้งห้าคนจึงผสมกันเหมือนการต้มยาโบราณ ที่รสชาติสุดท้ายไม่เหมือนเดิมแต่มีร่องรอยของทุกส่วนผสมอยู่ในนั้นเสมอ

ชื่อของกิตติศักดิ์ คงคาเป็นชื่อที่ผมเห็นวนอยู่ในบทความและรายการสัมภาษณ์หลายครั้ง จังหวะแรกที่สะดุดใจกับเขาคือภาพลักษณ์ของคนที่ไม่ยอมยืดหยุ่นกับงานศิลป์ง่ายๆ—งานที่ออกมาจึงมักมีความละเอียดและตั้งใจแบบคนทำงานระยะยาว ในช่วงแรกของเส้นทาง เขาลงมือทำงานด้วยตัวเองมากๆ เริ่มจากโปรเจกต์ขนาดเล็กที่ต้องสวมหมวกหลายใบ ทั้งออกแบบ วางแผน และบริหารงาน จนกระทั่งมีผลงานหนึ่งที่เริ่มได้รับความสนใจจากคนวงกว้าง นั่นทำให้โอกาสในการร่วมงานกับทีมที่ใหญ่ขึ้นตามมา และเขาก็ไม่ทิ้งการทดลองสิ่งใหม่ๆ เสมอ สิ่งที่ผมชอบคือความต่อเนื่องของเขา—ไม่ว่าจะเป็นการยืนหยัดกับภาพลักษณ์ที่ชัดเจน การเปิดรับความเห็นต่าง หรือการให้โอกาสคนรุ่นใหม่ร่วมงานด้วย นั่นทำให้เขาไม่ใช่แค่คนที่มีผลงาน แต่เป็นคนที่มีอิทธิพลในเชิงกระบวนการและวัฒนธรรมการทำงานด้วยกัน นั่งคิดแล้วก็รู้สึกดีที่เห็นคนแบบนี้อยู่ในวงการ เหมือนมีแสงไฟเล็กๆ ที่คอยชี้ทางให้คนอื่นเดินตามบ้าง

ข่าวเรื่องโปรเจกต์ใหม่ของกิตติศักดิ์คงคาทำให้ใจเต้นทุกครั้งที่เห็นชื่อเขาปรากฏบนฟีดการประกาศงานของวงการคราฟต์ในบ้านเรา ฉันเป็นแฟนสายลึกที่ติดตามผลงานเขาแบบเงียบ ๆ มานาน พูดตรง ๆ ตอนนี้ยังไม่มีประกาศวันที่เผยแพร่เป็นทางการจากต้นสังกัดหรือช่องทางหลัก แต่จากจังหวะการปล่อยงานของเขาในอดีตและรูปแบบการโปรโมทที่มักมีทีเซอร์กับบูธงานเทศกาลก่อนจะปล่อยจริง ฉันเลยคิดว่าน่าจะได้เห็นไทม์ไลน์ชัดเจนในช่วง 3–6 เดือนหลังการเปิดตัวทีเซอร์ครั้งแรก มุมมองส่วนตัวคืออยากให้เตรียมตัวรอทั้งสื่อโซเชียลและงานอีเวนท์ใหญ่ของประเทศ เพราะการปล่อยงานที่ดีมักซอยเป็นหลายเฟส ตั้งแต่ประกาศชื่อโปรเจกต์ ทีเซอร์ ตัวอย่าง และวันวางจำหน่ายเต็มรูปแบบ ฉันจะคอยเชียร์และแชร์ข่าวให้เพื่อน ๆ ไปพร้อมกัน เพราะช่วงประกาศนี่แหละที่ความตื่นเต้นมันพุ่งสุด คล้ายความรู้สึกตอนเห็นฉากโปรโมทของ 'Demon Slayer' ครั้งแรก—แต่คราวนี้เป็นโปรเจกต์ของเขาเอง และนั่นทำให้การรอคอยคุ้มค่าอย่างแน่นอน

มีงานประเภทหนึ่งที่ฉันมองว่านักสร้างสรรค์อย่างพันศักดิ์มักปรากฏตัวบ่อย นั่นคือเทศกาลหรือคอนเวนชันที่รวบรวมคนรักงานภาพ เสียง และเรื่องเล่าเข้าด้วยกัน ฉันเป็นแฟนรุ่นเก๋าที่ชอบแอบสังเกตหลังเวที งานอย่าง 'Thailand Comic Con' หรือเทศกาลที่เน้นการพบปะคนทำงานสร้างสรรค์มักมีทั้งเสวนา พูดคุย และเวิร์กช็อป ซึ่งเป็นจุดที่ผู้ฟังได้เจอตัวจริงของคนทำงานมากกว่าการโพสต์ในโซเชียล ในบางครั้งยังมีบูธสำนักพิมพ์หรือค่ายที่เขาอาจไปร่วมเซ็นหรือพูดคุยกับแฟน ๆ อีกมุมคือมหกรรมศิลปวัฒนธรรมหรือเทศกาลภาพยนตร์ที่มีส่วนจัดเวทีเสวนาเกี่ยวกับการสร้างสรรค์เสียงและดนตรี งานแบบนี้บรรยากาศจะเป็นทางการแต่เป็นกันเอง เหมาะแก่การพูดคุยเชิงงานที่ลึกกว่าแค่แฟนมีตติ้ง พอได้ฟังเขาพูดในวงเล็ก ๆ แล้ว มุมมองการทำงานและแรงบันดาลใจจะชัดขึ้นกว่าการอ่านแคปชั่นเพียงอย่างเดียว

ราคาถูกสุดมักจะไม่เหมือนกันตลอดเวลา เพราะมันขึ้นกับโปรโมชันและสภาพสินค้าเป็นหลัก เวลาที่ฉันตามล่าหนังสือของ 'พันศักดิ์ วิญญรัตน์' เล่มที่เป็นฉบับพิมพ์ครั้งแรก มักจะเริ่มจากร้านหนังสือออนไลน์ใหญ่ ๆ ก่อน เช่น ร้านนายอินทร์, SE-ED, B2S แล้วค่อยเปรียบเทียบกับร้านบนแพลตฟอร์มอย่าง Shopee และ Lazada เพราะบางครั้งร้านเล็กในมาร์เก็ตเพลสจะกดราคาแข่งและใส่คูปองได้อีกชั้นหนึ่ง เทคนิคที่ใช้ประจำคือเช็กโปรโมชันช่วงเทศกาล (9.9, 10.10, 11.11, 12.12) กับสิทธิ์สมาชิกหรือบัตรเครดิตที่ให้ส่วนลดเพิ่ม รวมถึงคำนวณค่าจัดส่งให้เรียบร้อย เพราะบางทีราคาหนังสือถูกแต่ค่าขนส่งฉุดให้แพงขึ้น ฉันชอบเก็บภาพเปรียบเทียบราคาไว้สั้น ๆ ก่อนตัดสินใจ และถ้าต้องการเก็บสะสมก็ยอมจ่ายเพิ่มเพื่อได้สภาพสมบูรณ์กว่า

ฉันจำได้ว่าครั้งแรกที่อ่าน 'ภาคีนกฟีนิกซ์' ทำให้รู้สึกว่าทุกตัวละครมีแผลใจเป็นของตัวเองและไม่ได้เป็นแค่ตัวประกอบในเรื่องเดียวกัน ในมุมของฉัน ฮีโร่หลักยังคงเป็นแฮร์รี่ — เด็กที่เติบโตมาในสภาพไม่อบอุ่น ถูกความสูญเสียและความรับผิดชอบถ่วงไว้ตั้งแต่ยังเด็ก เขาเป็นศูนย์กลางของการต่อต้านและความโกรธที่เป็นธรรมชาติของวัยรุ่น ส่วนเฮอร์ไมโอนี่คือสมองและศีรษะเย็น ที่มาจากพื้นเพมักเกิ้ลแต่มีความมุ่งมั่นและหลักการ ส่วนรอนเป็นหัวใจของกลุ่ม คนธรรมดาที่มีความภักดีสูงและความไม่มั่นคงทางสถานะทางบ้านทำให้เขามีมิติ ฝั่งผู้ใหญ่มีแดมเบิลดอร์ที่ลึกลับและมีบ่วงของความผิดพลาดในอดีต ซิเรียสคือคนรักและผู้คุ้มครองที่ถูกขังไว้ด้วยวัยวุฒิของตระกูลแบล็ก ลูปินพกบาดแผลสังคมจากการเป็นมนุษย์หมาป่า แต่ยังยืนหยัดเพื่อความยุติธรรม โทนค์สนำความสดชื่นและความเปลี่ยนแปลงของอาชญากรผู้พิทักษ์ ขณะที่ดอโลเรส อัมบริดจ์เป็นตัวแทนของระบบราชการที่ใช้อำนาจปิดกั้นและทำร้ายจิตใจเด็ก ๆ ฉันยังชอบตัวละครรองอย่างลูน่า นีวิลล์ และจินนี่ ที่เพิ่มความหวังและการเติบโตให้เรื่องราว ทำให้ฉันรู้สึกว่า 'ภาคีนกฟีนิกซ์' ไม่ได้มีแค่วัยรุ่นกับการต่อสู้ แต่เป็นเรื่องของครอบครัวที่เลือกได้และการเยียวยาบาดแผลร่วมกัน

นานมาแล้วที่ได้ฟังงานเพลงประกอบของสม ศักดิ์ เจียมแล้วทำให้เงยหน้ามองท้องฟ้าเพราะมันเรียกความทรงจำจริงจังแบบไม่ต้องพยายาม เสน่ห์ของเพลง 'สายลมแห่งความทรงจำ' อยู่ที่เมโลดี้เรียบง่ายแต่ฝังลึก — เปียโนตัวบางกับสายไวโอลินที่ค่อย ๆ เล่าเรื่องราว เหมือนตัวละครในหนังค่อย ๆ ก้าวออกจากความเงียบ เพลงนี้ทำให้ฉันนั่งนิ่ง ๆ เสียงลมหายใจของกาแฟเช้ากับความเงียบในบ้านกลายเป็นภูมิหลังที่สมบูรณ์แบบ มีช่วงที่คอร์ดเล็ก ๆ เปลี่ยนโทนสีแล้วฉันรู้สึกว่าฉากซีนรีคอนซิลิเอชั่นนั้นยืนหยัดขึ้นมาทั้งเรื่อง เมื่อมองในเชิงองค์ประกอบ มันไม่ใช่แค่ทำนอง แต่เป็นการเว้นวรรคและพื้นที่ว่างที่เขาให้กับซาวด์ การจัดวางเครื่องดนตรีรองรับเสียงร้องและโมทีฟเล็ก ๆ ที่กลับมาเป็นระยะ ทำให้เพลงกลายเป็นเสมือนไดอารี่ของตัวละคร บางช่วงมีการใช้ฮาร์โมนิกเพียงเล็กน้อยเพื่อสร้างบรรยากาศเศร้า แต่ก็ไม่หน่วงจนเกินไป จบด้วยคอร์ดเปิดที่ยังค้างคาอยู่ในใจ ความทรงจำของฉันกับเพลงนี้มักจะผูกกับฉากเปิดที่ไม่ได้หวือหวา แต่มีน้ำหนัก ทำให้นึกถึงค่ำคืนที่นั่งดูหนังคนเดียวแล้วคิดไปไกล ๆ เพลงแบบนี้ไม่ต้องตะโกนให้คนร้องตามเพื่อทำให้ประทับใจ มันค่อย ๆ แทรกเข้ามาและอยู่กับเราอย่างเงียบ ๆ

สัมภาษณ์ของจิตรภูมิศักดิ์มักเปิดประตูเล็กๆ ให้เห็นทั้งภูมิทัศน์ภายในและภายนอกของงานสร้างสรรค์ของเขา ฉันรู้สึกว่าทุกครั้งที่เขาพูดถึงแรงบันดาลใจ จะไม่ใช่การยกกรอบคำพูดสำเร็จรูป แต่เป็นการเล่าเรื่องแบบต่อจังหวะ—มีทั้งภาพบ้านเดิม กลิ่นฝน เสียงคนคุยในตลาด และบันทึกเก่าๆ ที่เขายังเก็บไว้ เขามักเริ่มจากเหตุการณ์เล็กๆ แล้วถักทอเป็นแนวคิดใหญ่ เช่นการอธิบายว่าฉากหนึ่งในงานของเขาเติบโตมาจากเสียงเครื่องมือช่างของพ่อ ซึ่งทำให้ฉากนั้นได้ความเป็นจริงและละเอียดอ่อนมากขึ้น การสัมภาษณ์ยังเผยให้เห็นวิธีคิดเชิงทดลองของเขา: เขาจะพูดถึงการทิ้งพื้นที่ว่าง การปล่อยตัวละครให้ผิดทางก่อนจะปรับแก้ และการเรียนรู้จากความล้มเหลว ฉันชอบตรงที่เขาไม่หลบเลี่ยงความไม่สมบูรณ์ แต่นำมันมาเป็นเชื้อเพลิงในการสร้าง อีกตัวอย่างที่ติดตาคือตอนเขาเล่าเบื้องหลังฉากใน 'บ้านเก่า' ที่มาจากการนั่งฟังคนเฒ่าคนแก่คุยกัน ซึ่งทำให้ฉากนั้นดูซับซ้อนและมีน้ำหนัก ฉันมักกลับไปอ่านสัมภาษณ์เหล่านี้เมื่ออยากรู้ว่าการสร้างสรรค์ของเขาไม่ได้เป็นเรื่องเวทมนตร์ แต่เกิดจากการเก็บรายละเอียดอย่างใจเย็นและมีความอยากรู้ในโลกรอบตัว