01: Beatrice Mendoza

Abala sa pag-ihip ng kalang de-kahoy si Bea kahit maluha-luha na siya dahil sa usok na nagmumula roon mapaapoy lamang iyon. Dahil alam niyang hindi magtatagal ang darating na ang kanyang nanay mula sa paglalako ng mga pagkaing pang-almusal.

Sakto namang dumingas na ang gatong nang makarinig siya na tila may tumatawag sa kanya mula sa labas ng kanilang kubo. Kaya dali-dali siyang dumiretso ng tayo at dinalawang hakbang ang direksyon patungo sa pinto mula sa kinatatayuan niya.

At doon ay natanaw niya ang kanyang nanay na hindi magkandaugaga dahil sa mga dala nitong malaking bayong sa kanang kamay at mga saging na saba sa kaliw habang nakasiksik ang bilao sa kanang kili-kili. Mabilis niya itong nilapitan at agad na kinuha ang bilao at ang mga saging na ang tanging hawakan ay ang tali.

"Mano po, 'Nay." Salubong niya rito matapos kunin ang dalang mga saging at ang bilao. Tumigil naman ito sa paglalakad at inilapag ang dalang bayong bago iniabot sa kanya ang kanang kamay para makapagmano siya.

Matapos niyang magmano ay nag-unat-unat pa ito ng mga braso kaya nagpaalam na siyang mauuna nang pumasok ng bahay dahil mayroon siyang nakasalang na sinang-ayunan naman nito.

Pagpasok niya ay agad niyang inilapag ang dala sa mahabang mesang kawayan upang silipin ang kanyang sinaing. At nang makitang kulo na iyon ay binawasan niya ang gatong at inilagay sa lupang nasa bandang ilalim ng kalanan bago binalingan ang mga saging na saba para balatan. Alam niyang iyon ang iluluto ng kanyang nanay para sa ititindang meryenda, ang minatamis na saging na saba.

At iyon ang napasukan ng kanyang nanay.

"Mamaya mo na iyan balatan. Asikasuhin mo muna itong binili kong pang-ulam," utos nito matapos ilapag ang bayong sa mahabang bangkong kawayan na katabi lang din ng mesa.

"Ano pong lulutuing ulam?" tanong niya habang inilalabas ang laman ng bayong at doon niya nakitang mayroong biniling karne ng baboy ang nanay niya.

"Magsigang ka. Pumitas ka na lang ng mga talbos ng kamote doon sa likuran," sagot nito habang umaakyat sa tatlong baitang na hagdan kung nasaan ang kanilang tulugan na katapat lang ng lamesa. "Magbibihis lang ako at basa ako ng pawis." Huling sabi nito bago tuluyang makaakyat.

Habang siya naman ay kinuha ang bilaong gamit ng nanay niya sa pagtitinda bago lumabas at nagtungo sa may bandang likuran ng kanilang bahay para mamitas ng mga gulay.

Dahil layo-layo ang mga bahay sa kanilang lugar ay naging madali lang para sa nanay niyang magtanim ng ilang mga gulay sa kanilang likod-bahay para medyo makatipid sila gastusin. At nilagyan naman ng tatay niya ng bakod na kawayan ang palibot ng bahay nila na sakto lang para makapagtanim at para hindi raw basta-basta makalapit ang kung sino-sino at basta na lang manguha ng walang paalam.

Habang namimitas ay hindi niya maiwasang magmuni-muni tungkol sa kanyang sarili at sa kanyang pamilya. Hindi niya mapigilan ang sariling mangarap na sana ay nasa eskwela rin siya at nag-aaral dahil nang matapos ang pasukan noong nakaraang taon ay hindi na niya nagawang makapag-enroll sa third year dahil pinatigil na siya sa pag-aaral ng kanyang mga magulang para ang mga kapatid naman daw niya ang mabigyan ng pagkakataon.

Katwiran ng mga magulang niya ay marunong na siyang magbasa at magsulat, na kahit second year lang siya ay marunong na rin daw siyang magbilang at magkwenta kaya hindi na siya magogoyo pagdating sa pera kaya wala na siyang nagawa.

Alam naman niya ang sitwasyon nila na kahit sinasabing libre ang pag-aaral ay hindi pa rin kakayanin ng mga magulang niya lalo pa at lima ang mga kapatid niyang nag-aaral na puro nasa elementarya pa lang. Dahil bukod sa napakalayong lakarin ang gagawin na hindi niya pa rin alam kung ilang kilometro ay maghapon pa ang pasok.

Kaya kaysa sayangin ang oras sa paglalakad pauwi at pabalik sa eskwela ay pinagbabaon na lang ang mga ito. At dahil lima ang mga ito ay malaki-laki rin ang gastos para sa kanin at ulam, idagdag pa ang miryenda.

Naputol ang pag-iisip niya nang marinig ang malakas na pagtawag ng kanyang nanay mula sa loob ng bahay kaya mabilis siyang napatuwid ng tayo at halos takbuhin na ang direksyon ng pintuan. At doon ay nabungaran niya ang nakakunot-noo niyang nanay habang hinahango ang kaldero ng kanin.

"'Nay!" Napalakas na bigkas niya habang medyo habol ang hininga.

"Ano ka ba naman, Bea! Mamimitas ka lang ang tagal-tagal mo makabalik! Ano'ng oras na? Hahatiran ko pa ng pagkain ang tatay mo hindi mo pa naluluto 'yong ulam!" sermon ng nanay niya habang hawak ang supot na pinaglalagyan ng karne ng baboy para ito na ang maglinis.

Hindi na siya umimik dahil baka mapitik pa nito ang bibig niya kaya binilisan na lang niya ang kilos sa pag-aayos ng mga rekado. Kaya ilang sandali pa ay walang imikan na silang nagkanya-kanyang gawa pero ang nanay na niya ang nagluto ng ulam habang itinuloy na lang niya ang pagbabalat ng saging.

Maya-maya pa ay naluto na ang ulam at naglagay na ang nanay niya ng kanin at ulam sa maliliit na kaldero bago isinilid sa malaking bayong at sinamahan ng tigdadalawang pares ng plato, baso kutasara at tinidor dahil sasabayan na ng nanay niya sa pakain ang kanilang tatay . Habang kinuha naman niya sa may ilalim ng batalan ang isang galon ng tubig at iniabot sa nanay niya.

"Alis na 'ko. Maglinis ka pagkatapos mong kumain. 'Tapos ayusin mo na 'yong mga iluluto ko para pagbalik ko isasalang na lang," bilin nito habang naglalakad patungo sa pinto bitbit ang may kabigatang bayong.

"Opo, 'Nay." Naisagot na lang niya habang tinatanaw itong papalayo.

Napabuntonghininga na lang siya bago naghanda para kumaing mag-isa. At sa buong maghapon na iyon ay halos wala sa sariling ginawa niya ang lahat ng gawain na kahit nakapikit yata siya ay kabisado na niya dahil sa araw-araw na niya iyong ginagawa.

***

Halos hindi na napansin ni Bea ang paglipas ng mga araw dahil tila ba nawalan na siya ng pakialam sa paligid. Dahil ayaw niyang makaramdam ng inggit sa mga kapatid at ilang kakilala na nakikita niyang pumapasok sa eskwela.

Habang siya ay tagahatid sa mga kapatid papasok ng eskwela at ang nanay na niya ang sumusundo sa hapon pagkatapos nitong maglako ng meryenda.

Pag-uwi niya ay magluluto ng pananghalian, ihahanda ang mga pinamili ng nanay niya sa tanghali, maghuhugas ng mga ginamit sa pagluluto ng meryenda at ng pinagkainan. Pagkatapos ng mga iyon ay mauupo na lang siya sa mahabang bangko at tatanghod sa kawalan habang nakapatong ang baba sa nakatiklop na mga braso sa ibabaw mesa. Dahil kahit gustuhin niyang magpahinga ay nagiging mailap ang antok kapag nakahiga na siya sa dami ng tumatakbo sa kanyang isip.

At kapag nagsawa sa kakatitig sa kawalan ay ililibot ang paningin sa buong bahay habang nangangarap na sana ay mas maganda ang bahay nila at mayroong kuryente para hindi na sila mangangapa sa dilim kapag naubusan ng gaas ang gamit nilang nag-iisang malaking gasera na gawa sa bote ng alak, gaya ng ilang mga nadadaanan niya kapag naghahatid sa mga kapatid. Na sana ay mayroon ding silang telebisyon para makapanood din siya ng mga palabas kapag wala na siyang ginagawa. Dahil hindi niya maiwasang mainggit kapag naririnig niya ang tawanan ng ilan sa nadadaanan niya habang nanonood. 

Pagsapit ng hapon ay magsisimula na siyang magluto ng para sa hapunan habang may liwanag pa upang hindi na niya kailangang magsindi ng gasera. At para makakain na rin ng maaga ang mga kasama niya sa bahay pagkauwi.

Habang mag-isang nagluluto ay hindi niya maiwasang ma-excite dahil kinabukasan ay araw ng sabado, na kahit araw iyon ng kanyang paglalaba sa ilog ay ayos lang dahil makakapagkwentuhan sila ng ilang mga kaedad niyang naglalaba rin doon. At kapag natapos siyang maglaba ay pahinga na niya hanggang sa susunod na araw at pwede niyang gawin o puntahan ang lugar na gusto niyang pasyalan dahil pinapayagan naman siya ng mga magulang basta hindi lang siya aabutin ng gabi sa daan.

Kaya regular siyang nagsisimba bago mamasyal at maglakad-lakad sa mga parke o pasyalang kayang lakarin at hindi kailangan ng gastos dahil kung may dala man siyang pera ay maliit na halaga lang iyo na kasya pambili ng samalamig at fishball.

 At pagsapit ng sabado ay araw nang kanyang paglalaba sa ilog na inaabot ng hapon kaya ang mga kapatid na niya ang nag-aasikaso sa bahay. Kaya pahinga na niya pagkatapos maglaba hanggang kinabukasan