Saan Makikita Ang Mga Diyos At Diyosa Sa Mga Makasaysayang Lugar?

Nakakatuwang isipin kung gaano kadami ng modernong nobela ang tumatalakay sa mga diyos at diyosa—hindi na sila puro sinaunang epiko lang ngayon, nagsusulpot sila sa mga kalsada, bar, at mga social feed ng modernong mundo. Personal, sobrang naaliw ako sa paraan ng mga manunulat ngayon na binabaliktad ang mga mitolohiya: hindi lang paglalarawan ng kapangyarihan, kundi pag-usisa sa kalikasan ng pananampalataya, pagkakakilanlan, at trauma. Halimbawa, si Neil Gaiman sa 'American Gods' ay gumagawa ng mga diyos na migrante na kailangang makibagay sa isang banyagang kultura; para sa akin, nakakaintriga iyon dahil nagpapakita ito ng ugnayan ng pananampalataya at pagbabago ng lipunan. May mga modernong nobelang nagrerebolusyon din ng pananaw—si Madeline Miller sa 'Circe' ay binibigyan ng boses ang isang dating sekundaryang karakter at nagiging feminist retelling; habang si Joanne M. Harris sa 'The Gospel of Loki' ay nagpapakita ng diyos mula sa pananaw ng trickster, na nakakaaliw at nakakapagbukas ng bagong interpretasyon. Kung gusto mo ng mas magaan ngunit matalino, subukan ang 'Anansi Boys' para sa mas masayahing pagtrato sa diyos bilang personalidad na nasa gitna ng komunidad. Sa dulo, napapansin ko na ang mga nobelang ito ay hindi palaging naghahanap ng konkretong sagot tungkol sa diyos-diyosan—kadalasan naghihikayat sila ng tanong tungkol sa tao, kapangyarihan, at kwento. Kaya kung interesado ka sa modernong spin ng mitolohiya, marami kang mapipili: mula sa noir road story hanggang sa intimate mythic retelling, at palaging may bagong pananaw na naghihintay.

Nitong hapon, habang umiikot ang kwento sa mesa namin at nagsisigawan ang mga pinsan sa larong kuha-bahay, naalala kong muli kung bakit ang mga diyos-diyos na ito ang pinakakilala sa atin. Ako'y lumaki sa mga kuwentong sinasabi ng lola ko—siya ang nagpakilala sa akin kina Bathala, Mayari, at Tala—at mula noon, hindi na mawawala ang mga pangalan nila sa isip ko. Para sa akin, si Bathala ang pinakaunang lumabas sa isip: ang mataas na tagapaglikha sa mitolohiyang Tagalog, madalas tinitingala bilang parang diyos na nagbuo ng lahat. Sobrang karakter niya dahil simple pero malaki ang impluwensya—parang pinuno ng mga makapangyarihang pwersa sa kalangitan. Kasama rin sa mga paborito kong kwento ang magkapatid na sina Mayari at Apolaki: si Mayari, ang diyosa ng buwan, madalas iniuugnay sa tapang at karunungan; si Apolaki naman, diyos ng araw at digmaan, na palaging tinutukoy bilang malakas at mapangahas. Hindi lang sila ang umiiral—naririnig ko rin ang tungkol kay Lakapati, na nagbibigay-buhay at katutubong simbolo ng pagkamayabong; kay Anitun Tabu, diyosa ng hangin at bagyo; at kay Magwayen na nabanggit sa mga bisayang alamat bilang gabay sa kaluluwa sa kabilang buhay. Iba-iba ang rehiyon kaya iba-iba rin ang pangalan at kuwento, pero pareho ang pakiramdam: ang mga diyos na ito ay laging may kwento ng pag-ibig, pakikipaglaban, at moralidad. Sa bandang huli, para sa akin ang kagandahan ng mga mitolohiyang Pilipino ay hindi lang sa mga pangalan kundi sa paraan nila ng pagturo kung paano tayo umiral bilang mga tao—madalas may aral at maraming kulay ang bawat mitolohiya, at masarap itong pag-usapan habang nagkakape at nagbabalik-tanaw.

Nakakatuwang isipin na sa klasikong panitikan, ang mga diyos at diyosa ay madalas na inilalarawan na parang mga higanteng salamin ng tao — mapanlikha, magulo ang damdamin, at puno ng kontradiksyon. Sa mga epikong Griyego tulad ng 'Iliad' at 'Odyssey', napaka-anthropomorphic ng mga diyos: nagagalit, umiibig, nanghihimasok sa mga kapalaran ng mortal, at madalas na may sariling petty motives. Si Zeus na nag-uutos pero nagkakamali rin; si Athena na matalino at mapanupil; si Aphrodite na nagpapaikot ng puso ng tao — lahat ng ito ay parang extension ng tao sa mas malaking sukat. Sa kabilang banda, ang mga akdang gaya ng 'Theogony' nina Hesiod at ang 'Metamorphoses' ni Ovid ay nagpapakita ng mga diyos bilang mga pwersang kosmiko at simbolikong tagapag-anyaya ng pagbabago at kaayusan. Lumilihis naman ang iba pang kultura: sa 'Enuma Elish' ng Mesopotamia, makikita mo ang diyos bilang elemento ng paglikha at pakikidigma ng mga pwersa; sa 'Mahabharata' at 'Ramayana', ang diyos ay maaaring magpakita bilang avatar — direktang nakikialam para itakda ang moral na balanse; sa 'Poetic Edda' ng mga Norse, ang mga diyos ay heroik ngunit nakagapos sa kapalaran at trahedya. Nakakatuwa rin na mapadaan sa mga ritual at kulto: sa maraming klasikong teksto, ang pagsamba at ritwal ang nagpapatibay sa katayuan ng mga diyos sa lipunan. Bilang isang mambabasa na mahilig sa detalye, palagi akong naaakit sa kung paano ginagamit ng mga manunulat ang mga diyos para magtanong tungkol sa kapangyarihan, hustisya, at kabutihang-asal. Hindi lang sila nilalang na dapat sambahin — sila rin ay tauhan na nagbibigay daan para mas mapagmuni-munihan natin ang ating sariling kahinaan at ambisyon.

Nakakabighani talaga ang paraan ng mga kwentong bayan sa paggamit ng mga diyos at diyosa bilang salamin ng buhay ng komunidad. Para sa akin, hindi lang sila simpleng paliwanag sa kidlat o bagyo; sila ay naging paraan ng mga ninuno para ipahayag ang mga takot, pag-asa, at batas ng lipunan. Madalas kong naiisip na ang anyong makapangyarihan ng isang diyos ay kumakatawan sa aspeto ng kalikasan o ng tao na pinakamahalaga sa isang grupo—halimbawa, ang isang diyos ng pag-aani ay sumasagisag sa pag-asa sa masaganang ani at sa ritwal na nagbibigay respeto sa lupa. Isa pang nakikita kong simbolo ay ang moralidad. Maraming kwento ang gumagamit ng diyos at diyosa upang italaga ang tama at mali sa pamamagitan ng gantimpala o parusa. Sa ganitong paraan, nabubuo ang panlipunang kautusan nang hindi gawa-gawa—nagiging likas ang pagsunod dahil konektado ito sa takot o paggalang sa banal. Nakikita ko rin ang kanilang papel sa pag-angat ng identidad: ang mga lokal na diyos ay nagiging tanda ng pagkakaiba-iba ng kultura, at kapag sinasalamin sila sa pagdiriwang at sining, napapanatili ang alaala ng mga pinagmulan natin. Hindi mawawala ang politikal na dimenson: maraming pinuno ang gumamit ng pag-aangkin ng ugnayan sa diyos para patatagin ang kanilang awtoridad. Pero sa kabilang dako, nakikita ko rin kung paano nirereclaim ng mga tao ang mga diyos na iyon sa modernong anyo—sa pelikula, komiks, o cosplay—bilang paraan ng pagkomento at pagmamahal sa sariling kultura. Sa huli, para sa akin, ang mga diyos at diyosa ng kwentong bayan ay buhay na repository ng kolektibong damdamin at karanasan, at lagi akong napapangiti tuwing naiisip kung gaano karaming kuwento ang nabubuhay dahil lamang sa kanila.

Tila ba bawat pangalan nila may sariling soundtrack sa utak ko. Kapag naririnig ko ang 'Zeus', agad kong naiimagine ang kulog at kidlat—siya ang hari ng mga diyos, tagapangalaga ng batas at kaayusan, pero kilala rin sa maraming kuwento ng pag-ibig at panliligaw. Kasunod nito si 'Hera', reyna ng Olympus at diyosa ng pag-aasawa; mahigpit siya sa katapatan at madaling mapikon sa pagtataksil. Hindi rin mawawala si 'Poseidon'—ang nag-uukit ng dagat, kabayo, at lindol; sa tuwing binabasa ko ang mga talinghaga tungkol sa bagyo, siya ang unang pumapasok sa isip ko. Nakakabilib din ang pagtangkilik ko kina 'Athena' at 'Apollo'. Si 'Athena' ang simbolo ng katalinuhan at estratehiya; palagi kong gusto ang kanyang disiplina at prinsipyo. Si 'Apollo' naman, may hawak na sining, musika, at propesiya—may aura ng misteryo at talento na palagi kong naa-appreciate. Si 'Artemis' ang aking tambay sa mga kuwento ng ligaw at kalayaan, isang malakas na imahen ng kalikasan at pagsasarili. Siyempre, hindi ko rin pinalalagpas si 'Hades' sa ilalim ng lupa, ni si 'Demeter' na nag-aalaga ng ani at siklo ng panahon. May bago ring interes sa akin kay 'Dionysus'—ang masayang diyos ng alak at sayawan—at kay 'Hephaestus', ang mag-aapi ngunit malikhaing panday ng mga diyos. Sa kabuuan, ang mga pangalang ito ay hindi lang listahan; parang gallery sila ng mga karakter na kumakatawan sa iba't ibang bahagi ng tao at mundo. Lagi akong natutuwa sa kaunting pagkasira at pagiging makatao nila sa mga alamat, at lagi akong may natututunan sa kanilang mga kuwento.

Habang tumatakbo ang imahinasyon ko tungkol sa mga sinaunang kabundukan at dagat, naiisip ko kung paano umusbong ang mga pangalan ng mga diyos at diyosa sa Norse — parang pinaghalong alamat, wika, at totoong buhay na mga tao. Marami sa mga pangalan na kilala natin ngayon ay nagmula sa Proto-Germanic, ang ninuno ng mga wikang North Germanic; halimbawa, ang pangalan ng 'Odin' ay kaugnay sa Proto-Germanic na *Wōðanaz na may kahulugang may kinalaman sa 'lakas ng imahinasyon o pagkabaliw'—iyon ang dahilan kung bakit madalas siyang iniuugnay sa inspirasyon at mga berserker. May mga pangalan naman tulad ng 'Thor' na halata ang pinagmulan: mula sa *Þunraz, na talagang nangangahulugang 'kulog' o 'bagyo'. Ang mga sinaunang tao ay binibigyan ng pangalan ang mga puwersang natural—kaya ang diyos ng kulog ay may direktang pangalang naglalarawan sa kanyang kapangyarihan. Sa kabilang dako, ang mga pangalan ni 'Freyja' at 'Freyr' nanggaling sa Proto-Germanic na mga salita para sa 'ginang' at 'panginoon'—malinaw na may kinalaman sa pag-ibig, pagkamay-ari, at agrikultura. Hindi rin mawawala ang papel ng mga tula at kasulatan tulad ng 'Poetic Edda' at 'Prose Edda' ni Snorri Sturluson sa pagpreserba ng mga pangalang ito; marami nang lumipas na salin at interpretasyon mula sa oral na tradisyon bago pa man naitala. May mga pangalan ding hindi malinaw ang pinagmulan—si 'Loki', halimbawa, ay ipinag-aagawan ng mga paliwanag; maaaring konektado sa old Norse na salita para sa 'buo' o 'knot', o baka isang hiram na imahe. Sa aking pananaw, ang mga pangalan ay produkto ng isang malalim na halo: sinaunang wika, lokal na kaugalian, oral na epiko, at ang pagsisikap ng mga tagasulat noong Gitnang Panahon na bigyan ng kahulugan ang mga lumang kwento.

Sobrang interesado ako sa paksang ito kaya heto ang pinagsama-samang payo ko. Mahilig akong gumawa ng fanart at fanfic na may mga diyos at diyosa, at natutunan ko na ang pinakaimportanteng bagay ay respeto at konteksto. Bago ko simulang gumuhit o magsulat, nagreresearch ako: ano ang pinagmulan ng pangalan, paano ito binibigkas sa orihinal na wika, at ano ang kahalagahan nito sa mga taong paniniwala rito. Kapag ang pangalan ay mula sa buhay na relihiyon o kultura, tinatanggap kong hindi lahat ng ideya ay puwedeng gawing biro o sexualized na eksena—mas gusto kong gawing sensitibo ang paglalarawan at maglagay ng content warning kung kailangan. Isa pang praktikal na hakbang na ginagawa ko ay paglalagay ng note o author’s comment sa aking fanwork. Dito ko sinasabi kung fictionalized ang mga elemento at kung ano ang pinagbatayan ko; nakakatulong ito para malaman ng bumabasa kung may hangganan ang interpretasyon. Kung gumagamit ako ng existing IP na may mabubunying diyos, tulad ng mga karakter sa mga laro o serye, sinusunod ko rin ang mga patakaran ng fan content ng original creators at iniiwasan ang monetization kapag sensitibo ang tema. Huwag matakot makipag-usap sa komunidad—maraming online forums at fan groups na willing magbigay ng perspektiba. Minsan kailangan lang ng maliit na pagbabago, tulad ng paggamit ng alternatibong pangalan o pag-alis ng direktang ritual detail, para maging mas mapagbigay ang fanwork. Sa huli, kapag may paggalang at malinaw na intensyon na magkuwento nang may pagmamahal, mas marami ang makaka-appreciate at mas mababa ang magiging sama ng loob ng iba.

Sobrang nakakatuwang makita ang mga estatwa at sining na nagpapakita ng mga diyos at diyosa mula sa iba't ibang panahon—akoneng paborito ang mga exhibisyon na naglalatag ng mitolohiya sa isang ganap na visual at historikal na konteksto. Kung nirerefere ang klasikong mundo, hindi mo dapat palampasin ang Pergamon Museum sa Berlin; ang Pergamon Altar doon ay isang napakalaking dramatikong pruweba ng mga epiko at diyos-diyosan ng sinaunang Gresya, na kitang-kita ang labanan ng mga diyos laban sa mga higante. Mahilig ako pumunta sa mga gallery na ganito kasi parang bumabalik ka sa mga alamat habang naglalakad. Bukas rin ang British Museum sa London para sa sining ng Mesopotamia at pag-uugnay ng mga diyos mula sa iba’t ibang sibilisasyon—may mga relep na naglalarawan kay Ishtar at iba pang deities. Sa kabilang dako, ang Louvre at ang Metropolitan Museum of Art ay puno ng mga eskultura at painting na nagpapakita ng mga Romano at Griyegong diyos; isa yang perfect combo ng sining at mitolohiya para sa mga mahilig sa details ng costume, iconography, at symbolism. Kahit sa mas maliliit na museo, madalas may temporary exhibits na tumatalakay sa lokal na paniniwala at representations ng diyos-diyosan; kaya kapag nagbabakasyon ako, sinusuri ko palagi ang mga programa ng museo para sa ganitong mga palabas. Tapos, nakakaantig talaga makita kung paano nire-interpret ng iba't ibang kultura ang konsepto ng diyos at diyosa—iba-iba pero konektado sa pagkatao ng tao.