Paano Nag-Iimpluwensya Ang Tikbalang Sa Modernong Panitikan?

Nakakailang isipin pero may mga gabi talaga na basta ramdam mo agad na hindi ordinaryo ang paligid. Sa unang beses na napansin ko, may mga bakas ng kabayo sa lupa na nakaharap pabalik, parang naglakad paatras. Kasama ng mga bakas yan ang amoy ng damo at pawis, kahit wala namang kabayo sa paligid, at palihim na pag-galaw ng mga sanga kahit walang hangin. Minsan umaalingawngaw din ang malayong kalansing ng paa—parang yakap ng kabayo sa kalsada—pero kapag lumalapit ako, wala, at may naiwan na butil-butil ng lupa o damo sa sahig ng lantera. Bilang naglalaro ng mga kuwento at nagbabasa ng matatandang pamahiin, napansin ko ring madalas may aurang pagkalito: mga taong naglalakad sa daan biglang nakakalimot ng ruta, uuwi sa bahay na maling direksyon, o babaeng umiiyak na hindi maipaliwanag kung bakit takot. Nakita ko rin ang mga anino na mas mataas kaysa sa puno ng sanga; may pagkakataon na may kumikislap na puting mata sa dilim, parang tumitingin mula sa taas ng balikat mo. At kung may mga alagang hayop, sila ang unang mag-aalerto—aso na hindi titigil sa pag-uungal o manok na hindi makatulog buong gabi. Hindi ako naniniwala sa madaling panakot, pero pagkatapos ng ilang karanasan, natutunan kong magdala ng kaunting asin at ilawan, at iwasang dumaan sa mga lugar na kilala sa kakaibang mga kuwento kapag gabi. Ang pakiramdam na may lumalabas gabi-gabi ay hindi lang pisikal; parang nakaangat ang oras at nagiging mas manipis ang pagitan ng panaginip at realidad. Kapag ganun ang gabi, mas pinipili ko munang manatili sa loob at makinig sa mga kuwentong nagmumula sa mga matatanda sa baryo—may aral at takot na sabay sa bawat isa.

Nakakatuwang isipin pero para sa akin, ang pinakasikat na kuwento tungkol sa tikbalang ay yung klasikong bersyon na nagpapaligaw ng mga naglalakbay sa gubat o bundok. Bata pa lang ako, takot na takot ako sa eksenang iyon: naglalakad ka sa madilim na landas, biglang parang umiikot-ikot ka na at uuwi ka sa ibang direksyon kaysa sinimulan mo. Sa kuwentong ito, kadalasan sinasabing mukha nitong tao ngunit may ulo ng kabayo, mahabang mga binti, at mabilis na galaw — at talagang sanay siyang magbago ng direksyon ng daan para lituhin ang biktima. Maraming detalye ang tumatatak sa isip ng mga tao: pwede raw iwasan ang pagpapaligaw sa pamamagitan ng pagsusuot ng damit nang nakabaliktad, o pagsigaw at pag-ulat ng pangalan niya, o kaya ay pagkuha ng isang gintong buhok mula sa tikbalang at pagkapit nito—dahil kapag hawak mo ang buhok, sasakupin mo ang tikbalang at puwede mo siyang gawin na katulong. Mahalagang tandaan na iba-iba ang bersyon sa bawat rehiyon: may mga lugar na sinasabing mapaglaro lang ang tikbalang, may lugar naman na sinasabing mapanganib kapag naiinis. Bilang tao na lumaki sa mga kampana ng baryo, naririnig ko rin ang mga adaptasyon nito sa modernong media, tulad ng paglitaw ng katulad na nilalang sa mga komiks at palabas gaya ng 'Trese'. Kahit maraming times na Pilipino ang nagbibirong gamitin ang tips tulad ng baliktad na damit, nananatili ang takot at respeto sa kwento—parang paalala na may mga lihim sa mga madidilim na parte ng ating kalikasan. Sa huli, talagang iconic ang kuwentong ito dahil nasa gitna nito ang takot, paniniwala, at ang husay ng mga tao na magkwento ng katakutan nang pampamilya.

Naku, kapag may kumalat na usap-usapan na tikbalang sa aming barangay, lagi akong inuuna ang kapanatagan ng mga tao. Sa totoo lang, hindi natin kailangan ng drama—kailangan ng malinaw at maayos na hakbang. Una, siguraduhin mong ligtas ang sinuman na nagre-report: huwag hayaang mag-isa ang nagulat o natakot na kapitbahay, at ilayo sa posibleng delikadong lugar ang mga bata at matatanda. Kapag kontrolado na ang sitwasyon, tatawag ako sa barangay captain o magpapaalam sa barangay tanod dahil sila ang natural na unang linya para sa mga insidente sa komunidad. Sa susunod na hakbang, hinihikayat kong magdokumento: sino ang nakakita, anong oras, saan eksakto, at ano ang nangyari. Hindi ito para gawing espiya, kundi para kapag kailangan na ng pormal na aksyon — halimbawa, pag-uulat sa pulisya kapag may naging panganib, o pagdadala sa kaso sa barangay council para sa payo at koordinasyon. Pagdating sa paniniwala naman, karaniwan akong nakikipag-ugnayan sa mga matatanda o sa albularyo at minsan sa pari kung kinakailangan ang ritwal o pagpapayo; nirerespeto ko ang tradisyon pero hindi ko pinapalagpas ang kaligtasan. Huli, pinapayuhan ko ang kapitbahayan na huwag magpatayan, magbantay-bantay na nag-iisa, o subukang habulin ang anumang nakikita. Minsan ang dahilan ng mga ulat ay panlunas sa takot o maling interpretasyon—maiging pag-usapan ito sa barangay para magkaroon ng collective na tugon: safety checks, clear communication, at respeto sa paniniwala ng bawat isa. Sa wakas, lagi akong nagtatapos sa isang simpleng paalala: mas mahalaga ang buhay at kapayapaan ng komunidad kaysa sa gulo o imahinasyon, kaya planuhin at gawin nang mahinahon.

Naku, tuwing napapakinig ako sa kwento ng mga matatanda tungkol sa tikbalang, iba-iba talaga ang mga ritwal na inuusisa nila — depende sa probinsiya at kung anong barangay ang pinagmulang kwento. Madalas ang unang payo: iikot at isuot ang damit nang baligtad o ang damit ay suotin nang paurong, saka maglakad nang paatras. Sinasabing nalilito ang tikbalang kung ang tao ay hindi sumusunod sa karaniwang galaw, kaya umaalis ito. Kasama rin lagi ang pagbudbud ng asin sa daan o sa paanan ng bahay; asin ay simbolo ng hadlang sa mga elemento, at sa ilang kwento, ang tikbalang ay hindi tumatawid kung may asin. May iba pang hinihiling na paraan: tumawag ng banal na pangalan o manalangin nang tahimik, gumawa ng krus, at humampas ng walis o kawayan bilang simbolikong pag-alis. Personal, tuwing bata pa ako, may isang lola na nagturo rin ng isang kalahating biro — humigop ng sigarilyo, ilabahong ulo ng sigarilyo at itapon pabalik sa gubat — sabi niya nakakatawa pero epektibo sa pagpapakita na hindi ka natatakot. Alam kong hindi tout na pang-aguma ito, kundi tradisyonal na paraan ng komunidad para ipakita ang pagmamay-ari at respeto: kung hindi ka takot, ang bangkay ng kwento ay nawawala. Ang importante sa lahat ng ito ay ang paggalang sa lugar ng kalikasan at huwag mag-imbento ng labis na panganib para lang subukan ang mga ritwal — mas mabuti na huwag mang-isa sa gabi at sundin ang payo ng mga madre o matatanda sa baryo.

Nakakaaliw talagang pag-eksperimento sa mga nilalang na ‘di mo basta malilimutan — lumaki ako sa mga kwentong bayan kaya madalas kong ikumpara ang tikbalang, aswang, at tiyanak tuwing nagkakaanakayan kami ng tropa sa gabi. Ang tikbalang, para sa akin, ay halong misteryo at prankster: mataas, may katawan ng tao pero ulo ng kabayo, madalas na nakatira sa mga gubat, bundok, o lumang kalsada. Ang kilalang katangian niya ay ang pagpapaligaw ng mga naglalakbay; sasabihin nila umiikot ka sa pareho ring lugar kahit ilang oras ka nang naglalakad. May mga bersyon na niya ay puwedeng mapatahimik o maging alaga kung makukuha mo ang mga gintong buhok mula sa kaniyang kabaong o risgent haired mane — iba-iba talaga ang sinasabing ritwal para supilin o kaibiganin sya. Sa modernong bersyon, minsan inilalarawan pa siyang protektor ng kalikasan, pero likas pa rin ang elementong nakakatakot. Ang aswang naman ay parang umbrella term sa mga lumilipad o nagbabagong-anyo na kumakain ng laman o sumisipsip ng dugo; madalas siyang iniuugnay sa mga nayon at gabi. Sa mga pinaka-klasikong kuwentuhan, kaya nilang mag-anyong hayop, tao, o lumilipad na itim—at may hilig sa mga sanggol o laman-loob ng tao. Iba ang dating ng tiyanak: siya’y nakikitang sanggol sa labas, umiiyak para makaakit ng mga mabubuting loob; paglapit, lalabas ang tunay na anyo at kakain ng tao o sasaktan sila. Ang tiyanak madalas binalitang nagmula sa mga sanggol na hindi nabinyagan o hindi naasikaso; mawawala kapag naibalik sa maayos na libingan. Sa pangkalahatan, iba ang motibasyon: tikbalang—pagliligaw/pagkaligaw at proteksyon ng teritoryo; aswang—predatory at shape-shifting na halimaw; tiyanak—malungkot at mapanlinlang na nilalang na may koneksyon sa hindi totoong pagkamatay ng bata. Sa tuwing naiisip ko ang mga ito, naiisip ko rin kung paano nag-iiba-iba ang takot ng mga tao depende sa panahon at pangangailangan ng komunidad.

Dito sa baryo namin, ang karaniwang gamit ng matatanda kontra tikbalang ay ang tinatawag nilang 'anting-anting' o 'agimat' — pero hindi basta-basta kuwintas lang. Madalas gawa ito sa tanso, bakal, o maliliit na bote na may laman na herbs at nakasulat na orasyon sa maliliit na papel. Ang lola ko, halimbawa, may maliit na pamunas na may pinagtapyasang papel na may dasal at ipinapako sa loob ng kubo; sinasabi niyang kapag may tikbalang na nagtatangkang lituhin ka, hindi ka niya mauuwi sa maling kalye dahil parang 'iba' ang landasin mo kapag may dala kang agimat. Kapag nagkukuwento ang matatanda, iba-iba ang pamamaraan: may nagsusuot ng krus na inukit sa kahoy at isinusuot bilang pendant, may nagsasabing mas epektibo ang rosaryo na pinagpahiran ng langis at binasbasan, at may mga naglalagay ng asin sa pintuan at nagsabit ng bawang at sili. Laging kasama ng agimat ang orasyon — mahahabang salita o dasal na binabasa ng matatanda habang inilalagay ang amulet sa katawan, para daw hindi lang pisikal ito kundi may espiritwal na proteksyon. Hindi ako puro paniniwala lang; nakita ko ring gumana ang ritual sa mga pagkakataon na takot ang tao at kumapit sa kanyang paniniwala. Ang importante sa kanila ay ang tradisyon at ang sense ng comfort na dulot ng amulet — parang isang lumang garantiya laban sa maling landas na tinutulungan kang manatiling kalmado at mapanindigan sa harap ng takot.

Nakakatuwang isipin na kahit modernong panahon, parang naglalakbay pa rin ang mga kwento ng tikbalang sa mga liblib na daan at luntiang tanawin ng bansa — at doon madalas akong nakakarinig ng mga alingawngaw. Sa mga baryong mataas sa bundok, sa gilid ng palayan na natatabunan ng hamog tuwing madaling araw, at sa mga lumang puno ng balete na parang may sariling buhay, madalas na inilalarawan ng matatanda ang presensya ng tikbalang. Mula sa mga tawag ng magsasaka tungkol sa nawawalang kalabaw hanggang sa mga batang takot magdaan sa sinaunang tulay, sumasayaw ang mga sagang kwento na nagbibigay-buhay sa mga lugar na iyon. Hindi naman nawawala ang mga ulat na nagsasabing lumilitaw din ang tikbalang sa mga abandonadong lugar o sa mga madilim na espasyo sa tabi ng kalsada — mga sanga ng punong kahoy na tumutuli sa gabi, mga bakanteng lote sa gilid ng baryo, at minsan sa mga landas na biyak-biyak ang lupa. Sa bawat bersyon ng kwento, may tema ng paggalang: iwasan ang paghamak sa kalikasan, gumalang sa nakaraang henerasyon, at huwag basta-basta pumasok sa hindi kilalang lugar sa dilim. Habang tumatanda ako, napagtanto kong ang mga kwentong ito, bukod sa nakakatakot minsan, ay paraan din ng komunidad para magturo ng pag-iingat at pagpapahalaga sa paligid — at iyon ang dahilan kung bakit buhay pa rin ang tikbalang sa mga mapayapang parte ng Pilipinas.

Noong dekada '90, ramdam ko talaga ang kakaibang timpla ng takot at aliw sa paglabas ng mga pelikulang nagpapakita ng tikbalang. Sa akin, ang tikbalang noon ay kadalasang inilalarawan bilang malakas at primitibong nilalang — kalahating kabayo, kalahating tao — na may maitim na baluti, mahahabang paa at braso, at laging may misteryosong mga yapak na sumusunod sa gabi. Madalas na inilalagay ang istorya sa liblib na baryo o sa gilid ng gubat; doon nagiging simbolo siya ng takot sa di-kilalang lugar at ng mga alamat na ipinapasa ng matatanda. Naiingay ang pelikula sa tunog ng hooves, mabibigat na anino sa pader, at matalim na close-up sa mukha ng biktima para palakasin ang suspense — practical effects ang hanap buhay noon, kaya may halong creepy at medyo campy na charm ang mga eksena. Bilang manonood, natutuwa ako sa paraan ng pagkukuwento: hindi lang puro jump scares kundi may mga legendang moral na kalakip, gaya ng paggalang sa kalikasan o ang parusa sa taong nagtataksil sa komunidad. May ilang pelikula naman na pinagsama ang horror at komedya, kaya minsan natatawa ako habang natatakot — isang kakaibang pakiramdam na parang sabay na nililinis at nilalamas ng pelikula ang ating mga takot at kultural na hiwaga. Sa kabuuan, ang tikbalang ng '90s sa pelikula para sa akin ay isang makapangyarihang folkloric figure na ginawang visual at emosyonal sa pamamagitan ng limitadong ngunit malikhainang film techniques ng panahon. Ngayon, kapag nanonood ako ng mga modernong adaptasyon, nakikita ko ang impluwensya ng mga pelikulang iyon: ang rawness, ang pagka-gritty ng kostyum, at ang pagpapahalaga sa setting bilang karakter. Kahit halata ang budget constraints noon, nagawa nilang gawing buhay ang takot sa pamamagitan ng malikhaing sinematograpiya at tradisyonal na kuwentong-bayan — at para sa akin, iyon ang dahilan kung bakit hanggang ngayon naaalala ko pa rin ang mga imaheng iyon at bakit nananatiling kawili-wili ang tikbalang sa pop culture.