May Mga Festival Ba Na Nagtatanghal Ng Alamat Ng Pugot?

Habang tumatanda ako, napansin kong ang 'pugot' ay hindi lang simpleng nakakatakot na imahe sa mga kuwentong-bayan — ito ay puno ng leksiyon at emosyon na sumasalamin sa malalim na takot at galit ng mga tao. Noong bata pa ako, madalas kaming magkuwentuhan ng mga lolo ko tungkol sa mga nilalang at multong walang ulo; hindi iyon puro jump-scare lang. Para sa kanila, ang pagguhit ng ulo mula sa katawan ay nagpapakita ng pagkawasak ng pagkakakilanlan at ng kapangyarihan. Sa maraming kultura, ang ulo ang sentro ng: isip, dangal, at awtoridad; kapag ito'y naputol, parang pinutol din ang ugnayan ng tao sa komunidad at sa kanyang sarili. Bukod dito, nakikita ko rin ang pugot bilang simbolo ng pampulitikang pahayag — isang babala o tanda ng parusa noong panahon ng kolonyalismo at hidwaan: public display ng karahasan para takutin ang masa, at gawing maliit ang boses ng nagtatanggol sa sarili. Sa modernong pelikula at komiks, ginagamit ang imahe ng pugot para magsalita tungkol sa kawalan ng hustisya, pang-aapi, at trauma. Personal, naiinggit ako sa kapangyarihan ng simple at brutal na simbolong ito na magpabatid ng maraming bagay nang hindi gumagamit ng maraming salita.

Nakakaintriga talaga kapag naiisip ko kung paano ginamit ng iba’t ibang kuwento ang pugot — minsan bilang simbolo ng hustisya, minsan bilang puro horror, at kung minsan bilang makasaysayang katotohanan. Halimbawa, mahirap hindi banggitin ang klasikong nobela na 'A Tale of Two Cities' ni Charles Dickens; ang guillotine ang paulit-ulit na imahe ng rebolusyon, at maraming kabanata ang umiikot sa takot at kabulukan na dala ng pugot sa panahon ng French Revolution. Sa pelikula naman, ang 'Sleepy Hollow' (na hango sa kuwento ni Washington Irving na 'The Legend of Sleepy Hollow') ay literal na kampiyon pagdating sa headless imagery — isang horror-fantasy take kung saan ang pugot ang mismong mistikal na elemento. Mayroon ding mga pelikula at serye na mas graphic at stylized ang pagtrato sa pugot, tulad ng 'Kill Bill', at ang klasikong japang revenge manga/film na 'Lady Snowblood' na hindi nahihiya sa brutal na imahe ng beheading. Sa historical drama naman, maraming adaptasyon ng buhay nina Anne Boleyn o Mary, Queen of Scots ang nagpapakita ng kanilang pagkapugot, kaya kung gusto mo ng mapanuring pagtingin sa pugot na may pundasyong historikal, andoon ang mga ito. Personal, naiisip ko na depende sa intensyon ng may-akda — horror, simbolismo, o realism — nagbabago rin ang epekto ng pugot sa mambabasa o manonood.

Alam ko ang kilig na dulot ng mga lumang kuwentong bayan — para sa akin, ang pugot at ang manananggal ay parang magkapatid na naglalaro ng taguan sa gabi, pero may malalaking pinagkaiba. Sa mga bersyon na paborito kong pakinggan sa probinsya, ang pugot ay literal na nilalang na nawalan o walang ulo — karaniwang inilalarawan bilang bangkay o espiritu na umiikot nang walang ulo, minsan lumalabas sa madidilim na kalsada o sa tabing-kampo. Hindi siya gumagamit ng pakpak; ang teror niya ay nasa itsura at pagbabanta, hindi sa komplikadong pamamaraan ng pangangaso. Sa ilang kwento, ang pugot ay maaantig o maiiwang-liwanag lamang, pero nakakakilabot dahil walang mukha ang tinitingnan mo. Samantala, ang manananggal naman ay may mas detalyadong mitolohiya: ito ay isang uri ng aswang na naghihiwalay ng kanyang itaas na katawan mula sa ibaba at lumilipad tuwing gabi gamit ang pakpak. Karaniwan siyang iniuugnay sa pag-atake sa mga buntis dahil sa sinasabing pag-aagaw ng sanggol gamit ang matulis na dila o proboscis. May ritual na simple lang — like paglalagay ng asin, bawang, o abo — na makakapigil sa kanya; kung manananggal ang nakahiwalay na bahagi ng katawan, lalaban sa pamamagitan ng paglalagay ng mga panakot o paglalagay ng mga bagay sa natitirang balikat para hindi siya makabalik. Sa madaling sabi: pugot = headless na espiritu o nilalang na mas nagpapa-nerbiyos sa visual at suspense; manananggal = aswang na nagkakahiwalay ng katawan at may malinaw na modus operandi (pangunguha ng sanggol, paglipad). Pareho silang gumagamit ng takot bilang aral o babala sa komunidad, pero magkaiba ang paraan at simbolismo nila — isa more like creepy presence, isa naman parang predator na may partikular na kahinaan at rutin. Sa gabi ng kuwentuhan, laging mas nag-iinit ang usapan kapag pinaghahalo mo ang dalawang ito.

Ang sabi ng matatanda sa baryo namin, iba-iba ang bersyon ng pugot depende sa isla—pero kung pag-uusapan ang ‘‘pinakatanyag’’, madalas lumalabas ang mga kuwento mula sa Visayas. Ako mismo lumaki sa mga gabi-gabing pangkukwento, at ang mga kuwento tungkol sa pugot na may malakas na ugnayan sa mga probinsya ng Panay, Negros, at Capiz ang madalas pag-usapan. Madalas itong iniuugnay sa mga kakahuyan o lumang sementeryo sa tabi ng kalsada, at may mga lokal na bersyon na may natatanging detalye—may pugot na naghahanap ng katawan, may pugot na naglalakad na parang tao, o yung galaw niya na parang naglalaro ng isip ng nakakarinig ng kuwento. Bilang tagahanga ng kuwentong-bayan, naghanap ako sa mga libro at bumasa ng mga anthology tulad ng ‘‘Philippine Folk Literature’’ nina Damiana L. Eugenio, pati na rin sa mga lokal na pamphlet at koleksyon ng folklore na makikita sa mga municipal library at university archives. Madami ring mahusay na pagsasalaysay sa YouTube at podcasts na nagre-interpret ng mga lumang bersyon—pero sa totoo lang, ang pinaka-authentic na karanasan para sa akin ay ang pakinggan ang variant mula sa mismong komunidad kung saan ito ipinasa-pasa. Kung gusto mong maranasan ang pinakatanyag na bersyon, maghanap ka ng mga kuwentong-bayan mula sa Visayas, at kung may pagkakataon, pumunta sa mga heritage tours o lokal na pagtitipon ng mga matatanda—du’n talaga sumisigla ang mga detaileng nagpapatingkad sa bawat bersyon. Para sa akin, kakaiba pa rin ang sensasyong dulot kapag naririnig mo ang boses ng tagapagsalaysay na puno ng misteryo at paalaala—hindi lang nakakatakot, nakakaalab din ng imahinasyon.

Nakakabighani talaga kapag pinag-uusapan ang mga kuwentong-bayan ng Visayas—lalo na ang tungkol sa pugot. Sa mga kuwentong narinig ko mula sa matatanda, ang pugot ay madalas itinuturing na nilalang ng mga malalalim na gubat, latian, at kung minsan ay mga lumang lawa na hindi madalas puntahan ng tao. Sa aking lalawigan, kilala ang mga alamat na nag-uugnay ng pugot sa mga madilim na bahagi ng kagubatan at sa mga bangin na may malalaking puno; do’n raw madaling mawari ang pagkawala ng ulo at pag-ikot nito sa gabi. May partikular na kwento ang isang lola kong taga-Leyte—inaangkin niyang nakita raw ng isang kamag-anak ang anino ng nilalang malapit sa isang lawa na tinawag nilang 'Danao' sa baryo nila. Hindi ko sinasabi na iisa lang ang lugar dahil iba-iba ang bersyon, pero marami sa Visayas ang nagkakasundo na ang pugot ay naninirahan sa mga liblib na lugar: siksik na gubat, latian na bihirang tahakin, o tahimik na lawa kung saan hindi naaabot ng liwanag ang kalaliman. Sa huli, kung tatanawin mo ito bilang bahagi ng kultura, ang pugot ay parang paalala: umiiral ang mga kwentong gumigising ng pag-iingat sa paglalakbay sa gabi, at nag-iiwan ng misteryo na nakakakiliti sa imahinasyon ko.

Nakakatuon talaga ng pansin ang pugot bilang tema sa modernong horror, at palagi akong napapaisip kung bakit sobrang tumitimo ito sa marami. Sa personal na karanasan ko sa panonood ng pelikula at pagbabasa ng mga komiks, ang unang dahilan ay ang instant na visceral reaction — may rawness ang imahe ng ulo na hiwalay sa katawan na hindi agad napapawi ng rason. Para sa utak natin, talagang nagigising ang primal alarm: panganib, sugat, at kawalan ng pagkakakilanlan. Iyon ang unang latak ng takot na nakaka-hook sa manonood. Bukod doon, nakikita ko rin ang pugot bilang malalim na simbolo. Madalas itong gumaganap bilang metaphor para sa pagkawala ng tinig, pagkakakilanlan, o kontrol — bagay na malapit sa puso ng modernong audience na nahaharap sa alienation at mabilis na pagbabago ng lipunan. Dagdag pa, sa social media era, madaling kumalat ang matitinding imahe; isang nakakagulat na still o thumbnail ng pugot ay sapat para mag-viral, kaya lumalawak ang exposure nito sa iba't ibang henerasyon. Hindi rin matatawaran ang appeal ng practical effects at mahusay na sound design sa pelikula o laro na nagbibigay-buhay sa eksena; kapag tama ang execution, nagiging artful at hindi lang sensasyon. Sa bandang huli, hindi ako naniniwala na puro sensationalism lang ang dahilan. May halo ng pagka-curious, pagkabagabag, at pagnanais ng catharsis. Nakakatuwa at nakakainis minsan na napapansin kong kahit na takot, may tuwa rin — parang adrenaline rush at shared experience ng pagtalakay pagkatapos, na talagang nagpapatagal ng interest sa temang ito.

Sumilip sa dilim ang imahinasyon ko tuwing naririnig ang salitang 'pugot'—parang pelikulang lumang-pelikula na may static at banayad na huni ng hangin. Sa mga lumang kuwentong bayan na pinagsaluhan sa baryo, kadalasan ito'y inilarawan bilang isang nilalang na walang ulo: payat o matipuno ang katawan, may pilas o sugat sa leeg kung saan dapat dumugtong ang ulo, at kadalasang may dumi o dugo na dumadaloy mula sa singit ng kanyang leeg. Minsan ang balat niya'y kulay abo o maputla, at ang mga mata — kung mayroon mang nakikitang mata — ay namumukadkad sa dibdib o kaya'y nagliliwanag mula sa loob ng katawan, na nagbibigay ng mistikal na aura sa gabi. Sa ibang bersyon, dinadala ng pugot ang sarili nitong ulo: nakahawak sa kamay, nakalagay sa ilalim ng paanan, o nakabalot sa isang pamaypay. May mga kuwento ring nagsasabing lumalakad ito nang walang tunog, may mahabang buhok na magulo, at nakasuot ng lumang damit na nagliliwaliw kapag humihip ang hangin. Ang amoy na kasunod nito—bulok na ulap o masangsang na hangin—ay madalas na binabanggit upang magbigay ng pakiramdam ng takot at pagkaaliw. Sa ilang pook, pinaniniwalaan ding nag-iingay ang kanyang ulo—parang kumakalansing o umiikot—na nagiging babala sa mga naglalakad sa kalsada sa gabi. Para sa akin, ang kagandahan ng mga paglalarawan na ito ay hindi lang sa takot kundi sa paglalagay ng simbolismo: ang pugot ay madalas na sumisimbolo ng mga hindi natapos na kwento, parusa, o paghihiganti. Kahit panaka-naka lang akong napapangiti kapag naiisip kung paano nagkakaiba-iba ang imahe nito sa bawat baryo—at iyon ang nagpapayaman sa ating tradisyon.