Saan Nagkakaiba Ang Pamahiin Ng Luzon At Visayas?

Naku, ang haba ng kasaysayan nito — pero enjoy ako magkuwento! Ako mismo napahanga sa kung paano naghalo-halo ang mga paniniwala bago pa man dumating ang mga Kastila. Sa pinaka-ugat, maraming pamahiin sa Pilipinas ay nagmula pa sa sinaunang animistikong pananaw ng mga Austronesian na naglayag papunta rito: paggalang sa kalikasan, pag-aalay sa mga espiritu ng bundok, dagat, at mga ninuno. Bago pa man ang malawakang impluwensya ng ibang bansa, ang mga babaylan at manggagaway ang humahawak ng ritwal — sila ang tagapamagitan sa pagitan ng komunidad at ng mga espiritu, at dito nagsimula ang maraming kaugalian na itinuring natin ngayon na pamahiin. Pinalalim at binago ng pakikipagkalakalan ang mga ito — may dala-dalang ideya ang mga Tsino, Indian, at mga kalapit na rehiyon. Nang dumating naman ang Islam sa ilang bahagi ng Mindanao at kalaunan ang Kristiyanismo mula sa Espanya, hindi nawala ang mga lumang gawi; lumaki silang parang halo. Halimbawa, ang pagdiriwang ng pista na may mga ritwal o ang pagdudugo’t bawal sa panahon ng panganganak — may halong praktikal at relihiyosong dahilan. Maraming pamahiin ang nagsilbing social norms o risk-avoidance: bawal gawing ibabaw ang pagkain o hindi magtutungo sa dagat sa bagyo — may basehan pagdating sa kaligtasan. Nakikita ko rin ang modernong pagpapatuloy: naipapasa sa pamilya, naipoproseso ng lokal na kuwento, at minsan naiinstrumentalize ng simbahan at media. Ang pamahiin, sa madaling salita, ay produktong kultural — pinaghalong pre-kolonyal na kosmolohiya, panlabas na impluwensya, at praktikal na pangangailangan ng pamayanan. Natutuwa ako na kahit araw-araw, may mga maliliit na kasanayan na nagpapaalala sa atin ng pinagdaanang kasaysayan at pagiging malikhain ng mga ninuno.

Tuwing may okasyon, napapaisip ako paano talaga nilalabanan ng iba ang mga pamahiin sa totoong buhay — hindi yung puro debate online lang. Sa sarili kong karanasan, may tatlong paraan na madalas kong makita: unahin ang edukasyon at pagiging mapanuri, gawing biro o ritual na kontrolado, at simple lang na pag-set ng boundaries sa mga taong mahilig magpa-spell ng takot. Halimbawa, meron akong tiya na tuwing may umalis sa bahay ay magwiwisper ng konting dasal at tatapikin ang pintuan. Hindi niya ito tinatalikuran, pero kapag tinanong ko kung bakit, sinasabing nagaan lang siya kapag ganun. Ako, na medyo scientific-minded, sinubukan kong ipakita na ang pagsusuot ng seatbelt at pag-iingat sa kalsada ang mas may ebidensiya sa kaligtasan. Hindi ibig sabihin nito na pinapalitan ko ang tapik sa pintuan ng lecture — tinatanggap ko ang ritual bilang comfort mechanism habang pinapalawak ko ang usapan patungo sa facts. May iba namang talagang gumagawa ng maliit na eksperimento: kinakalaban nila ang pamahiin sa pamamagitan ng exposure—halimbawa, sadyang naglalakad sa ilalim ng hagdan o sinasabing 'good luck' nang hindi kumakatok sa kahoy. Yung iba, ginagamit ang humor; pinapantayan lang ang 'superstition' ng kalokohan para mawala ang takot. Sa wakas, ang pinakamahalaga para sa akin ay respeto: puwede tayong maging kritikal at mapanuri, pero hindi natin kailangang sirain agad ang mga tradisyon — pwedeng gawing usapan kung bakit at paano ito pumapapel sa buhay ng iba.

Tulad ng nataon sa mga kasal ng mag-anak namin, hindi nawawala ang mga pamahiin na nagiging usapan at nagpapakulay sa selebrasyon. Isa sa pinaka-karaniwan ay ang bawal makita ng nobyo ang nobya bago ang seremonya—sinabi nila na magdudulot daw iyon ng malas o sirang swerte. Marami ring pamilya ang nag-iingat na huwag magsuot ng perlas sa araw ng kasal dahil sinasabing nagdadala iyon ng luha; ang kuwentong iyon ay paulit-ulit na naikwento tuwing nagbibihis ang bride at lagi akong napapangiti tuwing naririnig ko. May mga ritwal din na hinalin mula sa impluwensiyang Kastila tulad ng ‘arras’ o 13 barya na ibinibigay ng groom sa bride para sa kasaganaan, at ang paglalagay ng belo at lubid na nagsasagisag ng pagkakaisa. At kahit na pamahiin lang sa iba, maraming magsisintahan ang tumatanggap ng pag-ulan sa kanilang araw bilang biyaya—sinabi ng lola ko na ang ulan ay swerte at tanda ng paglilinis. Sa huli, nakikita ko na ang mga pamahiin na ito ay nagiging bahagi ng ritwal at alaala: may kabuluhan kahit na simpleng pare-pareho lang ang paniniwala o kombensiyon ito sa pamilya. Nagtatawanan kami, nag-aalala nang kaunti, pero laging nauuwi sa saya at pagsasama-sama ng pamilya.

Sobrang saya kapag napag-uusapan ang pamahiin ng kasal — para akong nagbubukas ng lumang kahon ng mga kwento mula sa mga ninuno at mga tita ko. Sa amin sa probinsya kumakapit pa rin ang ilang klasikong paniniwala: huwag magsuot ng pearls ang bride dahil sabi nila 'luha' raw ang dinadala nito; huwag hayaang makita ng groom ang bride habang nakasuot ng buo niyang damit bago ang seremonya dahil magdadala raw ito ng malas; at kung umulan sa araw ng kasal, maraming matatanda ang magbubunyi dahil tanda raw ng paglalinis at biyaya, hindi malas. Madalas ding iniingatan ang mga singsing—kapag nahulog o naputol ang singsing, ambisyon nila na masamang palatandaan para sa buhay mag-asawa. May mga modernong twist din: ang tradisyunal na 'no seeing before ceremony' ay nilalabanan na ng 'first look' photoshoot, pero nakaka-pressure pa rin minsan dahil may kerong pagbabatikos mula sa lolo at lola. Meron ding superstition tungkol sa mga regalo—hindi raw magandang regalo ang matulis tulad ng kutsilyo dahil puwedeng 'putulin' ang relasyon, kaya karaniwang nilalagay ang barya kung talagang ibibigay. Sa huli, ang pinakapangkaraniwan at praktikal na natutunan ko ay: piliin ang mga paniniwala na nagbibigay ng comfort, at hayaan ang iba na mag-practice ng kanilang sariling ritwal. Sa mismong araw, mas mahalaga ang tawa at suporta ng mga kaibigan kaysa sa bawat pamahiin na pinapaniwalaan mo o hindi.

Nakakatuwang isipin kung gaano kabilis naipapasa ng pamilya ang mga pamahiin sa kasal — parang usok na dumadaan sa bawat henerasyon at nag-iiwan ng amoy ng tradisyon. Sa amin, hindi ito pormal na talakayan; mas madalas sa kusina, habang nagluluto ang lola at nagwawalis ang nanay, may mga babala na dumudugtong: huwag magbukas ng mga bintana sa gitna ng seremonya, huwag mag-alis ng singsing sa labas ng simbahan, at huwag maghatid ng hindi natapos na tinapay sa bagong bahay. Nakakatawa pero malakas ang dating — kala mo simpleng pamahiin lang, pero ang tono ng nagsasabi at ang pag-uulit-ulit ang nagiging mahalaga. Pilit kong sinusunod ang ilan dahil comfort nila — parang checklist ng swerte. May ritual kami tuwing umaga ng kasal: basta’t hindi pinagkakaitan ang mangkok na may asin at bigas na inilagay sa pintuan, pakiramdam ng lahat ay kumpleto. Nagiging social code din ang mga ito: kung lumalabag ang isa, may gentle teasing o seryosong pag-aalala. Sa huli, nakikita ko na hindi lang takot ang nagpapalakas ng pamahiin kundi ang pangangailangang maramdaman na may kontrol ka sa isang napakaemosyonal na araw.

Nakakatuwang isipin kung gaano karami kaming natutunan mula sa mga lolo at lola kapag tungkol sa mga pamahiin tungkol sa patay — para sa akin ang pinakakilalang salita rito ay 'pagpag'. Natatandaan ko pa noong bata pa ako, pagkatapos ng lamay, pinipilit ako ng tiyahin na maglakad muna sa ibang ruta bago umuwi; bawal daw diretso dahil baka may sumunod na kaluluwa. Ang konsepto niya ay simple pero matindi: para 'hindi sumama' ang espiritu, kailangang 'pagpag' — literal na pag-alis ng amoy o bakas ng lamay sa iyong sarili at sa mga damit mo bago pumasok sa bahay. Bukod sa 'pagpag', malakas din ang paniniwala tungkol sa panahon ng paglalakbay ng kaluluwa. Maraming pamilya ang sumusunod sa 'siyam na araw' at 'apatnapung araw' bilang mga mahalagang marker — may mga ritwal, misa, at pagdalaw sa puntod. Sa probinsya, sinasabing mas aktibo ang paligid ng bahay sa mga unang araw; kaya may mga payo tulad ng hindi pag-iwan ng salamin nang nakabukas, o hindi paglabas ng bahay ng mag-isa sa gabi kapag may sariwang lamay. Hindi pantay-pantay ang mga detalye depende sa rehiyon: sa Ilocos may iba, sa Mindanao iba ang tono, pero iisa ang sentro — respeto at pag-iingat. Humahalong takot at paggalang ang mga pamahiin na ito, at kahit na hindi ako palaging naniniwala sa literalidad, makikita ko na binibigyang-daan nila ang proseso ng pagluluksa at ang pagkakaisa ng pamilya sa panahon ng pamamaalam.

Sobrang nakakatuwa isipin na halos lahat tayo may pamahiin — kahit ang mga taong pragmatic sa araw-araw ay may maliit na ritwal na pinapaniwalaan. Ako, halimbawa, may kalandian ring sinusunod kapag magtutuloy-tuloy ang malas sa laro o kapag may importanteng meeting: simple lang, pero may pakiramdam na gumagana ito. Sa agham, karamihan ng pamahiin ay maipapaliwanag bilang resulta ng cognitive shortcuts: ang utak natin ay naka-tune para makakita ng pattern at dahilan kahit wala naman. Tinatawag itong pattern-seeking at agency detection — madaling mag-assume ang isip na may intensiyon o dahilan sa likod ng mga random na pangyayari. May behavioral na paliwanag din: operant conditioning at reinforcement. Kapag ang isang ritwal ay sinamahan ng positibong kinalabasan kahit pagkakataon lang, natututunan ng utak na i-link ang aksyon sa suwerte. Classic na halimbawa ang eksperimento kay Skinner na nagpakita ng tinatawag nilang 'superstition' sa mga hayop dahil sa pagkakapareho ng reward timing. Dagdag pa rito, may role ang confirmation bias: mas natatandaan natin ang beses na tama ang pamahiin kaysa sa mga beses na hindi. Huwag ding kalimutan ang social at emosyonal na bahagi: binabawasan ng ritwal ang anxiety, nagpapalakas ng pakiramdam ng kontrol, at nagpapatibay ng group identity. Sa madaling salita, ang agham ay hindi sinasabi na ang pamahiin ay totoo sa metaphysical na paraan; sinasabi nito na totoo sila sa epekto — behaviorally, psychologically, at socially. Kaya ako, kahit skeptic, naiintindihan ko bakit sila umiiral at bakit mahirap bitawan ang ilan sa mga ito.

Nakakataba ng puso kapag iniisip kung paano nabuo ang mga pamahiin tungkol sa patay sa Visayas. Mula sa paningin ko, ang pinagmulan nito ay isang pinagtagpi-tagping tela ng lumang paniniwala at bagong relihiyon — isang halo ng pre-kolonyal na animismo at ang malakas na impluwensiya ng mga Kastila at Simbahan. Bago pa man dumating ang mga dayuhan, naniniwala ang mga ninuno sa Visayas sa espiritu ng kalikasan at sa kapangyarihan ng mga anito at ng kaluluwa ng mga yumaong kamag-anak. Ang babaylan o manggagamot ang karaniwang tagapamagitan; sila ang nag-aalay, naglilinis, at tumutulong sa pagbangon o paglakbay ng kaluluwa. Nang dumating ang mga Kastila, dinala nila ang mga ritwal na gaya ng misa, novena, at ang ideya ng pag-alaala sa mga yumaong nasa 'Araw ng mga Patay'. Marami sa mga dati nang gawain ay hindi tuluyang nawala kundi nag-merge: ang lamay bilang pagtitipon ay isinama sa pamisa at pagdarasal ng siyam na araw o 'pasiyam'. Kaya ang ilang pamahiin — tulad ng pagtakpan ng salamin, pag-iwas sa pagwawalis sa loob ng lamayan, o mga bawal bago ilibing ang bangkay — ay nagkaroon ng halos relihiyosong paliwanag at praktikal na pinagmulan: pag-iwas sa takot, pagrespeto sa patay, at pagtiyak na may pagkakataong kompletuhin ang ritwal. Sa huli, lagi kong naiisip na ang pamahiin ay hindi lamang takot; ito rin ay paraan ng komunidad para bumuo ng ritwal at magbigay-kapangyarihan sa mga hindi maipaliwanag. Ang paggalang sa patay sa Visayas ay produkto ng sinabawang kultura — lumang paniniwala, bagong ritwal, at ang pangangailangang magkasama sa gitna ng pagdadalamhati — at iyon ang dahilan kung bakit hanggang ngayon napakatibay ng mga ito sa puso ng mga tao.