สถานที่ที่ระลึกถึง จิตร ภูมิศักดิ์ อยู่ที่ไหนบ้าง?

ยังไม่มีประกาศอย่างเป็นทางการเกี่ยวกับการจัดงานเปิดตัวหนังสือใหม่ที่เกี่ยวข้องกับ จิตร ภูมิ ศักดิ์ ในตอนนี้ เราเป็นคนชอบสะสมงานเขียนเก่า ๆ และติดตามการพิมพ์ซ้ำอยู่บ่อยครั้ง พูดจากใจตรง ๆ ก็คือ ถ้ามีผู้จัดหรือสำนักพิมพ์จะตั้งงานเปิดตัว ผลงานประเภทนี้มักจะมาในรูปของการจัดพิมพ์ใหม่พร้อมบทนำหรือคำชี้แจงจากนักวิชาการ แล้วจะมีงานเสวนาเล็ก ๆ หรือกิจกรรมรำลึกมากกว่าจะเป็นงานเปิดตัวเชิงพาณิชย์ใหญ่โต ฉะนั้นถ้ารอข่าวจริงจัง ก็มักจะเกิดขึ้นในวาระครบรอบหรือช่วงที่มีการค้นคว้าใหม่ ๆ เกิดขึ้น ในมุมมองของคนรักหนังสือ การไม่มีประกาศก็ไม่ได้ทำให้ความสนใจจางหาย เพราะผลงานของเขามีการพูดถึงในวงวิชาการและชุมชนอ่านหนังสืออยู่เสมอ ฉะนั้นถ้ามีการเปิดตัวจริง มันน่าจะมาพร้อมกับการตีพิมพ์ฉบับที่มีคำอธิบายเพิ่มหรือคอลเล็กชันที่เจ้าภาพอยากโชว์เรื่องราวมากกว่าขายเพียงอย่างเดียว

ย้อนกลับไปในช่วงหลังสงครามถึงช่วงทศวรรษ 1960 สิ่งที่เด่นชัดสำหรับผมคือ จิตร ภูมิศักดิ์ ไม่ได้รับรางวัลวรรณกรรมใหญ่จากสถาบันของรัฐในสมัยนั้นเลย ผมเคยอ่านบทความเก่า ๆ ที่อธิบายว่าเหตุผลสำคัญคือผลงานของเขามีเนื้อหาทางการเมืองที่แหลมคมและถูกมองว่าเป็นภัยต่อระเบียบ สิ่งนี้ทำให้หนังสือหลายเล่มถูกห้ามหรือถูกจำกัดการเผยแพร่ การตกรางวัลแบบเป็นทางการจึงไม่เกิดขึ้นในชีวิตเขา แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าเขาไร้เกียรติ — เสียงตอบรับมาจากนักศึกษา นักวิชาการ และนักอ่านที่นำงานของเขามาอ้างอิงและถกเถียงมาจนถึงปัจจุบัน ในความคิดของผม การยกย่องจิตรไม่ได้วัดด้วยเหรียญรางวัลเพียงอย่างเดียว แต่ด้วยอิทธิพลทางความคิดที่กระตุกสังคมให้ตั้งคำถาม เขาอาจจะไม่มีป้ายชื่อรางวัลบนชั้นหนังสือ แต่ชื่อของเขายังคงถูกอ้างถึงในงานวิชาการ บทความ และการเสวนาถึงสาเหตุของการต่อสู้ทางความคิด ซึ่งนั่นเป็นการยกย่องชนิดหนึ่งที่ผมเห็นคุณค่ามากกว่ารางวัลแบบเป็นทางการ

ฉันเชื่อว่าหัวใจสำคัญของงานเขียนของจิตร ภูมิ ศักดิ์ หมุนรอบการทำลายภาพมายาของอำนาจที่ถูกยกย่องไว้ชั่วคราว เรื่องราวที่เขาพูดถึงมักตั้งคำถามกับประเทศชาติที่ถูกสร้างขึ้นโดยชนชั้นปกครอง และพยายามขุดรากเหง้าทางประวัติศาสตร์ให้เห็นความสัมพันธ์เชิงชนชั้นอย่างตรงไปตรงมา ฉันชอบที่เขาใช้ทั้งภาษาเรียบง่ายและการอ้างอิงเชิงประวัติศาสตร์ เพื่อทำให้คนธรรมดาเห็นว่าปัญหาไม่ใช่โชคชะตาแต่เป็นผลมาจากโครงสร้างทางสังคม ในอีกมุมหนึ่ง งานของเขาก็มีความเป็นนักปฏิบัติอุดมการณ์สูง เพราะมักชักชวนผู้อ่านให้มองโลกในเชิงการเปลี่ยนแปลงร่วมกัน ไม่ได้เพียงชี้ให้เห็นความอยุติธรรมเท่านั้น แต่กระตุ้นให้คิดถึงการจัดระเบียบใหม่ของสังคม ในฐานะคนที่เคยอ่านบทความของเขาแล้วเดินไตร่ตรองนาน ๆ ฉันยังรู้สึกถึงพลังของถ้อยคำที่เชื่อมสมองกับการลงมือทำ ซึ่งน้อยครั้งนักจะเจอในงานวิชาการทั่วไป

ไม่ได้เห็นพิพิธภัณฑ์ขนาดใหญ่ที่อุทิศให้จิตร ภูมิศักดิ์เป็นรายบุคคลในแบบที่เห็นกับบุคคลสำคัญบางคน แต่นั่นไม่หมายความว่าเรื่องราวของเขาหายไปไหนเลย เอกสาร งานเขียน และชีวประวัติของเขามักกระจายตัวอยู่ในห้องสมุดของมหาวิทยาลัย หอจดหมายเหตุท้องถิ่น และคอลเล็กชันของนักประวัติศาสตร์การเมืองที่เก็บเอกสารต้นฉบับไว้แบบไม่เป็นทางการ หลายครั้งที่นิทรรศการเกี่ยวกับยุคการเมืองหรือวรรณกรรมไทยจะยกเอาแนวคิดและบทความของจิตรมาจัดแสดงเป็นส่วนหนึ่งของภาพรวม ไม่ได้มีชิ้นงานเดียวที่รวบรวมครบทุกอย่าง แต่ถ้าใครสนใจจริง ๆ การไล่ตามบรรณานุกรมและบันทึกการประชุมในสถาบันการศึกษาเป็นทางออกที่ได้ผล ความรู้สึกเมื่อค้นหาเอกสารแบบนี้คือมีความเป็นชุมชนมากกว่าเป็นพิพิธภัณฑ์ศูนย์กลาง ใครจะได้เห็นผลงานชิ้นสำคัญของเขาเต็มตาอาจต้องกระจายเวลาไปตามสถาบันต่าง ๆ นั่นแหละที่ทำให้เรื่องราวของเขายังมีชีวิตในวงวิชาการและการเคลื่อนไหวทางสังคม

ในมุมมองของผม จิตร ภูมิศักดิ์คือคนที่ผสมทั้งความคิดเชิงวิชาการกับความรุนแรงของการตั้งคำถามจนกลายเป็นประกายที่จุดชนวนความคิดใหม่ ๆ ให้กับคนหนุ่มสาวยุคหลังสงคราม เขาเป็นนักเขียน นักวิเคราะห์ประวัติศาสตร์และภาษาที่ไม่ยอมยืนอยู่ข้างเดิม ๆ; งานของเขามักชี้ให้เห็นโครงสร้างของชนชั้นและความไม่เท่าเทียมในสังคมไทยด้วยมุมมองแบบซ้ายอย่างชัดเจน ผมชอบวิธีเขาใช้ภาษาเรียบง่ายแต่คม เหมือนคนเอาสากมาทุบกำแพงความคิดให้แตก คนรุ่นผมโตมากับการได้อ่านบทความและบทกวีที่ทำให้เริ่มคิดเรื่องสิทธิเสรีภาพและรากเหง้าทางวัฒนธรรม เขาไม่ได้เป็นแค่นักวิชาการในห้องเรียน แต่กลายเป็นแรงบันดาลใจให้การเคลื่อนไหวทางการเมืองและการศึกษาในทศวรรษต่อมา แม้ชีวิตของเขาจะจบลงอย่างทรงพลังและยังเป็นปริศนา ความคิดที่ทิ้งไว้กลับไม่จางหาย — นี่คือภาพที่ผมจดจำและยังหยิบมาคิดต่อเสมอ

ลองนึกภาพว่าคุณหลุดเข้าไปในห้องแชทสมัยก่อนที่แฟนๆ หยิบเรื่องของจิตรภูมิศักดิ์มาขยายต่อจนกลายเป็นจักรวาลย่อย ๆ ที่มีชีวิต แนวที่ได้รับความนิยมมากมักจะตีความตัวละครเดิมให้เข้มข้นขึ้น เช่นเรื่อง 'สายลมในม่านอาทิตย์' ที่ขยายความสัมพันธ์แบบเงียบ ๆ ระหว่างตัวละครสองคน จังหวะของงานเขียนชัดเจนและมีฉากบรรยายธรรมชาติสวย ๆ ทำให้คนอ่านหลงรักฉากเล็ก ๆ ที่นักเขียนต้นฉบับหยิบไว้เป็นเงื่อนงำ อีกเรื่องที่แฟนคลับพูดถึงบ่อยคือ 'เงาจากหมอก' ซึ่งนำประเด็นความทรงจำและความผิดพลาดในอดีตมาขบคิดใหม่ นักเขียนแฟนฟิคสร้างฉากย้อนอดีตที่ไม่เหมือนต้นฉบับ ทำให้บทสนทนาเดิมได้รับน้ำหนักทางอารมณ์มากขึ้น จนมีคนตั้งกระทู้แยกวิเคราะห์กันยาวเหยียด และยังมีแฟนฟิคย่อย ๆ ที่ตั้งเป็นสายต่อเนื่องจากเรื่องนี้อีกหลายตอน สุดท้ายอยากหยิบ 'คืนที่ไม่มีชื่อ' มาเล่าแบบสั้น ๆ เพราะงานนี้เน้นบรรยายบรรยากาศกลางคืนและความเงียบที่เต็มไปด้วยความไม่แน่นอน นักเขียนแฟนฟิคใช้ภาษาคล้ายบทกวี ผสมประสบการณ์ชีวิตจริง เหตุผลที่ผมชอบคือมันทำให้ฉากธรรมดาดูมีความหมาย และเห็นมุมมองใหม่ ๆ ของตัวละครที่คิดว่าเคยรู้จักอยู่แล้ว

หนึ่งในคำคมที่คนมักพูดถึงของจิตร ภูมิศักดิ์คือแนวคิดเกี่ยวกับการเขียนประวัติศาสตร์จากมุมของคนธรรมดา มากกว่าจะรับเอามุมของชนชั้นนำเป็นเรื่องจริงเพียงอย่างเดียว ผมมักจะเล่าให้เพื่อนฟังว่าแกเตือนให้เราระวังประวัติศาสตร์ที่ถูกบิดเบือนโดยคนที่มีอำนาจ — ประโยคแกอาจถูกย่อหรือปรับคำไปบ้าง แต่สาระหลักคือการชวนให้คิดว่า "ประวัติศาสตร์ของผู้แพ้ก็มีค่าไม่แพ้ประวัติศาสตร์ของผู้ชนะ" ซึ่งทำให้หลายคนเอาไปอ้างเวลาอยากเน้นความยากลำบากของชนชั้นรากหญ้า การสื่อสารแบบนี้ทำให้ผมมองงานของจิตรไม่ใช่แค่คำคมสั้น ๆ แต่เป็นกุญแจที่เปิดให้เราเห็นช่องว่างในบันทึกทางประวัติศาสตร์ เขาจับประเด็นเรื่องอำนาจในการเล่าเรื่องและผลของมันต่อการรับรู้ของคนทั่วไป คำพูดแนวนี้จึงมักถูกหยิบมาใช้ทั้งในบทความการเมือง งานเขียนวิชาการ หรือแฮชแท็กบนโลกออนไลน์ เพราะมันกระตุกให้คนตั้งคำถามกับ "เรื่องที่ถูกเล่า" มากกว่าแค่ยอมรับอย่างเงียบ ๆ

บอกเลยว่าการสัมภาษณ์ล่าสุดที่พูดถึงจิตร ภูมิ ศักดิ์เอาใจฉันไปเต็ม ๆ เพราะมันไม่ได้หยุดอยู่แค่การยกย่องแบบคลาสสิก แต่ลงลึกถึงการตีความใหม่ของประวัติศาสตร์ไทยจากมุมชนชนชั้น เนื้อหาหลักที่ถูกหยิบมาถกคือการวิพากษ์ชาตินิยมและตำนานประวัติศาสตร์ไทยแบบเดิม ผู้สัมภาษณ์และผู้วิจัยพยายามเชื่อมโยงงานของจิตรกับแนวคิดวิพากษ์ลัทธิคอลอนิอัลและทฤษฎีชนชั้น โดยมีการพูดถึงว่าแนวคิดเหล่านั้นยังใช้วิเคราะห์ความไม่เท่าเทียมในสังคมปัจจุบันได้อย่างไร ฉันชอบตรงที่มีการหยิบกรอบคิดสากลมาปะติดปะต่อกับบริบทท้องถิ่น บทสัมภาษณ์จึงกลายเป็นพื้นที่ถกเถียงว่าควรอ่านจิตรอย่างเป็นประวัติศาสตร์เชิงชนชั้นหรือจะมองเขาเป็นนักคิดที่เชื่อมโยงกับกระแสโลกกว้าง เช่นการเปรียบเทียบกับนักคิดต่างประเทศบางคนเพื่อให้เห็นมุมกว้างขึ้น นั่นทำให้บทสัมภาษณ์ไม่ใช่แค่การยำความทรงจำ แต่เป็นการตั้งคำถามต่อบทเรียนที่เราเรียนกันมา