พระพุทธเจ้า นอน ปรากฏในคัมภีร์หรือศิลปะยุคไหน

ความทรงจำแรกๆ ของฉันเกี่ยวกับภาพพระพุทธเจ้าทรงนอนมักจะเป็นพระพุทธรูปไสยาสน์ในวัดที่เราเคยไปตอนเด็ก—ภาพนิ่งสงบแต่เต็มไปด้วยความหมาย ลักษณะสำคัญที่อยู่ในข้อความปฐมบทของคัมภีร์คือการทรงเอนขวาข้างหนึ่ง โดยพระพักตร์สงบ ทรงพาดศีรษะบนมือหรือหมอน และมีบริวารหรือภิกษุประชิดกันเพื่อรับรู้เหตุการณ์สำคัญนั้น ในพระไตรปิฎกฉบับบาลี บทที่เล่าเรื่องการปรินิพพานของพระพุทธเจ้าอยู่ใน 'มหาปรินิพพานสูตร' (DN 16) ซึ่งบอกเล่าลักษณะการเสด็จดับขันธปรินิพพานและการวางพระองค์บนพื้นดินใต้ต้นสาละสองต้น การบรรยายในคัมภีร์จึงเป็นรากฐานให้ศิลปินในยุคต่อๆ มาแปลงเป็นภาพแทนที่จับต้องได้

งานศิลปะที่เก่าแก่ซึ่งแสดงฉากปรินิพพานปรากฏในศิลปะอินเดียตอนเหนือและสถานที่ใกล้เคียง ตั้งแต่ reliefs บนสถูปยุคแรก เช่น ประติมากรรมบนเกตเวย์ของสถูปที่สานชี (Sanchi) ไปจนถึงผลงานศิลปะกลุ่มกานธาระ (Gandhara) และมัธยะปุระ (Mathura) ราวคริสต์ศตวรรษที่ 1–5 CE ซึ่งเริ่มเปลี่ยนเรื่องเล่าในคัมภีร์ให้เป็นภาพจำที่ชัดเจน ต่อมาในถ้ำอชันตา (Ajanta) และบุโรพุทโธ (Borobudur) ก็มีภาพเล่าเรื่องการปรินิพพานอีกหลายชิ้น ส่วนในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ศิลปะศรีลังกา พม่า เขมร และไทย การสร้างพระพุทธรูปไสยาสน์เป็นพุทธลักษณะเด่นในสมัยต่อมา เช่น สมัยสุโขทัยและอยุธยา ซึ่งพัฒนารูปแบบจนมีขนาดใหญ่และเป็นที่เคารพยิ่งขึ้น

เวลาอ่านหรือยืนหน้าพระพุทธรูปไสยาสน์ ฉันมักรู้สึกทั้งความสงบและหนักแน่นในเรื่องความไม่เที่ยง การที่ภาพนี้มีอยู่ทั้งในคัมภีร์ตั้งแต่โบราณและในศิลปะหลายยุคหลายถิ่นทำให้มันเป็นสะพานเชื่อมระหว่างคำสอนกับความรู้สึกของผู้คนตลอดเวลา

เราเห็นหลักฐานการกล่าวถึงเหตุการณ์การดับขันธปรินิพพานของพระพุทธเจ้าตั้งแต่คำบอกเล่าในสมัยพุทธกาล ซึ่งถูกรวบรวมเป็นคัมภีร์ภายหลัง และการถ่ายทอดเป็นศิลปะก็เริ่มปรากฏชัดในช่วงคริสต์ศตวรรษแรกๆ ของยุคปีก่อนและหลังคริสต์ศักราช การวางพระองค์ในท่ายกขวา (right lateral recumbent) ใต้ต้นสาละตามคัมภีร์กลายเป็นแม่แบบในการปั้นและแกะสลัก ต่อมาศิลปะในภูมิภาคต่างๆ ก็ปรับเปลี่ยนรายละเอียดตามรสนิยมท้องถิ่นจนเกิดรูปแบบไสยาสน์ที่เราเห็นในวัดของแต่ละประเทศ แต่แก่นแท้ยังคงเป็นการสื่อถึงการจากไปของผู้ตื่นรู้ ไม่ใช่การหลับพักผ่อนเป็นเพียงชั่วคราว เมื่อยืนอยู่เบื้องหน้าพระพุทธรูปไสยาสน์ฉันมักนึกถึงการหลุดพ้นจากความยึดมั่นและความไม่เที่ยงของชีวิต—ความรู้สึกที่ทั้งเศร้าและปล่อยวางในเวลาเดียวกัน ซึ่งทำให้ภาพนี้ยังคงทรงพลังและเป็นที่เคารพมาจนทุกวันนี้

เมื่อมองจากมุมวัฒนธรรมต่างภาค การปรากฏของภาพพระพุทธเจ้าทรงนอนมีความหมายและรูปแบบที่หลากหลายมาก ในระบบเถรวาทซึ่งยึดถือตามคัมภีร์บาลี ภาพไสยาสน์มักเชื่อมโยงโดยตรงกับเหตุการณ์ปรินิพพานที่มีบันทึกไว้ใน 'มหาปรินิพพานสูตร' เป็นการเตือนใจเรื่องขันธ์พลันดับและการหลุดพ้น ในขณะที่ในวงการมหายานบางสำนักก็มีคัมภีร์ที่เล่าถึงปรินิพพานในแง่มุมขยายความ เช่น 'Mahaparinirvana Sutra' ซึ่งบางเวอร์ชันตีความปรินิพพานในระดับจักรวาลหรือเน้นธรรมะด้านความเป็นอมตะ ในเชิงศิลปกรรม เทคนิคและวัสดุที่ใช้สะท้อนยุคสมัยและภูมิภาค ถ้ำจิตรกรรมและ relief หินบนสถูปในอินเดียยุคต้นมักฉายภาพฉากเหตุการณ์แบบเล่าเรื่อง ขณะที่พระพุทธรูปไสยาสน์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จะถูกสร้างเป็นรูปปั้นขนาดใหญ่เพื่อให้ผู้คนมานมัสการและระลึกถึงคำสอน วัฒนธรรมพื้นถิ่นยังใส่องค์ประกอบของตนเข้าไป เช่นการจัดวางบริวาร การแต่งกายของผู้มาประชุม และการลงสีที่ต่างกัน ซึ่งทั้งหมดนี้สะท้อนให้เห็นว่าภาพเดียวกันถูกอ่านและใช้อย่างหลากหลาย บางชิ้นทำให้เกิดความโศกศกสะเทือนใจ ในขณะที่บางชิ้นกลับให้ความรู้สึกนิ่งสงบและความหวัง ทั้งหมดนี้ทำให้ฉันรู้สึกว่าภาพไสยาสน์ไม่ใช่แค่ภาพเหตุการณ์ แต่เป็นพื้นที่ให้ผู้คนสะท้อนชีวิตของตนเอง