นักเขียนท่านใดเคยใช้วลี จิตมนุษย์นี้ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง ในงานเขียนบ้าง?

สำนวนคลาสสิกอย่าง 'จิตมนุษย์นี้ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง' ปรากฏซ้ำในงานเขียนของไทยหลายยุคหลายสมัยจนกลายเป็นคำพูดที่คนมักหยิบมาอ้างเวลาอยากสื่อถึงความไม่แน่นอนของใจคน โดยทั่วไปวลีนี้มักถูกอ้างถึงว่าอยู่ในขอบข่ายของร้อยแก้วและร้อยกรองสมัยเก่า ซึ่งสะท้อนแนวคิดโบราณเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์—หัวข้อที่กวีและนักประพันธ์ไทยสนใจมานาน ประโยคทำนองนี้พบได้ทั้งในบทกลอนโบราณ คำสอน และงานประพันธ์ที่นักเขียนภายหลังนำไปยกมาเป็นข้อสรุปหรือเป็นคำคั่นบทเพื่อสร้างน้ำหนักทางความคิด

การอ้างต้นฉบับแบบแน่นอนมักไม่ง่าย เพราะสำนวนประเภทนี้มีลักษณะเป็นสุภาษิตหรือถ้อยคำคติที่ถูกถ่ายทอดปากต่อปากแล้วถูกบันทึกในงานหลายชิ้น คนอ่านสมัยใหม่มักเห็นเวอร์ชันต่าง ๆ ของความหมายเดียวกันในงานของกวีคลาสสิกหลายท่าน เช่น บทกวีที่กล่าวถึงความเปลี่ยนแปลงของจิตใจคนและความลึกลับของความคิด การอ้างถึง 'สุนทรภู่' มักโผล่ในบริบทการพูดถึงสำนวนโบราณที่ให้ความสำคัญกับจิตปัญญาและความเป็นมนุษย์ แต่การอ้างชื่อนักประพันธ์อย่างเดียวไม่อาจยืนยันว่าประโยคนี้เป็นคำที่เขียนขึ้นมาเป็นครั้งแรกหรือไม่ เพราะคำคล้ายกันปรากฏในบทประพันธ์อื่น ๆ ด้วยเช่นกัน

นักประพันธ์สมัยใหม่ก็ชอบยืมถ้อยคำนี้ไปใช้เป็นคติหรือ epigraph เพราะสั้นและได้ใจความ มันทำหน้าที่เหมือนประตูนำผู้อ่านเข้าสู่ธีมของเรื่อง โดยเฉพาะงานที่มีปมปัญหาความไว้วางใจ หักหลัง หรือการเปลี่ยนแปลงของความคิด ตัวอย่างการใช้งานที่เห็นได้ทั่วไปคือบทสนทนาในนิยายที่ตัวละครหนึ่งอธิบายพฤติกรรมแปลก ๆ ของอีกคน หรือเป็นประโยคที่บรรณาธิการหรือผู้วิจารณ์นำมาใช้อธิบายความซับซ้อนของตัวละคร วลีนี้จึงกลายเป็นหนึ่งในสูตรภาษาที่นักเขียนทั้งสมัยก่อนและสมัยใหม่หยิบมาใช้อย่างต่อเนื่อง เพื่อเน้นความลึกของจิตใจคนโดยไม่ต้องอธิบายยืดยาว

ความที่ประโยคนี้เป็นแนวสุภาษิต ทำให้มันมีพลังมากเวลาอยู่ในบริบทที่เหมาะสม เมื่อผมอ่านพบประโยคนี้ในหน้าหนังสือ ไม่ว่าจะเป็นบทกวีโบราณหรือคำนำของนักเขียนร่วมสมัย มันมักทำให้ฉากหรือบทสนทนาได้รับน้ำหนักขึ้นทันที เพราะเตือนว่าความคิดคนเปลี่ยนได้และยากจะคาดเดา นั่นคือเหตุผลว่าทำไมวลีนี้ยังคงถูกยกมาใช้เรื่อย ๆ และทำให้ผมรู้สึกว่าแม้สำนวนจะเก่า แต่ความจริงที่มันสะท้อนยังไม่เคยล้าสมัยเลย