CAPITULO TRES

Septiembre 16, 1883

Mahal kong inay at itay,

Kamusta na kayo? Pasensiya at ngayon lamang ako nakasulat muli sa inyo. Malapit nang matapos ang barkong aming ginagawa, marahil bukas na bukas ay pipinturahan na namin iyon. Gusto ko lamang malaman ninyo na mabuti ang aking kalagayan dito. Sa loob ng labingpitung araw ng pananatili ko dito sa simbahan ay  marami akong nakilalang mga kaibigan mo itay. Hindi din naman sila nagtaka kung bakit may lalaki kang anak dahil pinaliwanag ko sa kanila na hindi mo ako pinapalabas. Naging kaibigan ko rin ang anak ni Aling Cynthia na si Manuelo. Kilala ka raw niya itay. Dahil madali kaming natapos ay maaaring madagdagan ang aming trabajo at siguro ay madadagdagan din ang mga araw. Pero gusto kong malaman niyo na kakayanin ko ang lahat ng ito para sa inyo, lalong lalo ka na itay. Huwag ka sanang magpakapagod sa pagtatrabaho baka ay magkakasakit ka na naman diyan. Ang aking panandaliang ngalan po ay Paco Alfarero. Para sa inyong kapayapaan ng isip po'y kumakain po ako sa wastong oras, natutulog sa loob ng simbahan at inaalagaan ko po ng mabuti ang aking sarili para hindi mahuli. Sana'y makasagot kayo sa liham kong ito. Ipadala niyo lang po ang inyong sulat dito sa simbahan ng Cavite Nuevo. Alam ko pong sa loob pa lamang ng tatlong araw niyo itong makukuha pero gusto kong malaman niyo na sa araw na ito ay inyong makuha ay ayos lang po ako.

Maghihintay,

Corazon Alfarero

Kasalukuyan akong naghahakot ng mga karagdagang kahoy para sa pangibabaw na kubyerta. Naroon na rin sina Manuelo at Mang Raul nagpopokpok sa di kalayuan.

Nang nakita ako ni Manuelo, agad niya akong tinulungan pero sinuway siya ng isang bantay. Pinalo siya ng latigo ng malaking lalaking nagbabantay sa amin kaya natapon ang kaniyang hawakhawak na kahoy.

"Ikaw ay bumalik sa iyong puwesto! Ngayon din!" sabi nito. Wala namang magawa si Manuelo kaya't bumalik na siya sa kinaroroonan niya kanina, bago siya tumalikod binigyan niya ako ng isang ngiting nanghihingi ng tawad.

Kinuha ko naman iyong mga natapong kahoy at kahit na nahihirapan ako ay kinaya ko iyon, pero bago ako humakbang ay nilatigo na rin ako ng kastilang bantay dahilan kung bakit natapon na naman ang isang piraso ng dos por dos, "No pidas ayuda indiyo!" (Huwag ka nang humingi ng tulong!) sigaw niya. Pinulot ko ito at yumukong naglalakad patungo sa poste ko.

Magdadakong hapon na at malapit na rin kaming matapos sa aming ginagawa. Bukas na bukas rin ay pipintahan na namin ito at pakikintabin. May dumating na malaking kalesa sa tapat ng barko kaya napatigil ako ngunit nilatiguhan na naman ako ng bantay kaya ibinalik ko ang aking attensiyon sa aking ginagawa. Pero hindi ko talaga makayanang hindi sumilip lalong lalo na't malapit ako sa kanila. Nakita kong may lumabas na matandang espanyol.

Ang suot niya ay isang barong tagalog na pinarisan ng asul na salawal. May trumpo rin itong suot at may daladalang malaking tabako sa kanang kamay. Kausap niya ang punong tagapangasiwa sa amin. Nang tumingin siya sa kinaroroonan ko, agad kong binaling ang aking ulo at nagpatuloy sa aking ginagawa.

Maya maya pa ay umakyat na sila sa kubyerta at tinitignan ang mga nagtatrabaho. Hindi naman kami tumigil sa pagtatrabaho kahit na naramdaman namin ang kanilang presensiya. Kasalukuyan silang naglalakadlakad at parang binabantayan ang aming tinatrabaho nang tumigil siya sa akin tapat, " Los indios deberían aprender cómo dejar de meter la nariz en los negocios de otras personas," (Dapat na talaga nilang malaman kung kailan sila hindi dapat nakikiusyoso sa pag-uusap ng iba) alam kong ako ang pinaparatangan niya dahil naramdaman kong lumingolingo siya sa akin.

Nagpatuloy ang kaniyang paglalakad sa ibang parte ng barko at nang makatalikod na siya agad ko naman siyang sinulyapan at inirapan, mabuti na lang at walang ibang nakakita sa akin kundi si Manuelo lamang.

Tawa siya ng tawa sa kaniyang nakita. Siguro ang espanyol na iyon ang may-ari ng barkong ito dahil narinig ko ang napag-usapan nilang pagpapatayo nitong barko niya. Kakauwi lang niya galing Espanya kaya naisipan niyang magnegosyo ng transportasyong pandagat. Simula pa lang daw ito at naisipan niyang kapag lumago ang negosyo'y magpapatayo ulit siya ng pangalawang barko.

Nabigla ako nang nagsimula nang magsigawan ang mga tao dahil sa isang nakakabingeng putok ng kanyon papunta sa amin. Umaatake ang mga pirata! Mabilis akong tumayo ngunit natumba rin dahil sa kasunod na pagputok pa ng kanyon. Tinulungan naman agad ako ni Manuelo na makatayo ngunit dahil natumba ang bagong gawang poste, nadaganan kaming dalawa non at nahimatay siya.

Sumisigaw ako ng tulong ngunit parang wala silang naririnig dahil iniisip lamang nila ang sariling kaligtasan. Tumatakbo rin ang iba pang mga trabahador at ang iba naman ay tumalon na sa karagatan. Nakita kong nagdadaling umalis ang Espanyol na may-ari ng barkong ito.

Nagsidatingan na ang mga guardia civil at pinaputukan na rin ang mga pirata, ngunit hindi pa rin sila nagpatalo. Mas lumapit ang barko ng mga pirata sa aming barko at may mga ibang pirata na rin ang nakatungtong dito. Agad kong sinipasipa ang kahoy na nakapatong sa aking paa at sa katawan ni Manuelo. Nang papalapit na ang pirata ay agad kong inagaw ang kaniyang baril at pinutukan siya sa dibdib kaya agad itong binawian ng buhay.

Nagsilapitan din naman ang iba pang mga pirata at akmang puputukan na ako ngunit may pumutok sa kaniya mula sa aking likuran. Nang tinignan ko kung sino ay agad napabuka ang aking bibig sa aking nakita. Ang binatang Heneral na sinungitan ako noong malapit akong madaganan ng mga kabayo.

Nakaekis ang kilay niya habang tinitignan ang kaniyang binaril. Tinignan niya ako bago niya inilahad ang kaniyang kamay para tulungan akong makatayo. Pero may namataan akong isang pirata na nakataas ang kaniyang baril at akmang babarilin na ang Heneral, kaya't inunahan ko na siya at natamaan siya sa kaniyang braso. Sumigaw sa sakit ang pirata kaya napalingon ang Heneral sa kaniyang likod at tinapos na ang aking nasimulan. Nakikipagsagupaan din ang iba pang mga guardia civil kasama ng kanilang Heneral.

May isang guardia ang tumulong sa amin ni Manuelo na makababa kaya nagpatuloy sa pakikipagputukan ang Heneral. Unti unting umurong ang mga pirata kaya nang matigil ang putukan at bumaba na ang Heneral at ang kaniyang mga kasama mula sa barkong sira sira na.

Pinuntahan niya ang iba naming mga kasamahan na nasugatan at nabarilan, at nagpatawag siya ng doktor. Tumigil siya sa harapan namin ni Manuelo at tinitigan ako ng maigi. Takot akong titigan siya pabalik dahil baka mapansin niya at malaman niya ang katotohanan ng aking pagkatao.

Para akong nabunutan ng tinik nang hindi niya ako pinansin at nagpatuloy lamang sa paglalakad. Nakabitiw ako ng malalim na hininga nang malayo na siya sa kinaroroonan namin ni Manuelo.

Lumapit ang isang maliit na doktor kay Manuelo at hinawakan ang pulpusuhan niya. Pagkatapos ay hinihilot hilot niya ang parte ng paa ni Manuelo na nadaganan ng kahoy dahilan kung bakit bigla siyang napasigaw sa sakit.

Dahil nakahiga siya sa aking hita at nakadungaw ang aking ulo sa ginagawa ng doktor sa kaniyang paa, nang bigla siyang bumangon ay nagkabanggaan ang dalawa naming ulo kaya mas nadagdagan ang kaniyang sakit.

Hinihimashimas ko ang noo ko at hinihimashimas niya rin ang kaniya. Ibinilin ng doktor na magdahandahan si Manuelo sa paglakad para mas madaling gumaling ang kaniyang paa.

Sa sumusunod na mga araw, pinatigil muna kami sa pagtatrabaho dahil sa nangyari. Nahirapan si Don Paredes, na siyang may-ari ng barko, na bumangon dahil ang lahat ng kaniyang pondo ay inilahad niya sa pagpapagawa ng barkong iyon. Pinapauwi na lamang kami dahil doon. Kahit na nakakatakot yung nangyari noong nakaraang araw, naging masaya din naman ako dahil makakauuwi na kami.

"Paco, pahingi ng tubig," ani Manuelo. Siya'y nakaupo ngayon sa balkonahe ng kumbento na nakadungaw sa liwasan, "Ikaw ang kumuha ng tubig para sa sarili mo, tamad mo," sagot ko sa kaniya habang kumukuha ng upuan para umupo sa gilid niya.

"Sige na nga, tss," padabog siyang tumayo at paikaika ang paglakad gamit ang sungkod na gawa sa kahoy. Natatawa naman ako sa aking kaibigang nahihirapan ngayon para lang makakuha ng tubig kaya tumayo na ako at inunahan siyang kunan ng tubig.

Nagulat siya sa ginawa ko pero tumawa na lang din, "Kukunan mo lang naman pala ako eh," sabay kuha sa baso ng tubig na inalay ko sa kaniya. Tinitignan ko siya habang umiinom ng tubig. Kitang-kita ang  pagtaas baba ng kaniyang tatagukan at may mga patak rin ng tubig ang tumatakas sa kaniyang bibig.

Lumipat ang aking tingin sa kaniyang bibig na ngayo'y dinildilaan niya na pero nawala ako sa aking tinitignan nang magsalita siya, "Baka magkagusto ka sakin Paco ha? Hindi pwede yan, pareho tayo ng hanap," at tumawa na siya habang lumalakad papabalik sa kaniyang.

"Kesa mabagot tayo rito, mamasyal na lamang tayo, tutal ay makakabalik naman tayo ng San Pascual bukas ng umaga eh," yaya niya sa akin at tuluyan nang umupo sa silya.

"Saan naman tayo pupunta eh wala naman tayong pera? Hindi tayo binigyan ng suweldo ni Don Alcellero," sabi ko sa kaniya. Bumuntong hininga muna siya bago nagsalita, "Paco, Paco, Paco, ngayon ka lang ba nakalabas ng San Pascual?" binigyan niya ako ng mga tinging nagpapatibok ng puso ko. Hindi dahil sa pag-ibig, kundi dahil sa kaba at takot kung anong kalokohan ang kaniyang iniisip.

Sinundan ko si Manuelo papasok sa isang maliit na palengke ng San Roque. Maraming tao ngayon dahil katatapos lamang ng misa sa simbahang  Nuestra Señora Dela Soledad De Porta Vaga. Nagdadagsaan ang mga taong mamimili at mga nanininda ng mga iba't ibang produkto.

May mga nagtitinda ng sutla, mga mantel, at iba't ibang mga tela sa isang parte ng palengke. May mga kolerete na nakahilera sa isang mahabang lamesa, may mga perlas at gintong gargantila, mga gawa sa kahoy, perlas at gintong mga purselas at meron ding mga makukulay na pangipit ng buhok na nakatanghal sa salansanan.

Hindi ko namalayang nilapitan ko na pala ang salansanan ng mga makukulay na pangipit at nawala na sa aking paningin si Manuelo. Nang inikot ko ang aking mata sa maabalang palengke, hindi ko na makita kung nasaan si Manuelo, kung kaya't kinabahan ako dahil hindi ko pa kabisado ang lugar na ito.

Ilang minuto pa ay lumitaw na sa aking harapan si Manuelo dala ang isang pang-ipit na may kulay gintong bulaklak na nagmistulang korona nito. Lumaki ang kaniyang mata nang makita akong naluluha na.

"Oh Paco, ba't ka naiiyak? Wala ka bang dalang pera?" bakas sa kaniyang pananalita ang pag-aalala. Humugot ako ng hininga bago magsalita, "San ka ba galing ha? Akala ko iniwan mo na ako, wala akong alam sa lugar na ito," paliwanag ko sa kaniya.

Ipinakita niya sa akin ang dala niyang pang-ipit at winagayway sa ere, "Magugustuhan kaya ito ni Corazon, Paco? Heto lang ang aking makakayang bilhin sa ngayon eh, pero pangako ko sa kaniya na kapag maging mag-asawa kami, gagawin ko ang lahat para makuha lahat ng gusto niya," determinado niyang sabi. Hindi ko mapigilang mamula sa sinabi niya dahil ngayon lang ako nakarinig ng lalaking ganito ka determinado makuha lang ang aking puso.

Tumikhim muna ako para malinaw ang aking pinabaritonong boses, "Ah, oo naman. Simpleng bagay lang naman ang aki- ah este ang gusto ng aking kapatid. Masisiyahan siya diyan sa ibibigay mo. Salamat."

Septiembre 20, 1883

Bukas na bukas rin ay makakauwi na ako at makikita ko na ulit sina itay at inay. Dahil sa hindi nila alam ang tungkol sa nangyari dito, siguro akong masosorpresa sila dahil sa biglaang pag-uwi ko. At maaasahan ko rin ang sermong naghihintay sa akin galing kina inay at itay. Balak ko rin sanang ipagtapat kay Manuelo ang katotohanan. Sana ay matatanggap niya pa rin ako kahit na ako ay nagpapanggap lamang.

Corazon