Sino Ang Sangkot Sa Kaligirang Pangkasaysahan Ng El Filibusterismo?

Nakakaintriga talaga pag-usapan ang kasaysayan sa likod ng 'El Filibusterismo' — parang may palihim na layer ng intriga at debate sa bawat kabanata. Sa personal, naaalala kong unang nabasa ko ang nobela na puno ng galit at tanong: sino ba talaga ang nasa likod ng mga tauhang mala-era? May matagal nang argumento kung totoo ngang mga personal na kilala ni Rizal ang siyang ginawang modelo para kina Simoun, Isagani, at Basilio, o kung composite lang talaga sila ng iba’t ibang karanasan ni Rizal. Kasama rin sa diskurso ang kung sinasadya bang pinalala ni Rizal ang katiwalian at kalupitan ng mga prayle at mga opisyal para pukawin ang damdamin, o simpleng dokumentasyon lang ng nakitang katotohanan. May isa pa talagang discussion tungkol sa intensiyon: ang ilan ay nagsasabing mas radikal ang tono ng 'El Filibusterismo' kaysa sa 'Noli', at may hukbong nagmumungkahi na ito ang tila humamon sa armadong pag-aalsa; samantalang may mga historyador na tumututol at sinasabi na mas komplikado ang posisyon ni Rizal—nasa pagitan ng reporma at rebolusyon. Sa tingin ko, ang kagandahan ng kontrobersiya ay hindi lang sa paghahanap ng “tama” o “mali,” kundi sa pag-unawa kung paano nakaapekto ang akda sa damdamin at aksyon ng mga tao noong panahon ni Rizal at hanggang ngayon. Natutuwa ako na patuloy itong pinag-uusapan — mahaba pa ang gabing puno ng debates, pero mas masaya dahil buhay pa ang diskurso.

Para bang bumabalik ang hininga ng kolonyal na Maynila habang binabasa ko ‘El filibusterismo’. Sa unang tingin, malinaw kung paano inikot ni José Rizal ang kasaysayan at politika para maging pangunahing tanglaw ng nobela: inilagay niya ang kwento sa isang lipunang pinaghihigpitan ng kapangyarihan ng mga prayle, korapsyon ng pamahalaan, at galaw ng mga ilustrado na nagmumula sa Europa. Makikita ko dito ang mga bakas ng tunay na mga pangyayari — ang pagbitay sa Gomburza noong 1872, ang pagbubukas ng isipan ng mga kabataan, at ang pag-usbong ng kilusang propaganda na unti-unting naglatag ng mitsa para sa rebolusyon. Habang binabasa ko, napapansin ko rin na sinulat ni Rizal ang nobela sa panahon ng kanyang paglalakbay sa Europa at inilathala ito sa Ghent noong 1891, kaya maingay ang impluwensya ng mga politikal na diskurso ng panahong iyon. Hindi lang ito kathang-isip na drama — ang mga karakter ay nagsisilbing representasyon ng umiiral na mga puwersa: si Simoun bilang radikal na rebolusyonaryo, si Basilio bilang edukadong kabataan na lumalaban sa sistema, at ang mga prayle bilang simbolo ng kolonyal na pamumuno. Sa kabuuan, para sa akin, ang kaligirang pangkasaysayan ng ‘El filibusterismo’ ay isang masalimuot na pinagtagpi-tagping realidad at pagninilay: isang lipunang nasaktan at nag-iisip kung magrereporma pa o susunod sa landas ng marahas na pagbabago. Natatandaan ko pa ang pagkaantig sa pagbabasa — hindi lang damdamin, kundi pag-unawa sa kung paano nabuo ang nasyonalismong Pilipino.

Nakakatuwang isipin na habang binabasa ko muli ang 'El Filibusterismo', malinaw sa akin kung saan inilarawan ni Rizal ang kaligirang pangkasaysahan ng nobela: ito ay sa Pilipinas sa ilalim ng kolonyal na pamamahala ng Espanya, lalo na sa Maynila at sa mga sakop na lalawigan. Makikita mo ang buhay sa Intramuros, ang mga opisina ng pamahalaan, mga kumbento, at ang mga hacienda sa probinsya—lahat ng ito ay ginagamit para ilantad ang katiwalian, pang-aabuso, at ang lumalalang tensiyon sa lipunan. May mga eksena rin na nagpapakita ng impluwensya ng mga pangyayaring naganap sa Europa at ang pag-uwi ng ilang tauhan mula sa ibang bansa, pero ang sentro ng kuwento ay malinaw na nakalagay sa loob ng kolonyal na Pilipinas noong huling bahagi ng ika-19 siglo. Hindi direktang binabanggit ang eksaktong taon pero ramdam mo ang bakas ng mga tunay na pangyayaring historikal—ang malalim na hindi pagkakapantay-pantay, ang papel ng mga prayle, at ang unti-unting paghahanda para sa pag-alab ng rebolusyon. Bilang mambabasa, naiinspire ako sa kung paano ginamit ni Rizal ang lokal na setting hindi lang bilang entablado ng kuwento kundi bilang kritika sa sistemang panlipunan. Sa dulo, ang lugar at panahon na kanyang inilalarawan ay nagiging dahilan kung bakit nagiging ganito kalalim at mapanakit ang nobela para sa maraming Pilipino.

Tuwing binabasa ko muli ang 'El Filibusterismo', ramdam ko ang bigat ng kasaysayan na naka-angkla sa kwento—parang bawat eksena may sariling aninong nagmumula sa tunay na naganap noong kolonyal na Pilipinas. Una, ang mga kaganapang tulad ng pagbitay sa Gomburza, ang tinatawag na Cavite mutiny, at ang lumalalang kapangyarihan ng mga prayle ay malinaw na humulma sa galaw ng nobela. Makikita mo ito sa paraan ng pagtrato ng mga awtoridad sa mga tauhan, sa korapsyon sa hukuman, at sa kawalan ng hustisya na nag-uudyok sa mga ilustrado at iba pang mamamayan na itanong: reform o rebolusyon? Pati ang sariling karanasan ni Rizal sa Europa at ang koneksyon niya sa mga kilusang repormista ay nagbigay ng mas mapait, mas mapangahas na tono kumpara sa naunang nobela na 'Noli Me Tangere'. Pangalawa, ang mga tauhang tulad ni Simoun, Basilio, at Isagani ay function din bilang salamin ng panahon. Si Simoun ay hindi lang isang karakter; siya ay representasyon ng nagbabagang galit na hinubog ng pang-aapi at ng nabigong reporma. Sa huli, ang kasaysayan ang nagbibigay-diin sa mensahe: hindi simpleng personal na paghihiganti ang isinusulong—ito ay produktong pulitikal, kultural, at sistemiko. Kaya tuwing tapusin ko ang nobela, naiisip ko kung paano pa rin umaalingawngaw ang mga temang iyon sa mga usaping panlipunan ngayon.

Sigaw ng kasaysayan—ganito ko binabasa ang pinagmulan ng 'El Filibusterismo'. Lumalabas sa akda ang matagal na sama ng loob laban sa kolonyal na pamamahala ng mga Kastila at, higit sa lahat, sa kapangyarihan ng mga prayle na halos kontrolado ang buhay-pampubliko at hustisya sa Pilipinas. Nakaugat ito sa mga totoong pangyayari: ang malupit na sistema ng encomienda at tributo, ang pagpigil sa edukasyon at sariling pagpapahayag, at ang pagkitil sa pag-asa ng masa—mga temang nasaksihan ni Rizal at ng mga kasama niya sa kilusang propaganda. May partikular na pangyayaring nag-apoy sa damdamin ng maraming Pilipino—ang Cavite Mutiny ng 1872 at ang parusang ipinataw sa tatlong paring Pilipino, na kilala bilang GOMBURZA. Ginamit ni Rizal ang epikong kathang-isip upang ipakita kung paano nagiging marahas ang reaksyon kapag nabulabog ang mga pinagsasaluhang pangarap ng reporma. Sa Europe, nakisalamuha siya sa mga liberal na ideya at kapwa propagandista ng 'La Solidaridad', at mula rito umusbong ang mas mapusok at mapanuring tonalidad ng kanyang ikalawang nobela. Sa kabuuan, ang 'El Filibusterismo' ay produkto ng pinaghalong personal na pagkabigo at kolektibong frustrasyon—isang literatura ng pag-aaklas na may matibay na ugat sa mga tunay na pangyayaring panlipunan at pulitikal. Tinatantiya ko palagi na binuo niya ito hindi lang para magkwento kundi para magdidikit ng konsensya.

Habang nire-reread ko ang mga kabanata ng ‘El Filibusterismo’, ramdam ko agad kung paano hinubog ng kasaysayan ang bawat galaw ng nobela — parang pelikula na may malungkot na soundtrack. Makikita ko agad ang mga marka ng kolonyalismo: ang walang-katarungang kapangyarihan ng mga prayle, ang sistemang pampulitika na nagpapahina sa karaniwang tao, at ang mga batas na tila ginawa para pahirapan ang masa. Dahil dito, naging mas mapait at mapanuri ang tono ni Rizal kumpara sa ‘Noli’: puno ng galit, disillusionment, at paghihiganti na nagmumula sa matagal na pang-aapi. Napapansin ko rin na ang mga tauhan ay hindi lang haka-haka — sila ay representasyon ng mga grupong naapektuhan ng mga pangyayaring pampulitika noon. Si Simoun, halimbawa, ay hindi simpleng antihero; siya ay simbolo ng radikal na tugon sa sistemang sinupil ang pag-asa ng mga ilustrado at ng masa. Ang mga eksenang tulad ng pagpatay sa edukasyong maka-katauhan at ang mga seremonya ng kapangyarihan ay mas malinaw at mas nakakapukaw dahil alam nating nangyari ang ganitong kalupitan sa totoong buhay. Sa dulo, ang kaligirang pangkasaysayan ang nagbigay ng bigat at kredibilidad sa nobela — hindi lang ito kathang-isip na kwento: ito ay salamin ng sama ng loob ng isang bayan. Kaya tuwing nabubukas ko ang aklat, hindi ako makaiwas manghinayang at mag-isip kung paano nagbago ang ating lipunan mula noon hanggang ngayon.

Talagang tumimo sa akin ang bigat ng kasaysayan nang unang mabasa ko ang ‘El Filibusterismo’. Hindi lang ito kwento ng isang taong nagbalik para maghiganti—ito ay produktong lumaki mula sa mahahabang sugat ng lipunang Pilipino sa ilalim ng Espanyol. Ang pinakapinagmulan ng kanyang kaligirang pangkasaysayan ay ang malawakang pang-aabuso ng kolonyalismo: ang labis na kapangyarihan ng mga prayle, ang sapilitang tributo at labor, at ang katiwalian ng mga opisyal na Espanyol na tunay na nakasulat sa araw-araw na karanasan ni Rizal at ng kanyang kababayan. Bukod diyan, malinaw ang mga konkretong pangyayaring humubog sa nobela: ang Cavite Mutiny noong 1872 at ang kaparusahan sa tatlong paring Gomez, Burgos, at Zamora (Gomburza) na nag-iwan ng marka sa kolektibong alaala ng mga Pilipino. Nandiyan din ang kilusang Propaganda sa Europa, kung saan nasilayan ni Rizal ang kalayaan ng mga ideya at umusbong ang kanyang pagkabigo sa maling reporma—mga damdaming inilipat niya sa mas madilim at rebolusyonaryong himig ng ‘El Filibusterismo’. Sa kabuuan, ang nobela ay salamin ng panahong lumalago ang galit at pagnanais ng tunay na pagbabago sa bansa, at ang mga eksenang makikita mo ay halos direktang hango sa mga pangyayaring iyon at sa personal na obserbasyon ni Rizal bilang dayuhan-tingin at anak ng kolonya.

Sobrang tumagos sa akin ang galaw ng kasaysayan habang binabalikan ko ang pinag-ugatan ng ‘El Filibusterismo’. Sa simpleng salita, ito ay bunga ng matagal nang pagkaapi sa ilalim ng kolonyalismong Kastila: malawakang pang-aabuso ng mga prayle, katiwalian sa gobyerno, batas na pabor sa iilan, at kawalan ng representasyon para sa mga Pilipino. Bilang karugtong ng ‘Noli Me Tangere’, mas madilim at mapanghamon ang tono ng aklat dahil doon sa pagkadismaya ni Rizal nang hindi nagbunga ang mga reporma na kanyang inaasam. Personal, nakikita ko rin ang impluwensya ng kilusang propoganda at ng mga kaganapan tulad ng pagbitay sa mga paring sina Mariano Gomez, José Burgos at Jacinto Zamora noong 1872 — isang trahedya na sumugat sa damdamin ng maraming Pilipino at nagbigay-diin sa kawalang-katarungan ng sistema. Idinagdag pa ang epekto ng mga ideyang liberal mula sa Europa at ang sariling karanasan ni Rizal sa paglalakbay at pakikisalamuha sa mga ilustrado; lahat ng ito’y nagtulak sa kanya na isulat ang mas matapang at mas mapanuring nobela. Sa huli, naramdaman ko habang binabasa na ang ‘El Filibusterismo’ ay hindi lang kathang-isip na kuwento: ito ay dokumento ng pag-aalsa ng isip — isang literaturang tinik sa lalamunan ng kolonyal na kapangyarihan na hinabi mula sa mga totoong sugat at paghahangad ng reporma.