Homunculus ในทางจิตวิทยาหมายถึงอะไรและอธิบายยังไง

ความคิดเรื่อง 'homunculus' ในบางบริบทก็กลายเป็นกับดักอธิบายง่าย ๆ ได้ ผมมองว่ามีสองด้านที่ต้องแยกให้ชัด: ด้านหนึ่งเป็นภาพเชิงประสาทวิทยา (cortical homunculus) ที่มีหลักฐานจากการทดลองจริง อีกด้านเป็นกับดักเชิงทฤษฎีที่เรียกว่า homunculus fallacy — คือการอธิบายจิตใจด้วย 'คนตัวเล็ก' ภายในซึ่งแล้วก็ต้องมีคนเล็กอีกต่อไป

ทางออกที่ผมชอบคือมองการประมวลผลเป็นเครือข่ายที่กระจาย ไม่ใช่ผู้สังเกตคนเล็ก การอธิบายในกรอบนี้ทำให้หลีกเลี่ยงการวนลูปของการอธิบาย และยังเชื่อมต่อกับโมเดลสมัยใหม่อย่างการประมวลผลแบบกระจาย ซึ่งช่วยให้ภาพรวมของสมองมีความสอดคล้องทั้งเชิงทฤษฎีและเชิงทดลอง

เวลาพูดถึง 'homunculus' ผมมักจะชอบเทียบกับฉากในอนิเมะที่ตัวละครเห็นภาพตัวเองจากภายใน เพราะในจิตวิทยามันก็เป็นคอนเซ็ปต์ที่คล้ายคลึงกันแต่ลงรายละเอียดเชิงประสาทวิทยา คนละบริบทกับฟิคชั่น: ในทางวิทยาศาสตร์มันคือแผนที่ของร่างกายในเปลือกสมองที่แสดงขนาดตามการรับรู้และการควบคุม

โดยส่วนตัวผมมักจะอธิบายให้เพื่อนที่ไม่ใช่วงการฟังด้วยตัวอย่างง่าย ๆ ว่า ปลายนิ้วมี 'น้ำหนัก' ในสมองมากกว่าหลัง เพราะต้องรับความรู้สึกละเอียดและควบคุมการเคลื่อนไหวมากกว่า นั่นคือเหตุผลว่าทำไมการฝึกซ้ำ ๆ จะทำให้พื้นที่นั้นขยายขึ้น เช่น คนที่อ่านบราไรล์หรือเล่นไวโอลินจะมีการเปลี่ยนแปลงของฮอมนงคูลัส ซึ่งแสดงให้เห็นทั้งการทำงานและความยืดหยุ่นของระบบประสาท

คำว่า 'homunculus' ไม่ได้หมายถึงสิ่งมีชีวิตจริงในทางจิตวิทยา แต่มักถูกยกมาเป็นเครื่องมืออธิบายการจัดสรรพื้นที่สมอง ผมเคยอธิบายให้เด็กมหาวิทยาลัยฟังด้วยภาพง่าย ๆ ว่า ถ้าสมองเป็นแผนที่ เมืองที่สำคัญที่สุดจะถูกวาดใหญ่กว่า นั่นแหละคือที่มาของรูปร่างบิดเบี้ยวของฮอมนงคูลัส

ในเชิงทดลองมีปรากฏการณ์ที่แสดงหลักการนี้ชัด เช่นการทดลอง 'rubber hand illusion' ที่ทำให้ผู้เข้าร่วมรู้สึกว่าส่วนเทียมเป็นส่วนหนึ่งของร่างกาย ซึ่งสะท้อนการปรับตัวของแผนที่ในสมองได้เป็นอย่างดี สำหรับผมแล้วเรื่องนี้ช่วยให้เข้าใจว่าความรู้สึกตัวตนและการรับรู้ทางประสาทเชื่อมโยงกันอย่างไร

สมองมีวิธีสร้างตัวแทนของร่างกายที่เรียกว่า 'homunculus' ซึ่งทำให้ผมคิดถึงแผนที่ของเมืองแผ่นหนึ่ง — บางถนนถูกขยายมากเพราะคนใช้บ่อย ในบริบทนี้มีสองแบบหลัก: motor homunculus สำหรับการเคลื่อนไหว และ sensory homunculus สำหรับการรับความรู้สึก ระดับการขยายของแต่ละส่วนสอดคล้องกับความละเอียดของการรับรู้หรือการควบคุม

ผมชอบยกตัวอย่างนักดนตรีและผู้ใช้การสัมผัสละเอียด ๆ อย่างนักอ่านบราไรล์ เพราะงานวิจัยแสดงว่าพื้นที่สมองที่แทนปลายนิ้วของพวกเขาขยายมากกว่าคนทั่วไป อีกข้อสังเกตคืออาการผิดปกติหลังความเสียหายของสมอง เช่น อาการอาพักตร์หรือการบกพร่องการเคลื่อนไหวบางส่วน ที่มักจะสะท้อนการเปลี่ยนแปลงของแผนที่ฮอมนงคูลัสด้วย มุมมองแบบนี้ทำให้คำอธิบายมีน้ำหนักทั้งเชิงปฏิบัติและเชิงทฤษฎี

คำว่า 'homunculus' ในแง่วิชาชีพทางประสาทวิทยามักจะชวนให้ผมนึกถึงแผนที่ของร่างกายในสมองมากกว่าตัวคนตัวเล็ก ๆ ที่เดินในหัว มันหมายถึงการจัดวางพื้นที่ของเปลือกสมองที่รับความรู้สึก (sensory homunculus) และพื้นที่ที่ควบคุมการเคลื่อนไหว (motor homunculus) ซึ่งถูกค้นพบผ่านการกระตุ้นสมองโดยตรงและการสังเกตผลกระทบหลังการกระตุ้น

ภาพที่ชัดเจนที่สุดคือรูปฮอมนงคูลัสที่ร่างกายถูกบิดเบี้ยวไปตามขนาดพื้นที่สมอง: ปลายนิ้วและริมฝีปากจะถูกวาดใหญ่ เพราะมีเซ็นเซอร์และการควบคุมที่ละเอียดกว่า ส่วนลำตัวกลับถูกย่อเล็กลง เพราะสัดส่วนของพื้นที่สมองที่ตอบสนองน้อยกว่า นี่อธิบายได้ว่าทำไมปลายนิ้วเรารับสัมผัสได้ละเอียดกว่าหลังหรือแขน

ผลทางคลินิกของแนวคิดนี้ก็น่าสนใจมาก เช่น ปรากฏการณ์ 'phantom limb' ที่ผู้สูญเสียอวัยวะยังคงรู้สึกว่ามีแขนนั้นอยู่ เพราะแผนที่ในสมองยังคงมีการแสดงผลอยู่ และอีกแง่คือความยืดหยุ่นของสมอง (neuroplasticity) ที่ทำให้พื้นที่ของฮอมนงคูลัสเปลี่ยนแปลงตามการใช้งาน เช่น นักกีตาร์หรือนักพิมพ์ที่ใช้ปลายนิ้วมากจะมีพื้นที่ในสมองขยายกว่าส่วนอื่น ทั้งหมดนี้ทำให้คำว่า 'homunculus' เป็นทั้งภาพจำและเครื่องมือช่วยให้เราเข้าใจการทำงานเชิงพื้นที่ของสมองได้ดีขึ้น"