Ano Ang Ugnayan Ng Tanaga At Ibang Tula? Halimbawa Nitong Tula.

Minsan sa isang lumang kalye sa Maynila, may mga awit na naglalakbay sa hangin—yan ang tanaga. Ang tanaga ay isang anyo ng tradisyonal na tula na ating yaman sa kulturang Pilipino. Dalawang taludtod ang bumubuo rito, may pitong pantig bawat linya, at kadalasang nagtataglay ng suliranin o tema na tungkol sa pagmamahal, kalikasan, o kabataan. Ang pahayag ng damdamin ay pinapahayag sa makapangyarihang paraan sa kabila ng kaunting mga salita. Sa modernong literatura, ang estilo at teknik ng tanaga ay patuloy na nakaka-inspire at makikita sa iba't ibang anyo, mula sa mga tula sa social media hanggang sa mga librong sinulat ng mga batang manunulat na hinuhubog ang kanilang sariling boses. Isang magandang halimbawa ng tanaga sa makabagong konteksto ay ang mga isinulat ni Jose F. Lacaba, isang bantog na makata at manunulat. Ang kanyang mga tanaga ay naglalaman ng mga bagay na tila laboratoryo ng mga emosyon—ang kanyang mga salita ay may lakas na sumasalamin sa realidad ng buhay, mga pagsubok ng panahon, at ang halaga ng pakikipagtulungan sa tao. Kalimitan, ang mga tanaga ngayon ay hindi lang nakatuon sa batayang tema kundi naglalaman din ng mga kritikal na opinyon tungkol sa lipunan, kasama na ang politika, karapatang pantao, at ang pangangalaga sa kalikasan. Hindi maikakaila na ang tanaga ay isang mahalagang bahagi ng ating literatura na patuloy na umuusbong. Sa mga bagong akda, nananatili ang esencia ng sining ng tanaga, na binibigyang-halaga ang mga makatang nag-aambag sa kanyang makulay na tradisyon. Kaya naman, hindi lamang ito isang piraso ng ating nakaraan kundi isang tulay patungo sa hinaharap ng ating literatura. Sa kanyang yaman at lalim, ang tanaga ay tila isang kuwento sa bawat taludtod, isang likha na puno ng damdamin at talas ng isip na patuloy na nag-uudyok sa mga bagong henerasyon ng mga manunulat at mambabasa.

Sa bawat linggong dumadaan, isang bagay ang hindi ko maiwasang gawing libangan: ang paglikha ng mga tanaga. Isang anyo ng tradisyonal na tula mula sa Pilipinas na puno ng damdamin at makabagbag-damdaming kahulugan. Para sa akin, ang pagsulat ng tanaga ay tila pagsasayaw sa mga salitang nakatago sa aking isip. Isang ikaapat na taludtod na may pitong pantig ang kinakailangan sa bawat linya. Ang bawat tula ay may tugma at sukat, at karamihan sa mga ito ay may temang pagmamahal, kalikasan, o kahit na mga pambansang simbolo. Tila may kasaysayan ang bawat salita na ipinapahayag, at sa bawat sulat, lumalabas ang mga damdaming mahirap ipahayag nang basta-basta. Halos hindi ko malaman kung saan mag-uumpisa! Ang mga tema sa tanaga ay masigla; maaaring pag-usapan ang mga simpleng bagay, mula sa mga paborito kong tanawin sa Pilipinas, gaya ng mga tanyag na bundok, hangang sa mas malalalim na karanasan sa buhay. Halimbawa, ang isang tanaga na isinulat ko kamakailan ay tungkol sa mga bulaklak na sa gitna ng tag-init ay bumubulwak sa kanilang kagandahan, simbolo ng pag-asa sa mga panahong dala ng hirap at sakripisyo. Pinili kong isalaysay ito sa paraang maiuugnay sa ating mga alaala, na para bang ibinabalik tayo sa mga bata pang ikaw. Isa sa mga sikat na halimbawa ng tanaga ay tungkol sa pagmamahal at kalikasan na sadyang nakakaantig. Iba't ibang mga makata ang sumubok sa ganitong anyo ng tula, mula sa mas maiikli at mas nakaaapekto na mga mensahe hanggang sa mas kumplikadong pagsasalaysay. Kadalasan, ang tanaga ay may katuwang na tema na puno ng simbolismo, kaya gusto kong isiping ito ay isang sining na kailangang pagyamanin. Sa huli, ang bawat tanaga ay isang paalala na ang mga simpleng salita ay kayang magpahayag ng malalalim na damdamin, at kung minsan, ang mga ito ang bumubuo ng mga espesyal na alaala.

Ang tanaga ay isang mahalagang bahagi ng tradisyunal na panitikang Pilipino, at mayangan itong hindi kapani-paniwala na lalim at kagandahan. Isang uri ito ng tulang Pilipino na binubuo ng apat na taludtod, bawat isa ay may tig-aapat na saknong, na may tugma. Ang tema nito kadalasang nakatuon sa kalikasan, pag-ibig, at iba pang sociopolitical na kaganapan. Isa sa mga pangunahing katangian ng tanaga ay ang paggamit ng mga matatalinghagang pahayag o tayutay, na nagbibigay ng higit pang damdamin at kulay sa tula. Sa kabila ng maigsi nitong anyo, kayang sumalamin ng malalim na mensahe. Bukod dito, ang tanaga ay natatangi rin dahil sa kakayahang makabuo ng mga imahen sa isip ng mga mambabasa. Narito ang isang halimbawa ng tanaga na talagang nagpapakita ng ganda nito: "Sa ilalim ng buwan, naglalakad na alon, / Kinukuyog ng hangin ang mga damong ginto. / Sa ilalim ng bituin, tanawin’y kay ganda’t kaaya-aya, / Pusong may ngiti, sa aking aawit, magpasawalang hanggan." Makikita rito ang paglalarawan ng kalikasan at emosyon sa isang masining na paraan, na talagang nakakaaliw at nakakatulong sa pagbuo ng imahinasyon. Sa kabuuan, ang tanaga ay hindi lang basta tula; ito ay paraan ng pagpapahayag ng damdamin, obserbasyon, at pagsasalamin sa buhay. Sa bawat sulat, kasangkapan ito ng mga makata upang ipakita ang kanilang mga pananaw sa mundo, na nagbibigay-diin sa kahalagahan ng tradisyunal na panitikan sa kulturang Pilipino, kung saan ang bawat taludtod ay may kasaysayan at kwento na nag-aanyayang makinig at umunawa. Umiiral ang tanaga sa mga puso ng mga Pilipino, nagdadala ito ng sining sa mga simpleng karanasan ng buhay.

Nakakatuwang isipin na ang dalawang anyo ng maliliit na tula sa Filipino — tanaga at dalit — ay tila magkamag-anak pero may magkaibang ugat at gamit. Sa personal kong karanasan, kapag sumulat ako ng tanaga, hinahanap ko agad ang konsentrasyon: apat na taludtod, tig-pitong pantig bawat isa, at madalas may pinag-isang tugma o monorima. Mahilig ako sa mga tanaga dahil parang puzzle ang mga salitang pumapasok sa limitadong espasyo—kailangan mong magpili ng mga linyang siksik sa imahen at diwa. Ito ang anyo na madaling mahalin ng mga estudyante sa workshop ko dahil agad makikita ang epekto ng matalinong pagpipili ng salita. Kapag lumipat naman ako sa pag-iisip ng dalit, nag-iiba ang tono. Ang dalit ay tradisyonal na naging awit-panrelihiyon o papuri—sa mga lumang gamit, madalas itong ginamit sa panalangin at prosesyon. Karaniwang apat rin ang taludtod ngunit mas maluwag ang pantig—madalas makikita bilang walong pantig kada taludtod—at mas naglalaman ng tugma at ritmo na madaling kantahin. Sa simbahan dati ko itong naririnig bilang simpleng awitin ng yantok na may paulit-ulit na himig, kaya mas nakakabit ang dalit sa kolektibong pagsamba kaysa sa personal na pagninilay. Ang pinakamahalaga para sa akin ay ang gamit at damdamin: tanaga—maiksi, matalim, at tanging personal o meditativong lasa; dalit—mas kolektibo, himig na panrelihiyon o papuri, at kadalasang mas malayang estruktura. Pareho silang kayamanan ng ating panitikang-bayan, at tuwing sinusulat ko o naririnig ang mga ito, parang nagkakabit-kabit ang lumang tinig ng bayan sa modernong pag-iisip ko.

Tingnan mo, tuwing ipapaliwanag ko ang 'tanaga' sa mga kaibigan ko, sinisimulan ko sa isang simpleng definisyon at saka ko na ipinapakita ang halimbawa. Ang 'tanaga' ay isang maikling anyo ng tulang Pilipino na tradisyonal na may apat na taludtod at karaniwang may pitong pantig bawat taludtod. Mabilis itong mabasa pero malalim ang dating kapag binasa nang mabagal. Upang magbigay ng halimbawa ng kahulugan, nagbibigay ako ng isang talagang maikling tula, pagkatapos ay hinahati ko ito para sa literal at figuratibong pagbasa. Halimbawa: 'Tila bulong ng hangin / lihim na bumabalik / bituing kumikislap / puso'y natutulog.' Una, sinasabi ko kung ano ang ipinapakita ng bawat linya sa literal—mga imahe ng hangin, alaala, liwanag, at katahimikan. Pangalawa, tinitingnan namin ang mas malalim: paano nag-uugnay ang mga larawan sa tema ng pag-alala o pag-iisa. Panghuli, pinapakinggan namin ang tugma at ritmo—bakit gumagana ang pagpili ng salita sa damdamin na nalilikha. Sa ganitong istraktura, hindi lang tumutukoy ang kahulugan; nararamdaman din ito. Madalas nagtatapos ako sa isang hamon: subukan mong baguhin ang huling linya at tingnan kung mag-iiba ang kahulugan — maliit pero nakakaantig na eksperimento na palaging nagiging masaya sa usapan.

Isang bagay na talagang nakakahimok sa akin pagdating sa mga teoryang pinagmulan ng wika ay ang sari-saring pananaw na naglalarawan kung paano ito umusbong at nag-evolve sa paglipas ng panahon. Isa sa mga pinaka-kilalang teorya ay ang 'Bow-Wow Theory' na nagmumungkahi na ang wika ay nagmula sa mga tunog na ginagaya ng tao mula sa kalikasan, tulad ng mga tunog ng hayop. Halimbawa, ang mga tao ay maaaring sumigaw sa mga tunog ng mga hayop, na nagbigay-daan sa pagbuo ng mga pangalan o salita para sa mga ito. Sa aking karanasan, ang mga teoryang ito ay nagbibigay liwanag sa kung paano ang ating pag-unawa sa mundo ay hindi lamang nakabatay sa mga salita kundi pati na rin sa tunog at karanasan. Kasama rin dito ang 'Gesture Theory,' na nagsasaad na ang ating mga ninuno ay nagpasimula ng wika sa pamamagitan ng mga galaw at kilos. Pumapasok dito ang ideya na ang unang komunikasyon ay hindi lamang sa pagsasalita kundi pati narin sa paggamit ng katawan, na pwedeng ipaliwanag ang pagbuo ng wika sa mas simpleng paraan. Bilang isang taong mahilig sa mga kwento at alamat, madalas kong naisip na ang mga kuwentong ito ay tila kasing halaga ng mismong salita noon. Ang 'Yo-He-Ho Theory' naman ay nag-aatas na ang wika ay nagmula sa mga tunog ng pagtatrabaho o pagkilos ng mga tao, na parang nag-aawitan sila habang nagtutulungan. Isipin mo na lang, kung ganito ang itsura sa mga sinaunang tao na nagtutulungan sa mga gawaing maghahanap-buhay; nakakatuwa isipin na ang espiritu ng pagtutulungan ay nakikita hanggang sa ating mga wika ngayon. Isang pinakamagandang bagay sa lahat ng mga teoryang ito ay ang pagsisid natin sa pinagmulan ng ating wika ay tila paglalakbay sa malaking kwentong kasaysayan na patuloy na nagsusulat ng karagdagang mga kabanata sa ating mga buhay.

Tuwing naiisip ko ang ambahan, lumilitaw sa isip ko ang imahe ng lumang kawayan na may mga guhit at mga linyang puno ng damdamin — isang anyo ng tula na payak pero matindi ang dating. Ang ambahan ay tradisyonal na tula ng mga Hanunuo-Mangyan mula sa isla ng Mindoro. Hindi lang ito simpleng tula; isa itong paraan ng komunikasyon, pagsasaulo ng mga aral, at pagpapahayag ng damdamin—mula sa pag-ibig at pamamanhikan hanggang sa payo at babala. Madalas itong inuulit o inaawit, at ang ritmo nito ay madaling makapaloob sa memorya ng sinumang nakaririnig. Bilang isang tagahanga ng mga sinaunang anyo ng panitikan, talagang humahaplos sa akin ang diretsong linya at malalim na pahayag ng ambahan na kahit kakaunti ang salita ay napakaraming ibig sabihin. Teknikal na medyo kakaiba ang ambahan: karaniwang binubuo ito ng mga linyang may pitong pantig, kaya madalas tawaging heptasyllabic ang metro nito. Wala itong mahigpit na pagpapa-rima gaya ng sa mga kontemporaryong tula, pero malakas ang paggamit ng parallelismo, simbolismo, at matitinik na sawikain. Tradisyonal na isinusulat ang ambahan sa ibabaw ng kawayan gamit ang lumang sulat ng Mangyan—ang Hanunuo script—na isa sa mga natitirang katutubong sistema ng pagsulat sa Pilipinas. Nangyayari ang pag-ukit kapag may importanteng mensahe: halimbawa, kapag may nagnanais manligaw, o kapag may gustong ipabatid na pangaral. Madalas ding inaawit o sinasambit nang may partikular na tono; ang pagbigkas at ang porma ay magkatuwang sa pagbibigay-lalim at damdamin. Na-experience ko nang personal ang kapanapanabik na pakiramdam ng makinig sa ambahan nang dumalo ako sa isang maliit na pagtitipon sa Mindoro. Nakita ko kung paano ipinapasa ng matatanda ang mga linya mula sa isang henerasyon papunta sa susunod, at kung paano nagiging tulay ang ambahan sa pagitan ng praktikal na payo at sining. Ang mga salita nila, kahit simple, nag-iiwan ng matamis at minsang mapanghamong aral—parang isang luma ngunit buhay na diary ng komunidad. Nakakaantig din na ang ambahan ay hindi naka-kahon lang sa nakaraan; may mga proyekto at pagsisikap ngayon para ituro at isapubliko ang mga tula, para hindi mawala sa mga kabataan ang sining na ito ng pananalita. Sa huli, ang ambahan ay paalala na ang tula ay maaaring maging bahagi ng araw-araw na pamumuhay—hindi isang bagay na eksklusibo sa mga aklat o entablado. Napaka-epektibo nito dahil pinagsasama ang oral na tradisyon at sining ng pagsusulat sa isang simpleng medium tulad ng kawayan. Bilang mambabasa at tagapakinig, natutuwa ako na may ganitong katipunan ng karunungan at emosyon na tumutunog at sumasayaw sa pitong pantig; ito ang nagpapaalala sa akin na ang kagandahan ng salita ay hindi nasusukat sa haba kundi sa lalim ng iniwang bakas sa puso.

Kakaiba 'tong paksang ito at talaga akong na-excite magbahagi: bago magbigay ng halimbawa ng 'tanaga', unahin munang malinaw kung anong klase ng audience ang pagbibigyan mo. Kung batang klase ang makakabasa, bawasan ang malalim o lumang salita; kung mga kapwa makata naman, puwede ka maglaro ng arkaikong tono o mas kumplikadong talinghaga. Isa pang bagay na laging sinisigurado ko ay ang teknikal na bahagi: apat na taludtod, tig-pitong pantig bawat isa, at maayos ang tugmaan kung iyon ang layunin. Hindi laging kailangang maging perfecto sa tugma—may modernong tanaga na malayang tumatalakay sa anyo—pero dapat mong ipakita na sinubukan mong igalang ang estruktura. Huling paalala mula sa akin: tandaan ang diwa ng tanaga — siksik, matalas, at madalas may aral o damdamin na puwedeng tumimo agad sa mambabasa. Kaya bago magbigay ng halimbawa, isipin kung anong impresyon ang gusto mong iwan: nagbibigay aral, nakakapagpatawa, o nagbubukas ng tanong. Iyon ang magtutulak kung paano mo ito bubuuin at iaayos.