Paano Naiiba Ang Tikbalang Sa Aswang At Tiyanak?

Nangyari sa amin noon na muntik maligaw ang pinsan ko sa bakanteng lote na puno ng matatandang akasya—pagkatapos noon, seryoso kaming nag-usap ng pamilya kung paano magbabantay laban sa tikbalang. Una, nilinaw namin ang simpleng panuntunan: huwag maglakad nang mag-isa sa gabi lalo na sa malalapit na kagubatan o sa mga daang hindi kilala. Naglagay kami ng permanenteng ilaw sa paligid ng bahay at humawak ng flashlight sa tuwing lalabas—madali lang pero epektibo para hindi maligaw ang sinuman sa sariling barangay. Pangalawa, pinagsama-sama namin ang mga lumang pamahiin at praktikal na hakbang: suka at asin sa pintuan, maliliit na kampanilya sa tindig ng mga pintuan at bintana para sa tunog na nakakatakot sa mga malilikot na nilalang, at paglalagay ng literal na harang gaya ng mga halamang mate-at (sukang panghalo) sa paligid ng tahanan. May kasamang espiritwal na bahagi ang pamilya namin—pagdarasal ng mahinahon tuwing gabi at paglalagay ng munting altars o alahas sa malayo mula sa pintuan para rumespeto sa mga espiritu ng kalikasan. Hindi kami nag-ooffer ng sobra, pero sinisikap naming pantayan ang kultura ng paggalang. Pangatlo, may sinaunang kwento na kapag may makuhang tatlong ginto o dilaw na buhok mula sa tikbalang at ipinasok sa isang rosaryo ay maaari mo itong kontrolin—hindi namin ito tinatangkang gawin, mas pinipili naming iwasan ang panganib. Sa huli, kombinasyon ng pag-iingat, ilaw, konting pamahiin, at paggalang sa paligid ang aming praktika. Tila simple lang, pero nakakaramdam kami ng mas ligtas at may kapanatagan tuwing gabi kapag sabay-sabay kami nagbabantay.

Sobrang nakaka-excite isipin kung paano gumigising ang mga lumang kwento ng tikbalang sa mga bagong akda. Lumalapit ako sa usaping ito parang taga-hanap ng gem sa isang yard sale ng panitikan — may halo ng nostalgia at sorpresa. Sa maraming kontemporaryong nobela at maikling kwento, ginagamit ang tikbalang hindi lang bilang halimaw kundi bilang simbolo ng pagka-iba, ng mga lugar na sinasakripisyo ng urbanisasyon, at ng mga sugat ng kolonyal na kasaysayan. Natutuwa ako kapag makakita ng manunulat na nagre-reshape sa imahen ng tikbalang mula sa nakakatakot na nilalang tungo sa komplikadong karakter na pwedeng maging protector, trickster, o biktima ng pagbabago ng mundo. Halimbawa, may mga indie komiks at maikling kwento na gumagawa ng kontra-epiko: ang tikbalang bilang tiklop ng lupa at gubat na nasasaktan ng pagmimina, o bilang espiritu na nagtatanong tungkol sa karapatan sa lupa. Personal kong paborito ang mga akdang nagpapakita ng tikbalang na may moral ambiguity—hindi puro mabuti o masama—kaya mas totoo, mas masakit. Nakikita ko rin kung paano nagiging device ang tikbalang sa mga kwentong tumatalakay ng identidad; ginagamit siya para pwersahin ang mambabasa na magtanong kung sino ang "iba" at bakit. Sa huli, ang impluwensiya ng tikbalang sa modernong panitikan ay hindi lang estetiko; bahagi ito ng pag-uusap tungkol sa kung paano natin binibigyang-halaga ang lokal na mito sa gitna ng global na kultura. Nakakatuwang maging bahagi ng paglipat na iyon bilang mambabasa—laging may bago at unexpected na re-imaginasyon na nagpapagalaw sa imahinasyon ko.

Nakakatuwang isipin na kahit modernong panahon, parang naglalakbay pa rin ang mga kwento ng tikbalang sa mga liblib na daan at luntiang tanawin ng bansa — at doon madalas akong nakakarinig ng mga alingawngaw. Sa mga baryong mataas sa bundok, sa gilid ng palayan na natatabunan ng hamog tuwing madaling araw, at sa mga lumang puno ng balete na parang may sariling buhay, madalas na inilalarawan ng matatanda ang presensya ng tikbalang. Mula sa mga tawag ng magsasaka tungkol sa nawawalang kalabaw hanggang sa mga batang takot magdaan sa sinaunang tulay, sumasayaw ang mga sagang kwento na nagbibigay-buhay sa mga lugar na iyon. Hindi naman nawawala ang mga ulat na nagsasabing lumilitaw din ang tikbalang sa mga abandonadong lugar o sa mga madilim na espasyo sa tabi ng kalsada — mga sanga ng punong kahoy na tumutuli sa gabi, mga bakanteng lote sa gilid ng baryo, at minsan sa mga landas na biyak-biyak ang lupa. Sa bawat bersyon ng kwento, may tema ng paggalang: iwasan ang paghamak sa kalikasan, gumalang sa nakaraang henerasyon, at huwag basta-basta pumasok sa hindi kilalang lugar sa dilim. Habang tumatanda ako, napagtanto kong ang mga kwentong ito, bukod sa nakakatakot minsan, ay paraan din ng komunidad para magturo ng pag-iingat at pagpapahalaga sa paligid — at iyon ang dahilan kung bakit buhay pa rin ang tikbalang sa mga mapayapang parte ng Pilipinas.

Noong dekada '90, ramdam ko talaga ang kakaibang timpla ng takot at aliw sa paglabas ng mga pelikulang nagpapakita ng tikbalang. Sa akin, ang tikbalang noon ay kadalasang inilalarawan bilang malakas at primitibong nilalang — kalahating kabayo, kalahating tao — na may maitim na baluti, mahahabang paa at braso, at laging may misteryosong mga yapak na sumusunod sa gabi. Madalas na inilalagay ang istorya sa liblib na baryo o sa gilid ng gubat; doon nagiging simbolo siya ng takot sa di-kilalang lugar at ng mga alamat na ipinapasa ng matatanda. Naiingay ang pelikula sa tunog ng hooves, mabibigat na anino sa pader, at matalim na close-up sa mukha ng biktima para palakasin ang suspense — practical effects ang hanap buhay noon, kaya may halong creepy at medyo campy na charm ang mga eksena. Bilang manonood, natutuwa ako sa paraan ng pagkukuwento: hindi lang puro jump scares kundi may mga legendang moral na kalakip, gaya ng paggalang sa kalikasan o ang parusa sa taong nagtataksil sa komunidad. May ilang pelikula naman na pinagsama ang horror at komedya, kaya minsan natatawa ako habang natatakot — isang kakaibang pakiramdam na parang sabay na nililinis at nilalamas ng pelikula ang ating mga takot at kultural na hiwaga. Sa kabuuan, ang tikbalang ng '90s sa pelikula para sa akin ay isang makapangyarihang folkloric figure na ginawang visual at emosyonal sa pamamagitan ng limitadong ngunit malikhainang film techniques ng panahon. Ngayon, kapag nanonood ako ng mga modernong adaptasyon, nakikita ko ang impluwensya ng mga pelikulang iyon: ang rawness, ang pagka-gritty ng kostyum, at ang pagpapahalaga sa setting bilang karakter. Kahit halata ang budget constraints noon, nagawa nilang gawing buhay ang takot sa pamamagitan ng malikhaing sinematograpiya at tradisyonal na kuwentong-bayan — at para sa akin, iyon ang dahilan kung bakit hanggang ngayon naaalala ko pa rin ang mga imaheng iyon at bakit nananatiling kawili-wili ang tikbalang sa pop culture.

Dito sa baryo namin, ang karaniwang gamit ng matatanda kontra tikbalang ay ang tinatawag nilang 'anting-anting' o 'agimat' — pero hindi basta-basta kuwintas lang. Madalas gawa ito sa tanso, bakal, o maliliit na bote na may laman na herbs at nakasulat na orasyon sa maliliit na papel. Ang lola ko, halimbawa, may maliit na pamunas na may pinagtapyasang papel na may dasal at ipinapako sa loob ng kubo; sinasabi niyang kapag may tikbalang na nagtatangkang lituhin ka, hindi ka niya mauuwi sa maling kalye dahil parang 'iba' ang landasin mo kapag may dala kang agimat. Kapag nagkukuwento ang matatanda, iba-iba ang pamamaraan: may nagsusuot ng krus na inukit sa kahoy at isinusuot bilang pendant, may nagsasabing mas epektibo ang rosaryo na pinagpahiran ng langis at binasbasan, at may mga naglalagay ng asin sa pintuan at nagsabit ng bawang at sili. Laging kasama ng agimat ang orasyon — mahahabang salita o dasal na binabasa ng matatanda habang inilalagay ang amulet sa katawan, para daw hindi lang pisikal ito kundi may espiritwal na proteksyon. Hindi ako puro paniniwala lang; nakita ko ring gumana ang ritual sa mga pagkakataon na takot ang tao at kumapit sa kanyang paniniwala. Ang importante sa kanila ay ang tradisyon at ang sense ng comfort na dulot ng amulet — parang isang lumang garantiya laban sa maling landas na tinutulungan kang manatiling kalmado at mapanindigan sa harap ng takot.

Nakakatuwang isipin pero para sa akin, ang pinakasikat na kuwento tungkol sa tikbalang ay yung klasikong bersyon na nagpapaligaw ng mga naglalakbay sa gubat o bundok. Bata pa lang ako, takot na takot ako sa eksenang iyon: naglalakad ka sa madilim na landas, biglang parang umiikot-ikot ka na at uuwi ka sa ibang direksyon kaysa sinimulan mo. Sa kuwentong ito, kadalasan sinasabing mukha nitong tao ngunit may ulo ng kabayo, mahabang mga binti, at mabilis na galaw — at talagang sanay siyang magbago ng direksyon ng daan para lituhin ang biktima. Maraming detalye ang tumatatak sa isip ng mga tao: pwede raw iwasan ang pagpapaligaw sa pamamagitan ng pagsusuot ng damit nang nakabaliktad, o pagsigaw at pag-ulat ng pangalan niya, o kaya ay pagkuha ng isang gintong buhok mula sa tikbalang at pagkapit nito—dahil kapag hawak mo ang buhok, sasakupin mo ang tikbalang at puwede mo siyang gawin na katulong. Mahalagang tandaan na iba-iba ang bersyon sa bawat rehiyon: may mga lugar na sinasabing mapaglaro lang ang tikbalang, may lugar naman na sinasabing mapanganib kapag naiinis. Bilang tao na lumaki sa mga kampana ng baryo, naririnig ko rin ang mga adaptasyon nito sa modernong media, tulad ng paglitaw ng katulad na nilalang sa mga komiks at palabas gaya ng 'Trese'. Kahit maraming times na Pilipino ang nagbibirong gamitin ang tips tulad ng baliktad na damit, nananatili ang takot at respeto sa kwento—parang paalala na may mga lihim sa mga madidilim na parte ng ating kalikasan. Sa huli, talagang iconic ang kuwentong ito dahil nasa gitna nito ang takot, paniniwala, at ang husay ng mga tao na magkwento ng katakutan nang pampamilya.

Naku, tuwing napapakinig ako sa kwento ng mga matatanda tungkol sa tikbalang, iba-iba talaga ang mga ritwal na inuusisa nila — depende sa probinsiya at kung anong barangay ang pinagmulang kwento. Madalas ang unang payo: iikot at isuot ang damit nang baligtad o ang damit ay suotin nang paurong, saka maglakad nang paatras. Sinasabing nalilito ang tikbalang kung ang tao ay hindi sumusunod sa karaniwang galaw, kaya umaalis ito. Kasama rin lagi ang pagbudbud ng asin sa daan o sa paanan ng bahay; asin ay simbolo ng hadlang sa mga elemento, at sa ilang kwento, ang tikbalang ay hindi tumatawid kung may asin. May iba pang hinihiling na paraan: tumawag ng banal na pangalan o manalangin nang tahimik, gumawa ng krus, at humampas ng walis o kawayan bilang simbolikong pag-alis. Personal, tuwing bata pa ako, may isang lola na nagturo rin ng isang kalahating biro — humigop ng sigarilyo, ilabahong ulo ng sigarilyo at itapon pabalik sa gubat — sabi niya nakakatawa pero epektibo sa pagpapakita na hindi ka natatakot. Alam kong hindi tout na pang-aguma ito, kundi tradisyonal na paraan ng komunidad para ipakita ang pagmamay-ari at respeto: kung hindi ka takot, ang bangkay ng kwento ay nawawala. Ang importante sa lahat ng ito ay ang paggalang sa lugar ng kalikasan at huwag mag-imbento ng labis na panganib para lang subukan ang mga ritwal — mas mabuti na huwag mang-isa sa gabi at sundin ang payo ng mga madre o matatanda sa baryo.

Sobrang kinagigiliwan ko ang mga kwento tungkol sa aswang at tikbalang — parang laging may bagong twist depende kung sino ang nagsasalita. Sa tradisyon ng Pilipinas, ang ‘aswang’ ay hindi lang isang nilalang; ito’y kolektibong pangalan para sa iba't ibang uri ng mala-demonyong tao: manananggal na naghihiwalay ang katawan, tiyanak na sanggol na nagbabalik-anyo, at mga nagpapalit-anyong hayop tulad ng asong-gubat o paniki. Maraming bersyon nagsasabing nagmula ang ideya sa paniniwala sa masasamang espiritu at sa takot sa mga panganganak at pagkakasakit—madalas ginamit para ipaliwanag ang biglaang pagkamatay ng sanggol o nawawalang alagang hayop. Nag-iba ang imahe ng aswang pagdating ng mga Espanyol; pinalalim at pinayaman ng mga kwento ng witchcraft at mahika. Sa kanayunan, may mga ritwal at proteksyon tulad ng pagkalat ng asin, bawang sa pintuan, o pag-iingat sa gabi. Nakakatuwa na maraming modernong adaptasyon — sa komiks, pelikula, at serye tulad ng 'Trese' — ang nagre-interpret ng aswang bilang simbolo ng marginalisasyon o trauma, hindi lang isang simpleng halimaw. Ang tikbalang naman ay kakaiba: may katawan na tao pero ulo at paa na parang kabayo, mahilig maglaro ng biro sa mga manlalakbay at magpa-ikot sa gubat o daan. Sinasabing siya ay espiritu ng kagubatan o naging tao dahil sa sumpa. May mga tradisyong nagsasabing puwedeng ‘itulad’ ang tikbalang kung kukunin mo ang tatlong ginto o buhok sa kanyang ihip ng balahibo, o kung manghingi ka ng pahintulot bago tumawid sa kanyang teritoryo. Para sa akin, ang dalawang nilalang na ito ay higit pa sa takot — salamin sila ng ating kasaysayan, pangamba, at imahinasyon.