พิพิธภัณฑ์ใดจัดแสดงเรื่องหลวงประดิษฐไพเราะ?

เสียงระนาดที่แผ่วเบาแต่ทรงพลังชวนให้ฉันตามรอยประวัติของหลวงประดิษฐไพเราะจนอยากเล่าให้เพื่อนฟัง ชื่อของเขาเป็นเหมือนตราประทับของดนตรีไทยแบบดั้งเดิม—คนที่คุมเครื่องระนาดและวงปี่พาทย์ได้อย่างมีรสนิยมและความคิดสร้างสรรค์สูงสุด เขาเป็นครูสอนดนตรีที่ไม่ยึดติดกับแบบเดิมเสมอไป แต่กล้าปรับจังหวะ ลายเมโลดี้ และการประสานเสียงให้เข้ากับบริบทสังคมที่เปลี่ยนไป หลายเพลงที่ยังคงบรรเลงในพิธีการสำคัญของไทยล้วนได้รับอิทธิพลหรือผ่านการแปลงจากฝีมือของเขา ตัวฉันเองชอบนึกถึงบทบาทของเขาในฐานะสะพานเชื่อมระหว่างยุคเก่าและยุคใหม่—ไม่ใช่เพียงแค่คนทำให้ดนตรีอยู่รอด แต่เป็นคนที่ทำให้ดนตรีเหล่านั้นมีชีวิตขึ้นมาอีกครั้งโดยคงแก่นไว้ เขาสอนลูกศิษย์อย่างเข้มข้น ส่งต่อเทคนิคละเอียดอ่อน และสร้างมาตรฐานการฝึกที่กลายเป็นแบบอย่างต่อมาหลายรุ่น ผลงานและวิธีสอนของเขาจึงไม่ใช่แค่เสียงที่ผ่านหูเราไป แต่เป็นแรงกระเพื่อมที่ยังสะท้อนในครูและนักดนตรีไทยรุ่นหลังๆ เสมอ

เราโตมากับเสียงระนาดและซอที่มักจะมีชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะลอยมาในบทเรียนดนตรีพื้นบ้านของโรงเรียน วิถีการยกย่องเขาไม่ได้จำกัดแค่รางวัลเชิงการแข่งขัน แต่มักเป็นการยกย่องเชิงเกียรติยศจากราชสำนักและหน่วยงานวัฒนธรรมของชาติ หลวงประดิษฐไพเราะได้รับการแต่งตั้งและมอบยศตำแหน่งทางราชการดนตรี รวมถึงการได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของการยอมรับจากสถาบันสูงสุดของบ้านเรา ตลอดชีวิตงานเขาได้รับเชิญให้สอนและแสดงในงานราชพิธีหลายครั้ง ทำให้ชื่อของเขาผูกติดกับมาตรฐานของดนตรีไทยแบบประเพณี พอเขาจากไป การยกย่องก็กลายเป็นรางวัลในเชิงอนุรักษ์มากขึ้น เช่นการจัดการรำลึก การเปิดนิทรรศการ และการบรรจุผลงานของเขาเข้าไว้ในหลักสูตรการเรียนดนตรี ท้ายสุดแล้วรางวัลที่ชัดเจนที่สุดสำหรับคนอย่างเขาคือการที่ผลงานยังถูกเล่น ถูกศึกษา และยังคงเป็นมาตรฐานให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้

ชื่อ 'หลวงประดิษฐไพเราะ' เองเป็นเกียรติยศชั้นยอดที่บอกได้ชัดว่าชายคนนี้ได้รับการยอมรับจากสังคมและราชสำนักในยุคของเขา ผมมักจะพูดถึงเรื่องนี้เวลาเล่าให้คนอื่นฟังว่าการได้คำว่า 'หลวง' ไม่ใช่แค่คำนำหน้าธรรมดา แต่มันสะท้อนถึงการได้รับพระราชทานหรือการยอมรับจากผู้มีอำนาจในสมัยนั้น ซึ่งถือเป็นรางวัลรูปธรรมอย่างหนึ่งของศิลปินวงการดนตรีไทยในยุคก่อน ผมยังชอบเล่าถึงร่องรอยของเกียรติยศที่คนรุ่นหลังสัมผัสได้ เช่น ผลงานของเขาถูกนำไปเล่นในพิธีสำคัญ งานสวนสนาม หรืองานของราชสำนัก แสดงให้เห็นว่าฝีมือและชื่อเสียงได้รับการรับรองในระดับชาติ นอกจากนี้สถาบันต่าง ๆ ที่ทำงานด้านดนตรีและวัฒนธรรมมักเก็บรักษาเอกสาร บันทึก และตีพิมพ์งานของเขาเพื่อให้คนรุ่นใหม่ศึกษา ซึ่งนับเป็นอีกรูปแบบของเกียรติยศที่ยืนยาว ตอนนี้เมื่อมองย้อนกลับ ผมรู้สึกว่ารางวัลหรือยศที่หลวงประดิษฐไพเราะได้รับไม่ได้วัดกันแค่ป้ายหรือเหรียญ แต่ยังวัดได้จากการที่ผลงานยังคงถูกหยิบเล่น ถูกสอน และถูกอ้างอิงในวงการดนตรีไทย นี่แหละคือรางวัลที่นิรันดร์และอบอุ่นที่สุดสำหรับศิลปินรุ่นเก่า ๆ

เพลงของหลวงประดิษฐไพเราะมีความละมุนที่จับต้องได้ ผมมักนั่งฟังเมโลดี้แล้วรู้สึกว่าแต่ละท่อนถูกปั้นมาอย่างใส่ใจ ทั้งจังหวะและช่องว่างระหว่างโน้ตทำให้เพลงของท่านดูมีอากาศหายใจ เป็นสิ่งที่ศิลปินรุ่นหลังเอาไปใช้ต่อได้ง่าย เพราะมันไม่ยึดติดกับสูตรสำเร็จแบบเดียว การผสมผสานระหว่างความเป็นไทยกับแนวคิดสากลในงานเรียบเรียงของท่านทำให้หลายคนเข้าใจว่าเราสามารถใส่อารมณ์แบบไทยลงในโครงสร้างสากลได้โดยไม่เสียเอกลักษณ์ ในมุมของคนที่เคยลองเรียบเรียงเพลงเก่ามาเล่นใหม่ ความละเอียดในการจัดวางคอร์ดและการเว้นวรรคเมโลดี้ของหลวงประดิษฐฯเปิดช่องให้เกิดการตีความใหม่ ๆ ได้เยอะ นักร้องรุ่นใหม่เอาท่อนฮุกหรือท่อนสลับไปเล่นในแนวป๊อป อินดี้ จนถึงแจ๊ส โดยไม่รู้สึกขัดเจนว่ามีการละเมิดต้นฉบับ ลักษณะนี้ส่งผลต่อแนวทางการเรียนการสอนดนตรีศิลปะพื้นบ้านด้วย เพราะนักเรียนเห็นตัวอย่างการประยุกต์ที่ทำแล้วสวยงาม พูดตรง ๆ คือความยั่งยืนของงานท่านอยู่ที่ความเป็นแม่พิมพ์ในเชิงทำนองและการเรียบเรียง หลายครั้งที่ผมหยิบท่อนเล็ก ๆ ของท่านมาใช้เป็นแรงบันดาลใจในการแต่งเพลงใหม่ ซึ่งทำให้รู้สึกว่าเรากำลังสนทนาข้ามยุคกับผู้สร้างงานคนนั้น นี่แหละเสน่ห์ที่ยังดึงศิลปินรุ่นหลังเข้ามาอยู่เรื่อย ๆ

ดิฉันเป็นคนชอบตามรอยประวัติศาสตร์ดนตรีไทย และสิ่งที่มักจะเจอบ่อยคือวัตถุของ 'หลวงประดิษฐไพเราะ' ถูกดูแลโดยกรมศิลปากรเป็นหลัก เหตุผลคือของสะสมทั้งเครื่องดนตรี เอกสารบันทึก และภาพถ่ายที่มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์มักได้รับการเก็บรักษาไว้ในความดูแลของหน่วยงานรัฐ เพื่อให้ประชาชนเข้าชมได้อย่างเป็นระบบ หนึ่งในสถานที่ที่ควรนึกถึงทันทีคือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติในกรุงเทพฯ ซึ่งมักมีโซนจัดแสดงเกี่ยวกับศิลปวัฒนธรรมและดนตรีไทยที่เกี่ยวเนื่องกับยุคสมัยของท่าน การไปดูชิ้นงานที่จัดแสดงจะทำให้เห็นบริบทของการเล่นและการแต่งเพลงในสมัยก่อนอย่างชัดเจน บางครั้งมีนิทรรศการพิเศษเกี่ยวกับดนตรีไทยที่นำผลงานหรือเครื่องดนตรีของท่านออกมาจัดแสดงร่วมกับนักดนตรีรุ่นใหม่ ซึ่งทำให้ได้เห็นวิวัฒนาการของการตีความเพลงเก่าๆ ด้วยมุมมองสมัยใหม่ การเดินชมแล้วจินตนาการว่ามือใครเคยสัมผัสเครื่องดนตรีชิ้นนั้นก็ทำให้หัวใจเต้นแรง เหมือนกำลังยืนอยู่ใกล้กับเรื่องราวทางดนตรีที่มีลมหายใจจริงๆ

ตั้งแต่ในวัยเริ่มหัดฟังดนตรีไทย ผมมักได้ยินชื่อ 'หลวงประดิษฐไพเราะ' ในบทเพลงที่เล่นตามงานพิธีและการแสดงโขน พูดให้ตรงก็คือเขาเป็นบุคคลสำคัญระดับต้น ๆ ของวงการดนตรีไทยแบบดั้งเดิม—เป็นทั้งนักประพันธ์ นักเลงเครื่อง และครูผู้ถ่ายทอดงานศิลป์ให้รุ่นหลัง แม้จะไม่ใช่คนร่วมสมัยกับเราก็ตาม ผลงานของเขาถูกจัดให้อยู่ในเรpertoire ของวงปี่พาทย์และวงเครื่องสายไทยมาจนถึงปัจจุบัน สไตล์ของเขามักมีลักษณะเมโลดีที่จับใจและโครงสร้างจังหวะที่ชัดเจน ชิ้นงานหลายชิ้นออกแบบมาเพื่อรองรับการแสดงนาฏศิลป์หรือการบรรเลงประสานเสียง ทำให้ผลงานของเขาทั้งใช้งานได้จริงในพิธีการและมีคุณค่าด้านศิลปะควบคู่กันไป เขายังมีบทบาทสำคัญในการรักษาแบบแผนการเล่นและการสอน ซึ่งส่งผลให้รูปแบบการเล่นบางอย่างยังคงอยู่ต่อเนื่อง ทุกครั้งที่ฟังบันทึกการบรรเลงเก่า ๆ หรือนั่งดูวงเครื่องไทยเล่นชิ้นคลาสสิก ผมจะนึกถึงความละเอียดอ่อนในการจัดวางท่วงทำนองและการใช้เครื่องดนตรีให้เกิดสีสันเฉพาะตัว งานของเขาจึงไม่ใช่แค่บทเพลง แต่เป็นสะพานเชื่อมโยงระหว่างอดีตกับปัจจุบันในทางดนตรีไทย ที่สำคัญคือมันยังคงทำให้คนรุ่นใหม่จับใจได้อยู่เสมอ

หลายคนที่หลงใหลในดนตรีไทยมักจะเอ่ยชื่อหลวงประดิษฐไพเราะด้วยความเคารพ เพราะผลงานของท่านกลายเป็นมาตรฐานของวงระนาดและวงปี่พาทย์รุ่นหลัง ผมจำได้ว่าครั้งแรกที่ได้ยินชิ้นหนึ่งของท่านในงานพิธีแบบดั้งเดิม มันเป็นชิ้นที่คนทั่วไปมักยกให้เป็นตัวแทนฝีมือของหลวงประดิษฐไพเราะ นั่นคือ 'มโหรี' ในความหมายของเมโลดี้บรรเลงไทยที่มีท่วงทำนองลอยตัวและการประสานที่ละเอียดอ่อน เมื่อฟังแล้วจะรู้สึกถึงความละเมียดของการใส่อารมณ์ในทำนองที่ไม่ต้องใช้คำร้องมากนัก ในฐานะคนที่หลงใหลซาวด์ดนตรีไทยชิ้นคลาสสิก ผมชื่นชมการจัดวางโน้ตและช่องว่างเสียงของท่าน—มันเหมือนการพูดด้วยสายลมมากกว่าคำพูด ทั้งยังเป็นชิ้นที่นักดนตรีรุ่นหลังมักนำไปเรียนและต่อยอด จบด้วยความรู้สึกอบอุ่นว่ามรดกทางดนตรีแบบนี้ยังคงมีชีวิตในวงไทยสืบไป

ความทรงจำของผมเกี่ยวกับเสียงระนาดเอกยังชัดเจนเสมอเมื่อพูดถึงวิธีการแต่งเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะ ท่วงทำนองหลักที่ท่านแต่งมักเริ่มจากการเคาะหรือดีดบน 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือที่ทำให้ท่านได้ลองจังหวะ เมโลดี้ และการประสานเสียงแบบไทยอย่างเป็นธรรมชาติ ผมเคยอ่านเรื่องราวและได้ยินเล่าจากผู้รู้รุ่นก่อนว่าท่านจะนั่งหน้าระนาด ปรับจังหวะ ลองโน้ตซ้ำๆ จนได้เส้นเมโลดี้หลัก แล้วจึงขยายออกเป็นองค์ประกอบอื่นๆ ของวงปี่พาทย์ การใช้ระนาดเอกช่วยให้เมโลดี้มีความชัดเจนและไพเราะแบบที่เข้ากับสเกลไทย มุมมองของคนที่เล่นเครื่องดนตรีไทยให้ความรู้สึกว่าวิธีนี้ไม่ใช่แค่เรื่องความถนัดส่วนตัว แต่เป็นวิธีที่ทำให้ท่วงทำนองเข้ากับโครงสร้างของวงได้ง่ายเมื่อต้องเรียบเรียงให้เครื่องดนตรีชิ้นอื่นตาม ดังนั้นเมื่อพูดว่าเครื่องดนตรีที่ท่านใช้ในการแต่งเมโลดี้หลัก ก็มักหมายถึง 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือแรกๆ ที่ท่านพึ่งพา จบด้วยภาพของท่านนั่งแย้มเสียงระนาดแล้วร้อยเรียงเมโลดี้ออกมาอย่างละเอียด — ภาพแบบนั้นยังทำให้ผมยิ้มได้ทุกครั้ง