Ano Ang Ibig Sabihin Ng Sa Dulo Ng Walang Hanggan Sa Nobela?

Tingnan ko, habang bata pa at sabik magbasa, palagi akong hinahakot ng mga linya na nagpapakita ng kabalintunaan, at ‘sa dulo ng walang hanggan’ ay isa sa mga iyon. Sa kaswal na pagbabasa, nararamdaman ko agad ang drama: parang gustong sabihin ng may-akda na natapos na ang isang bagay na inakala mong mananatili magpakailanman. Minsan nakikita ko itong romantikong ideya—ang dalawang karakter na nag-aalay na magkasama sa dulo ng lahat—pero madalas din itong ginagamit para sa mas mapait na tema: ang pagkasira ng ilusyon, at ang pagtanggap sa pagkalimot.

Bilang mambabatang madalas mag-skip sa mga payak na paliwanag, interesado ako kapag sinisira ng parirala ang expectations. Nagiging paalala ito na ang literatura ay may kapangyarihang gawing poetic ang tao at sabay na i-challenge ang ating pag-unawa sa panahon at pagtatapos. Madalas akong nai-immerse nang malalim at natatandaan ang nobela dahil sa ganitong linya—hindi dahil sa literal niyang kahulugan, kundi dahil sa damdamin at tension na dinadala niya.

Napansin ko kadalasan na ang pariralang ‘sa dulo ng walang hanggan’ ay ginagamit ng mga nobelista para sadyang guluhin ang lohika ng mambabasa at magtanim ng ambigwidad. Sa mas teknikal na pananaw, ito ay isang halimbawa ng oxymoron—dalawang magkasalungat na konsepto na pinagsama upang magbigay ng lalim. Sa naratibo, nagbibigay ito ng maraming posibilidad: maaaring literal na sumusubok ang may-akda ng isang palabas ng metafisika, o simpleng estilistikong pagpipilian upang ipakita ang finality ng emosyon.

Isang mahahalagang gamit nito ang pagbibigay-diin sa tema ng cyclical time o multinarrative closure: sinasabing natapos ang walang hanggan kapag ang tauhan ay pumayag na bitawan ang pag-asa, o kapag ang kuwento mismo ay nagre-reframe ng ideya ng eternidad bilang panahong nagbabago. Bilang mambabasa, naiintindihan ko ito bilang isang imbitasyon—huwag asahan ang isang malinaw na solusyon; magmuni-muni ka sa katapusan at sa kung bakit pinili ng may-akda ang pariralang iyon.

Sa practical na level, nakakaantig din ito kapag ginagamit sa closing line ng nobela dahil nagbibigay ito ng lingering effect: hindi ka agad makalabas sa emosyon ng kuwento, tumitigil ka at iniisip kung ano ang ibig sabihin ng pagtatapos sa mas malawak na konteksto.

Habang lumalalim ang edad ko, mas madalas kong nakikita ang ganitong parirala bilang paalala na ang lahat ng bagay, kahit ang tila eternal, ay may pagbabago. Sa isang nobela, nagbibigay ito ng texture—halos mistikal, may halong lungkot at kaginhawaan. Kaya kapag binanggit ang ‘sa dulo ng walang hanggan,’ pinipili kong manatiling tahimik at hayaang umusbong ang damdamin ng tauhan sa isip ko; sapat na iyon para mag-iwan ng marka sa puso ko.

Tumigil ako sandali nang una kong mabasa ang pariralang ‘sa dulo ng walang hanggan’—parang may kandila na biglang nagliyab sa loob ng dibdib ko. Para sa akin, ito ay malalim na kontradiksyon na sinasabi ng may-akda para pukawin ang damdamin: ang ideya na may hangganan ang isang bagay na iminumungkahi mong walang hanggan. Sa nobela, madalas itong ginagamit bilang isang poetic device para bigyan ng diin ang tula, paghihirap, o ang tapat na pangako ng mga tauhan. Hindi literal ang ibig sabihin—hindi naman talaga may punto kung saan napuputol ang walang hanggan—kundi isang paraan para ibigay ang bigat ng damdamin, ang tanong kung ano ang mangyayari kapag tinatangka ng tao na tapusin ang isang bagay na hindi kailanman dapat matapos.

Minsan nako-customize din ito ng may-akda para ipakita ang paglilipas: pagharap ng bida sa katapusan ng isang yugto ng buhay, o ang pag-amin na ang pag-ibig, alaala, o paniniwala ay nagbabago. Kapag ginamit nang mabisa, nag-iiwan ito ng tamang balintataw—melankolya na may kasamang kakaibang ginhawa—na parang sinasabi, “Hindi na kailangang ipagpatuloy ang paghabol; may katahimikan sa dulo.” Sa huli, naiwan ako na nakangiti at medyo malungkot, pinagmamasdan ang ideya na kahit ang walang hanggan ay puwedeng magkaroon ng pagtatapos—o marahil, ang pagtatapos mismo ang bagong simula.

Sa pagninilay ko, ang pariralang ‘sa dulo ng walang hanggan’ ay nagsisilbing pilosopikal na hamon: paano mo tatapusin ang isang bagay na walang hanggan? Ang aking malalim na interpretasyon ay dalawang-daan. Una, ito ay simbolikong pagtatapos—ang pagtanggap ng mortalidad, pagbabago, o pag-alis ng paniniwala na ang anumang estado ay permanente. Pangalawa, ito ay metatekstwal: ipinapakita ng may-akda ang limitasyon ng wika at ideya; ginagamit ang kontradiksiyon upang ipaalala na may mga konsepto na hindi ganap na nasasaklaw ng literal na lohika.

Sa mga nobelang existential o poetic, nagagamit itong paraan upang ilantad ang kabigatan ng finality at sabay ang kagandahan ng pagbitaw. Ang pinakamatinding epekto nito, para sa akin, ay ang paglabas ng mambabasa mula sa komportable niyang pag-intindi—iniwan ka nitong nag-iisip, nagmumuni, at kung minsan ay nakatanggap ng kakaibang kapanatagan. Sa bandang huli, mas gusto kong isipin na ang ‘dulo ng walang hanggan’ ay isang paanyaya sa kaunting katahimikan at pag-asa, hindi isang kontradiksyon na kailangang resolbahin. Nakatapos ako ng pagbabasa na may malumanay na pakiramdam—parang nagwakas ang isang awit at may natitirang echo.

Sobrang naaantig ako kapag nababasa ang linyang iyon sa konteksto ng isang nobela, lalo na kung ginagamit ito para ipakita ang personal na pagbabago ng pangunahing tauhan. Para sa akin, ang ‘sa dulo ng walang hanggan’ ay hindi dapat basahin nang literal; madaling maging cheesy kung gagamitin lang bilang melodramatic na pangwakas. Kadalasan, mas epektibo ito kapag ipinapakita ng teksto kung bakit nagiging posible ang pagtatapos ng isang bagay na tila walang hanggan—halimbawa, kapag ang tauhan ay napagtanto na ang isang relasyon o paniniwala na inakala nilang tatagal magpakailanman ay hindi na nakatutugon sa kanila.

Nagugustuhan ko rin kapag pinagsasamahan ito ng konkretong detalye: isang lumang larawan, isang musika, o isang maliit na ritwal na nagbibigay-katwiran sa emosyonal na pagtatapos. Kapag ganito, nagiging malinaw na ang parirala ay simbolo ng pagtanggap at pagbabago, hindi simpleng hyperbole. Naiwan akong mas malalim ang pag-unawa sa tauhan at mas may pagnanais na balikan ang mga maliit na pahiwatig sa nobela—iyon ang tanda ng mahusay na paggamit ng ganitong klase ng linya.