Paano Isinasagawa Ang Panunuring Pampanitikan Sa Mga Pelikulang Filipino?

Tila nagiging mas masalimuot ang mundo ng iba’t ibang uri ng akdang pampanitikan at mga genre. Ang mga akdang pampanitikan, tulad ng mga nobela at tula, ay kadalasang nakatuon sa sining ng pagsasalaysay at pagpapahayag ng mga damdamin, ideya, at karanasan sa mas malalim na antas. Walang duda, dito mo makikita ang kalaunan at masusing pagkakaunawa sa psyche ng tao. Sabihin na natin na ang mga akdang ito ay nagbibigay ng inspirasyon, nagsasaliksik ng mga kondisyong panlipunan, at nakapagpapabago sa mga pananaw. Kaya, kung ilalagay mo ito sa balat ng mga genre tulad ng sci-fi o fantasy, mas marami silang mga elemento ng entertainment na iminungkahi. Ang mga genre na ito ay kadalasang nagtatampok ng mga katangiang mas aliw at madaling maengganyo, na bumubuo sa mga kwentong maaaring tumutok sa mga kakaibang karanasan ng buhay, bagamat may mga pagkakataon silang nagiging pampanitikang mga akda rin. Halimbawa, sa mga akdang pampanitikan tulad ng 'Noli Me Tangere', makikita mo ang simbolismo at malalim na pagsusuri sa lipunang Pilipino noong panahon ng mga Kastila. Sa kabilang banda, ang mga sci-fi na akda gaya ng 'Dune' ay nag-eexplore ng mga ideyal na teknolohiya at hinaharap. Ang pagkakaiba dito ay nalalapat sa kanilang mga layunin—ang akdang pampanitikan ay nakatuon sa mas malalim na temas at mas personal na deskripsyon, samantalang ang genre ay nagtutok sa kasiyahan at imahinasyon. Ang mga akdang pampanitikan at mga genre ay parang magkaibang mundo; may mga kahawig ngunit may kanya-kanyang daan. Napag-iisipan ko rin na walang masama kung minsan ay nagiging molecular ang mga binubuong kwento, kasi sa huli, lahat tayo ay patuloy na naglalakbay sa mas malawak na pag-unawa sa ating mga sarili at sa mundong ginagalawan natin. Ang sining ng salita ay talagang isang kayamanan!

Ang mga kilalang akdang pampanitikan ay nagbibigay ng hindi mabilang na tema na sumasalamin sa hirap, pag-ibig, pakikibaka, at pag-asa. Halimbawa, sa ‘Noli Me Tangere’ ni Jose Rizal, makikita ang tema ng social injustice na tumutukoy sa mga suliranin ng lipunan noong panahon ng kolonyalismo. Ang mga tauhan dito ay nagiging simbolo ng mga tunay na tao at mga suliraning grapikal na nakikita sa ating kasalukuyan. Mula sa pag-ibig ni Ibarra kay Maria Clara hanggang sa pagsisilang ni Sisa sa kanyang mga anak, talagang napaka-emosyonal ng bawat bahagi. Nakaka-engganyo na isipin na ang wasak na puso at ang pagnanais na makamit ang katarungan ay nananatiling mahalaga kahit sa kasalukuyan. Samantala, hindi maikakaila na ang tema ng pakikibaka ay laganap sa ‘Hunger Games’ ni Suzanne Collins. Dito, nadarama natin ang matinding tensyon sa mundo ng dystopia, kung saan ang pangunahing tauhan na si Katniss Everdeen ay kinakatawan ang pagsuway laban sa opresyon. Ang tema ng survival at pagsasakatuparan ng mga responsibilidad sa ngalan ng pamilya ay patuloy na nahuhugot ang damdamin ng mga mambabasa, kaya't nararamdaman ang pangangailangan ng pagbabago. Nakikita natin ang araw-araw na mga laban at ang pangarap ng pagbabago hangga't may mga taong handang lumaban para dito. Pagdating sa mga klasikong akda gaya ng ‘Pride and Prejudice’ ni Jane Austen, ang tema ng pag-ibig at pagkakahiwalay ay nagiging batayan ng bawat kwento. Dito, makikita natin ang mga nuances ng relasyon, ang mga hadlang ng ugali at pamamahala ng lipunan. Ang pag-unlad ng mga tauhan sa kanilang personal na paglalakbay ay nagpapakita ng halaga ng pagpapahalaga sa sarili at sa iba, isang tema na nagbibigay inspirasyon pa rin hanggang sa ngayon. Ang pagkakaiba-iba ng pananaw tungkol sa pag-ibig ay malaon nang naging bahagi ng akdang ito. Siyempre, ang mga akdang pampanitikan ay puno ng mga tema na hindi lamang tungkol sa mga pangunahing kwento kundi pati na rin kung paano sila nakaugnay sa ating buhay. Parang may siklab ng ideya ang bawat akda, at taliwas sa takbo ng panahon, ang mga tema nito ay nag-uumapaw mula sa mga pahina patungo sa ating pag-iisip at puso. Ano na lamang ang mundong ito kung wala ang mga ganitong kwento?

Minsan naiisip ko na ang wikang pampanitikan ay parang costume sa isang malaking entablado—hindi lang basta panlabas na anyo, kundi paraan para ang isang kuwento o tula ay makapagsalita nang iba kaysa sa karaniwang usapan. Para sa akin, ito ang piling mga salita, talinghaga, ritmo, at estruktura na ginagamit ng manunulat para makalikha ng malalim na damdamin o multilayered na kahulugan. Hindi lang ito vocabulary; kasali rito ang pagbuo ng imahe, tono, at sining ng paglalahad. Kapag ginagamit ko ito, inuuna ko ang layunin: gusto ko bang magpukaw ng emosyon, maglarawan ng isang eksena nang malinaw, o maglaro ng kahulugan? Mula sa talinghaga at simbolismo hanggang sa metapora at mabisang dialogo, pinipili ko ang mga elemento para tumugma sa boses ng kuwento. Ang wikang pampanitikan ay hindi palaging masalita o mabigat—pwede rin itong simple pero matalim, at maddalas nagbibigay ng layer na hindi agad kitang-kita sa unang pagbabasa. Sa praktis, sinasanay kong basahin nang malalim: alamin kung bakit pinili ng manunulat ang isang partikular na imahen, o kung paano naglalaro ang mga aliterasyon at ritmo sa pagpapalutang ng tema. Kapag sinusulat ko, sinisigurado kong may pinag-isipan na anyo ang bawat pangungusap, dahil doon nagmumula ang kapangyarihan ng wikang pampanitikan.

Hindi biro kapag napagtanto mo kung gaano kalaki ang ginagampanang wika sa pagbabasa ng nobela — para sa akin, parang melodya iyon ng pagkatao ng teksto. Sa unang tingin, ang wikang pampanitikan ang pumipili ng ritmo ng akda: ang mga mahahabang pangungusap na bumubuo ng dahan-dahang daloy ng salaysay, kumpara sa mga maiikling punit-punit na talata na nagpapabilis ng tibok ng puso. Nakikita ko rin kung paano nagbabago ang emosyon kapag ang isang manunulat ay pumipili ng pormal na bokabularyo kumpara sa kolokyal; sa 'Noli Me Tangere', halimbawa, ang pormal na pananalita ay naglalagay ng distansya at dignidad, habang sa ibang modernong nobela, ang pag-gamit ng salitang kalye ay nagdadala ng intimacy at realismo. Bukod dito, mahalaga rin ang rehistro at dialekto: kapag may karakter na gumagamit ng baybay na rehiyonal o mixture ng wikang banyaga, agad rin akong nakikilala ang kanilang pinagmulan at estado ng buhay. Sa madaling salita, ang wika ay hindi lang kasangkapan — ito ang balat at ugat ng nobela, at kapag tama ang pagpili nito, buhay na buhay ang bawat eksena sa isip ko.

May mga pagkakataon na talagang nawiwindang ako kung paano nagbabago ang dating ng isang pangungusap kapag naging pampanitikan mula sa pormal na Filipino. Para sa akin, ang wikang pampanitikan ay malaya at malikhain — puno ng tayutay, talinghaga, at sinadyang pagbaluktot ng gramatika para maghatid ng damdamin o imahe. Hindi nito pinipilit ang istriktong alituntunin; mas inuuna nito ang ritmo, tunog, at ekspresyon. Halimbawa, ang pormal na ‘Ang paaralan ay mahalaga’ ay sa pampanitikan maaaring maging ‘Ang paaralan ang ating ilaw sa dilim’ — nagdadala ng imahen at emosyon. Sa kabilang banda, ang pormal na Filipino ay nakatuon sa kalinawan, wastong baybay, at estruktura na madaling maintindihan ng karamihan, kaya madalas itong makita sa opisyal na dokumento, balita, at akademikong sulatin. Bilang mambabasa, natutuwa ako sa dalawang uri dahil pareho silang may gamit: ang pormal para sa impormasyon at pagkakaunawaan; ang pampanitikan para magpalalim ng pakiramdam at mag-anyaya ng interpretasyon. Natutunan kong magpalipat-lipat sa pagitan nila depende sa hangarin ng teksto at ng aking mood habang nagbabasa.

Nakangiti akong bumubuo ng listahan ng mga kwentong pampanitikan na umusbong noong 2023! Isa sa mga pinaka-kapansin-pansin ay ang 'Tomorrow, and Tomorrow, and Tomorrow' ni Gabrielle Zevin. Sa akdang ito, ang saloobin sa oras, pagkakaibigan, at mga laro ay nagtalaga ng isang napaka-engganyong paglalakbay ng emosyon. Ipinapakita nito ang masalimuot na ugnayan ng mga tauhan sa isang mundong puno ng mga digital na karanasan, na tila nauugnay talaga sa panahon natin ngayon. Katulad din ng tibok ng puso na hatid ng 'Lessons in Chemistry' ni Bonnie Garmus. Ang istorya ay nakatuon sa isang babaeng scientist sa 1960s na nagtangkang baguhin ang takbo ng kanyang kapalaran sa isang lipunan na puno ng mga hadlang. Ang kanyang determinasyon at talino ay tunay na nakaka-inspire, kaya't talagang hindi ko maiwasang mantikilyahin ang aking mga saloobin habang binabasa ko ang mga pahina! Pagdating sa mga nakakaaliw na detalye, ang 'The Last Word' ni Taylor Adams ay nagbigay ng malalim na pagsisiyasat sa paghahanap ng katarungan na may kasamang matinding suspense. Ang kwento ay puno ng mga twist na talagang nakakaengganyo, at sa bawat pagliko, nagtataas ito ng higit pang mga tanong tungkol sa moralidad at katotohanan. Talagang tumatak ito sa isip ko at nagpalalim sa aking pag-unawa sa mga kumplikadong isyu sa lipunan.

Isang nakakaengganyang paglalakbay sa mga lokal na kwentong pampanitikan ang naghihintay sayo sa mga nakatagong sulok ng ating bansa. Ang mga kwentong ito ay hindi lamang nakaugat sa ating kultura kundi sumasalamin din sa buhay at karanasan ng mga tao sa paligid natin. Isuggest ko na bisitahin ang mga lokal na aklatan o bookstore. Madalas, may mga seksyon sila para sa mga lokal na may-akda at mga kwentong nakatuon sa ating bayan. Minsan, may mga book signing events pa na nag-aalok ng pagkakataon para makausap ang mga may-akda nang personal. Hindi lang ito nagbibigay ng pagkakataon na makilala ang mga kwentong isinusulat, kundi nakakapagbigay din ito ng mas malalim na pag-unawa sa kanilang mga kwento.

Sa tuwing binabasa ko ang isang akdang pampanitikan, hindi ko maiwasang mapansin kung gaano kahalaga ang banghay sa pagbuo ng kanyang kabuuan. Ang banghay ay parang balangkas o estruktura na nag-uugnay sa mga pangyayari, tauhan, at mga tema sa kwento. Sa mga kuwentong mukhang talagang nakakaakit, ang maayos na pagkakaayos ng mga kaganapan ay nagbibigay ng lohikal at emosyonal na daloy na nagpapadama sa atin ng koneksyon sa kwento. Para sa akin, ang magandang banghay ay nagiging puso ng kwento, kung saan dito nakasalalay ang buong karanasan ng mambabasa. Isipin mo ang mga klasikal na akda gaya ng 'Noli Me Tangere' ni Jose Rizal. Ang mahuhusay na pagbuo ng banghay dito ay hindi lamang nag-iwan ng malalim na mensahe ukol sa kalagayan ng lipunan noon, kundi pati na rin sa emosyon ng mga tauhan. Mula sa mga suliranin at kontradiksyon sa buhay ni Ibarra hanggang sa kanyang mga paglalakbay, bawat bahagi ng kwento ay nakatulong na bumuo sa huli nitong epekto sa mga mambabasa. Sa ganitong halimbawa, makikita ang halaga ng banghay sa pagbibigay-diin sa tema ng pakikipaglaban para sa katarungan at pagmamahal sa bayan. Sa kabilang dako, ang mga mas modernong kwento, tulad ng mga anime tulad ng 'Attack on Titan', ay nagpapakita rin ng pagkakapintas ng kanilang banghay. Sa bawat episode, nakikita natin ang pag-unlad ng mga tauhan at ang kanilang pakikilahok sa masalimuot na mundo. Ang twist at turns sa kwento ay nagbibigay ng tensyon at kasiyahan sa mga manonood. Ang mga ito ay nagpapalitaw ng mga tanong na nag-uudyok sa ating mga isipan. Bakit kaya sila ganito? Ano ang susunod na mangyayari? Ang mga katanungang ito ay nagiging bahagi ng ating pang-araw-araw na pag-iisip habang tayo ay naaakit sa mga kaganapan sa kwento, na higit pang nagpapakita kung gaano kahalaga ang banghay. Paggiging masigasig sa pag-unawa sa banghay ay nakatutulong hindi lamang sa ating mga karanasan bilang mga mambabasa o manonood kundi pati na rin bilang mga tao. Natututo tayong yumakap sa pagkakaibang perspektibo at emosyon ng iba. Ang pagbabalik tanaw sa mga kwento at ang kanilang mga estruktura ay nag-aanyaya sa atin na mas maging mapanuri sa ating sariling mga kwento sa buhay. Sa mga sandaling iyon, napagtatanto natin na ang banghay hindi lang basta-basta ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari; ito ay isang sining ng pagsasalaysay na nagbibigay daan sa mga bagay na mahalagang matutunan at maranasan. Sa bawat pag-ikot at talon ng kwento, natututo tayong lumipad ng mas mataas.