ใครเป็นผู้รวบรวมผลงานหลวงประดิษฐ ไพเราะ สำหรับสาธารณะ?

นิทรรศการหรือกิจกรรมเกี่ยวกับหลวงประดิษฐ์ไพเราะ มักจะไม่ได้มีตารางประจำปีตายตัว แต่จะปรากฏเมื่องานรำลึกหรือการเฉลิมฉลองทางวัฒนธรรมใหญ่ๆ ฉันเป็นคนชอบไล่ตามเหตุการณ์พวกนี้อยู่บ่อยๆ และจากที่เคยไปดูมา หลายครั้งจะเห็นการจัดแสดงร่วมกับนิทรรศการดนตรีไทยของ 'กรมศิลปากร' หรือพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นในจังหวัดต่างๆ ซึ่งมักจะจัดตอนครบรอบวันเกิดหรือวันคล้ายวันเสียชีวิตของศิลปิน รวมถึงเทศกาลวัฒนธรรมที่เมืองใหญ่อย่างกรุงเทพฯ หรือเชียงใหม่ เมื่อไปร่วมงานประเภทนี้ สิ่งที่ชอบที่สุดคืองานแสดงเครื่องดนตรีจริง การบรรเลงสด และแผ่นป้ายอธิบายโน้ตหรือผลงานต้นฉบับที่หาดูได้ยาก ใครที่อยากไปให้ทันก็ควรเผื่อใจไว้ว่าอาจต้องติดตามประกาศจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องล่วงหน้า แต่ถ้าได้ไปสักครั้ง ความรู้สึกตอนยืนใกล้เครื่องดนตรีที่ใช้จริงหรือได้ฟังเพลงที่เขาเรียบเรียงไว้ จะทำให้เข้าใจชั้นเชิงและความประณีตของ 'หลวงประดิษฐ์ไพเราะ' มากขึ้น

ลองนึกภาพย้อนกลับไปในยุคทองของเพลงไทยคลาสสิก เมื่อชื่อนักประพันธ์ดังกลายเป็นเครื่องหมายของงานเพลงที่ถูกหยิบมาร้องซ้ำแล้วซ้ำอีก 'หลวงประดิษฐไพเราะ' เป็นหนึ่งในนั้น แต่ต้องบอกให้ชัดก่อนว่าเขาเป็นนักประพันธ์และนักดนตรี ไม่ใช่ผู้ขับร้องเพลงด้วยตัวเอง ผลงานของเขาถูกนำไปเรียบเรียงและบันทึกเสียงโดยศิลปินหลายรุ่น จนเกิดเป็นเวอร์ชันที่คนไทยจดจำได้ต่างกันไปตามยุคสมัยและสไตล์การเรียบเรียงของวงหรือผู้ร้อง ในความทรงจำของคนฟังเพลงรุ่นเก่า เวอร์ชันที่โด่งดังมาก ๆ มักจะมาจากการบันทึกของวงดนตรีและคณะเพลงคลาสสิกหน้าที่มีชื่อ เช่น 'วงสุนทราภรณ์' ซึ่งเป็นคณะร้องประสานเสียงที่มีบทบาทสำคัญในการเผยแพร่เพลงไทยดั้งเดิม ยุคที่วงสุนทราภรณ์นำบทเพลงจากนักประพันธ์รุ่นเก่าไปร้องทำให้เพลงเหล่านั้นกลายเป็นเพลงประจำบ้านประจำวิทยุของคนทั้งประเทศ เสียงเรียบหรูและการเรียบเรียงสากลแบบไทยของวงนี้มักเป็นเหตุผลที่ทำให้เวอร์ชันไหน ๆ กลายเป็นเวอร์ชัน ‘ดัง’ ในเวลาหนึ่ง ๆ นอกจากคณะร้องประสานแล้ว นักร้องเดี่ยวยุคคลาสสิกก็มีบทบาทสำคัญในการทำให้ผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะเป็นที่รู้จักในวงกว้าง ชื่อของศิลปินเด่น ๆ จากยุคหลังที่มักถูกพูดถึงร่วมกับบทเพลงคลาสสิกไทยคือคนที่มีเสียงฝ่ายบรรเลงและบุคลิกการร้องชัดเจน เสียงร้องของนักร้องยุคทองบางคนเมื่อจับคู่กับการเรียบเรียงดนตรีที่เหมาะสมก็สร้างเวอร์ชันที่แฟนเพลงจดจำได้ทันที ความโดดเด่นของเวอร์ชันดัง ๆ มาจากการผสมผสานระหว่างการเรียบเรียงที่สวยงาม เทคนิคการร้อง และการผลิตเสียงในสตูดิโอหรือการแสดงบนเวทีที่มีคุณภาพ ด้วยความที่ฉันติดตามเพลงไทยเก่า ๆ มาตลอด หลายครั้งชอบเปรียบเทียบเวอร์ชันของงานชิ้นเดียวกันเพื่อดูว่าการเรียบเรียงและบุคลิกของผู้ร้องเปลี่ยนความหมายของเพลงอย่างไร เวอร์ชันที่คนพูดถึงว่า ‘ดัง’ อาจเป็นเวอร์ชันที่เปิดในวิทยุบ่อยที่สุดหรือเวอร์ชันที่สร้างอารมณ์สัมผัสกับผู้ฟังในจังหวะเวลาหนึ่ง ๆ แต่ใจจริงแล้วไม่มีคำตอบเดียวแน่นอน เพราะแต่ละเวอร์ชันมีเสน่ห์ของตัวเองและเชื่อมโยงกับความทรงจำของคนต่างยุคต่างวัยได้อย่างน่ามหัศจรรย์

โตมากับบ้านที่เปิดเพลงเก่าเป็นพื้นหลัง ทำให้เพลงของหลวงประดิษฐไพเราะซึมเข้าไปในความทรงจำโดยไม่รู้ตัว ฉันมักจะนึกภาพบรรยากาศเมืองไทยช่วงต้นศตวรรษที่ 20 เป็นยุคที่วัฒนธรรมตะวันตกไหลเข้ามาอย่างช้า ๆ แต่ชัดเจน เพลงของเขาเลยเป็นสะพานหนึ่งระหว่างโลกเก่าและโลกใหม่ — เมโลดี้ยังคงมีความไทยในจังหวะและลักษณะการขยับ แต่ฮาร์โมนและการเรียบเรียงได้รับอิทธิพลจากออร์เคสตราแบบตะวันตก ชุดเครื่องดนตรีบางครั้งทำให้เพลงฟังกว้างขึ้น ต่างจากเพลงพื้นบ้านที่เคยได้ยินทั่วไป ฉันชอบคิดว่าเบื้องหลังของแต่ละเพลงคือภาพคนเขียนนั่งมองเมืองที่กำลังเปลี่ยน ใจความของเพลงมักเกี่ยวกับความรัก ความคิดถึง หรือความละเมียดละไมต่อชีวิตประจำวัน ไม่ได้พูดถึงปรากฏการณ์ใหญ่โตแต่กลับจับใจด้วยรายละเอียดเล็ก ๆ เช่น การเดินทาง การพบกันครั้งสุดท้าย หรือการรำลึกถึงคืนหนึ่งที่สวยงาม การเรียบเรียงเพลงมีการฉายภาพเหมือนนิทานสั้น ๆ ที่ฟังแล้วเห็นภาพทันที มุมมองแบบคนอายุเยอะอย่างฉันมักยกเพลงเหล่านี้เป็นส่วนหนึ่งของมรดกทางดนตรีที่เตือนให้รู้ว่าคนร้อยปีก่อนก็มีความละเอียดอ่อนทางอารมณ์ไม่ต่างจากคนวันนี้ เพลงของเขาจับความเปราะบางและความโอ่อ่าในเวลาเดียวกัน ทำให้ฟังแล้วอบอุ่นและคิดถึงบ้าน แบบที่ร้องตามแล้วน้ำตาอาจไหลโดยไม่รู้ตัว

ชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะปรากฏในบันทึกของวงการดนตรีไทยบ่อยครั้งในฐานะผู้ได้รับการยกย่องอย่างเป็นทางการและจากสังคมศิลปิน ผมเคยอ่านและฟังเรื่องเล่าจากคนรุ่นก่อนที่ว่าเขาได้รับการพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และเกียรติคุณต่าง ๆ ซึ่งเป็นเกียรติสูงสุดที่รัฐและราชสำนักจะมอบให้แก่บุคคลผู้มีผลงานทางศิลปะที่โดดเด่น การได้รับเครื่องราชฯ เหล่านี้สะท้อนถึงการยอมรับระดับชาติในเชิงคุณงามความดีและคุณค่าทางวัฒนธรรมของผลงานเพลงที่เขาสร้างไว้ นอกจากเครื่องราชอิสริยาภรณ์แล้ว ผลงานของเขายังได้รับการยกย่องจากหน่วยงานด้านศิลปวัฒนธรรมทั้งในรูปแบบรางวัลเกียรติยศและการประกาศเชิดชู เช่น รางวัลจากสมาคมดนตรีหรือหน่วยงานศิลปกรรม ซึ่งมักจะมอบเป็นเกียรติบัตรหรือโล่ประกาศคุณงามความดี เหล่านี้ทำให้ชื่อของเขายังคงถูกยกขึ้นมาในบริบทของการอนุรักษ์ผลงานเพลงไทย แม้จะผ่านไปนานแล้วก็ตาม ตอนสุดท้ายที่ฟังงานดนตรีของเขา ผมยังคิดอยู่เลยว่าเกียรติยศทางราชการกับรางวัลจากวงการศิลปะนั้นช่วยยืนยันคุณค่าที่แท้จริงของงานดนตรีได้อย่างดี

การศึกษาเกี่ยวกับผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะมีงานเขียนที่ค่อนข้างหลากหลายและเข้าใจได้สำหรับคนที่อยากลงลึกจริง ๆ เราเคยเจอทั้งวิทยานิพนธ์ระดับมหาวิทยาลัย บทความวารสาร และบทบาทในหนังสือรวมเรื่องประวัติศาสตร์ดนตรีไทย ที่มักวิเคราะห์เชิงทำนอง รูปแบบจังหวะ และการประยุกต์เครื่องดนตรีแบบดั้งเดิม ตัวอย่างก็คือบทความเชิงดนตรีในวารสารของคณะดุริยางคศาสตร์ รวมถึงบทวิเคราะห์ในหนังสือชื่อ 'ประวัติศาสตร์ดนตรีไทย' ที่มักมีบทหนึ่งอธิบายแนวคิดและเทคนิคของหลวงประดิษฐไพเราะอย่างละเอียด ในแง่สไตล์การเขียน งานวิชาการบางชิ้นจะเจาะที่มิติทางดนตรี เช่น การใช้สเกลหรือทำนอง ขณะที่งานวิชาการอีกกลุ่มจะมองในบริบทสังคมวัฒนธรรม เช่น บทบาทของเขาต่อการพัฒนาดนตรีไทยสมัยใหม่ เหตุผลที่งานเหล่านี้มีประโยชน์คือช่วยให้เห็นทั้งมิติเทคนิคและความหมายทางประวัติศาสตร์ พร้อมให้กรอบคิดเมื่อต้องฟังหรือศึกษาเพลงของเขาเอง ถ้าต้องเลือกเริ่มต้น อ่านบทความวิชาการสั้น ๆ ก่อนแล้วค่อยต่อด้วยวิทยานิพนธ์ที่เข้มข้นจะช่วยให้ไม่งง และการอ่านหลายมุมมองก็ทำให้ความเข้าใจลึกขึ้นมาก สุดท้ายแล้วงานเหล่านี้ทำให้เห็นว่าเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะไม่ใช่แค่ความงามทางเสียง แต่ยังเป็นแหล่งข้อมูลสำคัญสำหรับการเข้าใจพัฒนาการดนตรีไทยด้วย

บอกตามตรงว่าการตามหาโน้ตต้นฉบับของหลวงประดิษฐไพเราะเป็นเรื่องที่ผสมทั้งความอบอุ่นและความลึกลับในเวลาเดียวกัน ในมุมมองของคนที่ชอบเดินดูคัมภีร์เก่าๆ ฉันเจอข้อมูลที่ชัดเจนว่าเอกสารต้นฉบับกระจัดกระจายอยู่ในหลายที่: บางชิ้นอยู่ในการดูแลของทายาทโดยตรง ขณะที่อีกส่วนถูกเก็บรักษาไว้ในหน่วยงานรัฐที่รับผิดชอบเรื่องมรดกทางวัฒนธรรม เช่น ห้องสมุดและหอจดหมายเหตุที่เกี่ยวข้องกับดนตรีและศิลปะ การได้เห็นสำเนาโน้ตในห้องอ่านของหอสมุดแห่งชาติทำให้รู้สึกถึงการเชื่อมโยงอดีตกับปัจจุบัน แต่ก็มีชิ้นส่วนที่ทางกรมศิลปากรหรือพิพิธภัณฑ์ดนตรีไทยนำมาจัดเก็บเพื่อฟื้นฟูและจัดแสดง ฉันเคยยืนดูแผ่นกระดาษที่มีรอยแก้ไขด้วยลายมือแล้วคิดไปว่าคนที่เขียนโน้ตเหล่านี้คงนั่งเพียรพยายามจนได้เสียงที่ต้องการ การรักษาต้นฉบับจึงไม่ใช่แค่การล็อกตู้ แต่คือการดูแลสภาพวัสดุและจัดทำสำเนาเพื่อให้คนรุ่นหลังเข้าถึงได้อย่างปลอดภัย

ในมุมมองของคนที่ติดตามดนตรีไทยมายาวนาน ผมมองว่าแนวทางหลักของหลวงประดิษฐ ไพเราะคือการวางรากฐานไว้กับดนตรีไทยแบบดั้งเดิมอย่างแน่นแฟ้น ต้นฉบับส่วนใหญ่ของท่านถูกแต่งในระบบเสียงและจังหวะของราชสำนัก ซึ่งไม่ใช่สไตล์สากลตามความหมายของดนตรีตะวันตกที่มีฮาร์มอนีแบบคอร์ดเป็นแกนกลาง ฉันเห็นว่ามีสองเรื่องสำคัญต้องแยกให้ชัด: สิ่งที่ท่านแต่งเองกับสิ่งที่เกิดขึ้นหลังยุคของท่าน หลายชิ้นงานที่ท่านรังสรรค์ถูกนักดนตรีรุ่นหลังนำไปเรียบเรียงใหม่ในรูปแบบฟิวชั่น เช่นนำเมโลดี้ของระนาดหรือซอไปวางบนโครงคอร์ดสมัยใหม่หรือใส่กีตาร์เบสกับกลองชุดลงไป ทำให้เพลงเดิมฟังเป็นสากลขึ้นโดยไม่ทำลายเอกลักษณ์ ความประทับใจส่วนตัวคือเมโลดี้ที่ท่านเขียนมีความยืดหยุ่นพอที่จะถูกแต่งเติมในสไตล์ต่าง ๆ ได้โดยยังคงแก่น หากใครอยากฟังความเป็นฟิวชั่นจากงานของท่านให้มองหาการเรียบเรียงสมัยใหม่หรือการแสดงร่วมวงดนตรีสากลกับวงไทย ซึ่งจะได้เห็นมุมใหม่ของงานคลาสสิกเหล่านั้น

ลองจินตนาการถึงเวทีละครไทยเก่าที่เสียงระนาดและพิณพาทย์ไหลลื่นเข้ากับการรำและบทเจรจา—ดนตรีของหลวงประดิษฐไพเราะมักถูกใช้ในฉากแบบนี้บ่อย ๆ และถูกยกให้เป็นมาตรฐานของรสชาติดนตรีไทยคลาสสิกที่ละครเวทีต้องมี ผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะไม่ได้จำกัดอยู่แค่คอนเสิร์ตหรือการแสดงดนตรีสากล เขาแต่งชิ้นดนตรีพื้นบ้านและพาทย์หลายชิ้นที่ต่อมาถูกนำไปใช้ประกอบฉากในละครเรื่องราวพื้นบ้าน เช่น บทเพลงที่เหมาะกับฉากสวดและฉากรักโรแมนติกแบบโบราณ ผมมักเห็นการนำท่วงทำนองของเขาไปใส่ในละครโชว์เรื่องเอกอย่าง 'พระสุธน-มโนห์รา' และมักได้ยินเมโลดี้ของเขาในฉากรำของละครพื้นบ้านหลายเรื่อง การได้ฟังเพลงของเขาในบริบทละครหรือภาพยนตร์ทำให้ฉากมีน้ำหนักทางอารมณ์ขึ้นมาก เป็นดนตรีที่มีทั้งความละเอียดแบบดั้งเดิมและความยืดหยุ่นพอจะปรับให้เข้ากับการเล่าเรื่องสมัยใหม่ ฉันชอบที่เสียงเครื่องสายไทยในงานของหลวงประดิษฐไพเราะพาให้ภาพนิ่ง ๆ บนหน้าจอมีชีวิตขึ้นมา ขอจบด้วยภาพความทรงจำว่าเพลงของเขาเหมือนเพื่อนเก่าที่เมื่อได้ยินครั้งใดก็พาไปยังละครเก่า ๆ ที่ยังคงน่าหลงใหลเสมอ