Chapter 3

"ITAY... INAY..." Tawag ni Rosalia sa kanyang mga magulang sa kwarto. Kumatok siyang muli. 

Madaling araw pa lang at hindi pa sikat pa lang ang araw nang mapag-pasyahang maghanap ng pwedeng pagka-kitaan si Rosalia. 

Bumukas ang pinto at bumungad sa kanya ang Inay niyang kinukusot pa ang mata. "Oh, saan ka ngani pupunta, Rosalia?" Malat na tanong sa kanya ng Inay niya. "Kumain ka na ba? Teka, ipagluluto kita ng umagahan mo." 

Lalabas na sana ang Inay ni Rosalia sa kwarto ngunit agad niya itong pinigilan sa kamay. 

"Hindi na, Inay, ang totoo saglit lang akong a-lin (aalis) tapos uwi na rin ako. May hahanapin lang po ako." Mahinahong sabi ni Rosalia sa Ina niya para hindi ito mag-alala sa kanya. Sinilip niya ang kwarto. "Gising na po ba si Itay?"

Lumingon rin sa loob ng kwarto ang kanyang Inay saka Inayos ang balabal nitong suot. "Ganoon pa rin. Nauubo pa rin ang iyong Itay. 'Eto na nga ba ang sinasabi ko, dapat pinilit ko siyang hindi na kumilos noon sa bukid. 'Edi sana, maayos pa ang kanyang ka lagayan." Hindi na mapakali ng sabi ng kanyang Inay.

Nilapitan ni Rosalia ang kanyang Ina saka ito niyakap saka pakalmahin. "Hindi niyo naman kasalanan ang nangyayari kay Itay, Inay... Saka rin natin kayang patigilin si Itay kung naroon rin ako. Masipag kaya iyan si Itay. Hindi iyan nahihirapan basta't para sa atin." Nginitian ni Rosalia ang kanyang Inay nang harapin niya ito saka muling niyakap. 

Sa Inay niya na lang muna ibinubuhos ang kanyang mga natitirang enerhiya at pagiging masaya. Ayaw niyang makita ang mga magulang niyang nahihirapan at may dinadalang mabigat na problema. 

"Siya, sige na Inay. Aalis na tabi (po) ako." Humiwalay siya sa pagkakayakap sa kaniyang Inay at muli itong nginitian kahit na nakikita niya ang puno ng pag-aalala sa mukha ng kanyang Inay. "Pangako, Mag-iingat po ako."

Lumabas si Rosalia ng kabahayan na sinamahan naman ng kanyang Ina. Pipigilan pa sana niya ito ngunit bigla nagsalita ang kanyang Inay. 

"Gusto mo bang samahan na lang kita? Para hindi ka rin mahirapan sa hahanapin mo-- Teka, ano nga bang hahanapin mo? Kanina mo pa hindi sinasabi sa akin."

"Hindi na, Inay. Saglit lang naman ako sa hahanapan ko." Lumingon sa kana't-kaliwang kalsada si Rosalia upang maghintay ng masasakyang tricycle. Hindi naman siya nabigo dahil agad ring may natanaw na jeep sa kanan niya. Sinenyasan niya iyon. Pababa ang kalsada kung kaya't may kabagalan pa iyon bago makaparada sa harap nila.

"Sige na po, Inay. Aalis na po ako." Saglit siyang yumakap sa Ina niya, bago sumakay ng tricycle. 

"Mag-iingat ka, ha? Mag text ka kung gusto mo ng may kasama."

"Hindi na 'Nay. Kaya ko po. Mag-iingat po kayo diyan." Nagsimulang umandar ng dahan-dahan ang jeep kaya muling dumungaw si Rosalia at kumaway sa kanyang Inay. 

"Diin ka? (Saan ka?)" Tanong sa kanya ng Driver. 

"Ah, sa Polangui tabi! (Ah, sa Polangui po!)" Sigaw ni Rosalia sabay abot ng bayad. Nang agad na maintindihan iyon ng Driver ay tumingin siya sa mga bahay-bahay na nadaraanan pa. 

"Marhay na aga, Rosalia! (Magandang umaga, Rosalia!)" Bati kay Rosalia ng kasamahan niya sa jeep na nakasuot pang bukirin.

 Ang iba rin ay bumati sa kanya at nginitian. Sa kanilang lugar ay iilan na rin ang nakakakilala sa kanya. Sa ganda ng kanyang mukha. Sa morenang kutis at sa mga ngiting kaakit-akit. 

"Magandang umaga rin po!" Nginitian niya ang mga bumati sa kanya saka tumingin sa kanan  niya. 

Hindi niya maiwasang hindi mapangiti dahil sa may mga tao na ring mga nalabas sa kanilang mga tahanan. Animo'y parang nasa ibang bansa ang datingan ng lugar, dahil sa lamig ng simoy ng hangin na kahit pa sa bagal ng andar ng jeep ay nahampas ang lamig kay Rosalia. 

May ibang mga bata na rin siyang nakikita na nagsisi-takbuhan na sa labas sa kalsada na nakabihis uniform. Mag-a-alas nueve na ng umaga at huling araw bago mag sabado, iyon ang pinaka-masayang araw para sa kanilanh lahat dahil umpisa na naman iyon ng kayudan mag trabaho sa bukirin. 

Makalipas ang treinta minuto na nasa byahe ay bumaba siya sa mismong palengke na, dahil doon rin naman daw ang tigil ng jeep upang mamasada.

"Salamat po!" Muli niyang pasasalamat  sa driver bago. Inayos niya ang kasuotan niya ngayon. Isang white polo na naka-tack-in na naka-partner sa bulaklaking brown na palda na tinernohan pa ng itim na tsinelas. 

Inumpisahang hanapin ni Rosalia sa Pamilihang bayan ng Polangui, ang tindahan ng kanyang naging matalik na kaibigan. 

"Lima tabi (Lima please)"

"Manok! Sariwa 'to! 10 lang ang kilo!"

Kaniya-kanyang sigaw ang nadaraanan niya sa loob. Mayroon pang mga nagtitinda ng prutas na inaalok sa kanya. 

"Magkano tabi (po) sa mansanas kuya?" Tanong ni Rosalia saka nilabas ang kanyang wallet na natitirang 100 pesos na lang ang laman. Nakita niya na-p-pink sa ganda ang mansanas na gusto niyang ibili para sa kanyang Itay. 

"Ah, para sa magandang katulad mo. 60 na lang ang kilo." Sabi sa kanya ng nagtitinda, ngumiti-ngiti pa ito sa kanya. 

"Magkano po pag kalahati?" Tanong niya muli. Napatingin siya sa dala niyang pera. Hindi kakasya ng pera niya sa pag-uwi lalo na't umabot rin sa bente singko ang kanyang pamasahe. Isama pa ang kaninang naging pamasahe niya na nakatipid pa ng diez dahil sa driver. 

Inang at niya ang tingin sa nagtitinda at makitang nakatingin rin ito sa dala niyang pera.

"Ah, sige, Ija. Kahit bente singko na lang sa iyo."

"T-talaga po?" Hindi makapaniwalang tanong ni Rosalia. Nahihiya niyang inusot ang pera na nag ilabas niya iyon sa wallet. 

Kinuha ng nagtitinda ang plastic saka tinimbang ang mga mansanas. "Oo. Oh, 'eto na," inot ng nagtitinda ang plastic na may tatlong mansanas na nakalagay. 

Hindi makapaniwalang hindi pa iyon kinukuha ni Rosalia kung kaya't mabilis na inagaw sa kanya ng lalaki ang kamay niya. Nagsulat pa siya sa ginawa ng lalaki ngunit ngumiti lamang ito sa kanya. 

Nahihiya niya iyong tinggap bago binigay ang pera niya. Mabilis iyong pinalitan ng lalaki saka inabot sa kanya ang sukli ng may ngiti sa labi ang tindero. Kung kikilatisin, nasa 40 ang tanda nito nang tindero. 

"S-salamat tabi (Salamat po)." May nigiting nahihiya niya tinanggap ang sukli. Nang bilangin niya iyon ay gulantang siyang nanlalaki ang mata dahil hindi nabawasan ang kanyang pera, tanging nabaryahan lamang iyon. "K-kuya hindi niyo po kinuha-"

"Ok lang. Tanggapin mo na. Madali lang kitain ang pera basta't may tyaga naman. At nakikita mo marami rin akong customer." Sabi ng lalaki na tinuro pa ang mga namimili na tinatanong ang isang tindera sa mismong loob na siguro'y asawa niya. "Siya, sige na. Mag-iingat ka."

Tumango si Rosalia at hindi mawala ng ngiti sa labi. "Salamat po ulit." Nanag makalayo-layo ay muli niyang nilingon ang tindahan ng binilhan niya at makitang mas dumami pa ang namimili. 

Pinuntahan niya na ang pwesto kung saan nagtitinda ang naging kaibigan niya. Iyon lang kasi ang pwede niyang mapag-tanungan kung saan pwedeng makahanap ng trabaho. Sumisikat na rin ang araw ngunit nananatili pa ring malamig ang hangin. Mabuti na lamang ang naka long sleeves siya. 

"Tria!" Malakas na naging sigaw ni Rosalia nang makita ang kanyang hinahanap na kaibigan na nagsisilbing sa mga nabili ng kanyang prutas. Galak siyang napatakbo at niyakap ng mahigpit ang kanyang naging kaibigan. "Na-miss kita!"

 "Ay, salamat tabi! Balik po kayo ulit!"Narinig niya pang sabi ni Triana sa suki nito. "Hoy, Rosalia! Umayos ka na." Singhal sa kanya ng kanyang kaibigan ng matapos ito sa pagbenta. 

"Ano bang ginagawa mo rito? Saka kumusta ka na pala sa inyo?"

Umayos nang pagkakatayo si Rosalia ngunit hawak nito ang isang kamay ni Triana habang may ngiti sa labi. "Na-miss kasi kita."

Ngumiti ang kanyang kaibigan na si Triana at ganoon rin ang reaksyong biglang yumakap kay Rosalia. "Na-miss rin kita!" Saglit silang nagsaya bago hinatak ni Triana ang upuan nasa likod ni Rosalia at ipinaghiwalay iyon at doon pina-upo rin Rosalia. "Ano bang ginagawa mo rito? Ang layo nito sa inyo, ah."

Ang kaninang labis na ngiti ni Rosalia ay napalitan ng simple at mapait na ngiti. Naalala niya na nga pala kung ano ang kailangan niya kaya siya pumunta sa Polangui. Agad siyang tumayo na ikinagulat pa ni Triana. 

"Ah, Triana kasi," kinagat ni Rosalia ang kanyang labi nang makaramdam ng hiya sa pagtatanong. Ngunit mas nilabanan niya iyon. Huminga siya ng malalim. "May kakilala ka bang pwede kong mapag-tabahuhan?"

Tulalang natagalan si Triana na tingnan si Rosalia. Hindi ito makapaniwala na iyon ang sasabihin niya, dahil ang alam nito ay maayos ang pamumuhay ng kanyang kaibigan.

"Bakit? Anong nangyari?" May pagtatakhang tanong nito na nag-uumpisa ng kabahan. "Rosalia, alam kong sanay ka na tumulong sa mga magulang mo sa bukirin... Inda ko man (Hindi ko alam) kung anong nangyari at bakit gusto mo pang maghanap ng trabaho. Mayroon naman kayong bukirin." Tumayo siya at hinawalan si Rosalia sa balikat. "Mahirap maghanap ng trabaho ngayon, Rosalia. Tingnan mo ako. Sapat lang ang kinikita ko rito."

"Pero, sige na, Triana." Nagmakaawang hinawakan ni Rosalia ang kamay ni Triana. "Kailangan kong matulungan si Itay, dahil sa may sakit siya. Hindi pa man namin matukoy ang kanyang kalagayan, kailangan ko na ring mag ka-pera.... Kaya tulong tabi." Pilit na ngumiti si Rosalia sa kaharao niyang si Triana.

Habang ang kaibigan niya naman ay napa-isip saglit saka ngumiti."May alam ako!"

"Talaga?!" Tuwang nakahinga ng maluwag si Rosalia. "Saan? Dito ba? Kahit ngayon lang ako may kitain, ayos na."

"Teka. Teka. Kalma, Lia," natatawang pinaypayan ng kamay ni Triana si Rosalia dahil sa labis na katuwaan nito. "Sa bukohan ka mag-t-trabaho, Rosalia. Iyung juice na nasa baso. May kaibigan ako doon sa labas," tinuro niya ang labas ng pamilihan. "Kahapon kasi ay nagpapahanap siya sa akin ng magbebenta ng mga inumin niya. Busy rin kasi iyon sa pag-itak kaya hindi niya maasikaso." Ani nito. 

"Sana wala pa siyang nakukuha." Malakas na pananalig ni Rosalia. Bago harapin ang kanyang kaibigan. "Saan ba 'yon? Pwede mo ba akong samahan?"

"Oo naman! Tara! Manang pabantay muna saglit ng tinda ko!" Aniya sa matandanag nasa katabi niya lang. 

Walang pasabing hinigit siya ni Triana hanggang sa makarating sa katabi ng pamilihan at makitang may bukohan doon at maraming nakapila. May nakita rin siyang lalaking nagpapalaka-lakad na sa pag-aasikaso sa kanyang paninda. Marahil, baka iyon nga ang kaibigang tinutukoy ni Triana. 

"Jeff!" Tawag ni Triana sa lalaking naka-red na siyang tinutukoy ni Rosalia. 

"H'wag ngayon, Tria, maraming customer!" Ani ni Jeff habang sinasalukan ng buko juice ang baso saka binigay sa customer. "Seis lang 'yan." Sabi sa customer sabay tingin naman sa iba. "Kamo? (Kayo?)" 

Napangiti si Rosalia dahil sa mukhang wala pa ring nahahanap ang sinasabi ni Triana sa kanya. 

"Ano ka ba! May nahanap na nga akong tutulong sa 'yo." Sabi ni Triana na soyang ikinatigil ni Jeff sa pagsandok. Tinulak niya paraharap si Rosalia na nakangiti pa rin. "Siya si Rosalia... Jeff, si Rosalia, ang magiging katulong mo dito sa bukohan mo." 

"Hi," Ani ni Rosalia bago tumingin sa paligid. "Pwede na ba akong mag simula?" Agad-agadang sabi niya.

Tulala pa rin si Jeff habang nakatingin kay Rosalia. Mabilis niyang hinigit si Triana makalayo sa kanila ngunit rinig pa rin ang kanilang usapan ni Rosalia. 

"Sigurado ka ba sa nakuha mo? Ang ganda-ganda niyan." Rinig ni Rosalia na sabi ni Jeff. 

"Ano ka ba! Nagmana 'yan sa Mayon kaya normal lang iyan. Saka malay mo, Jeff, maka-benta ka ng marami ngayon tas hati tayo!" Natutuwang sabi ni Triana. "Pero kailangan mo muna siyang bigyan ng sahod gawa ng ang Itay niya ay may sakit, kaya niya ito ginagawa."

"Ah, ganoon ba. Sige." Mabilis na sagot ni Jeff. 

"Rosalia! Babalikan kita rito, ha! Galingan mo!" Sigaw ni Triana nang nagpalingon kay Rosalia. 

"Salamat!" Gusto niyang takbuhin ang ilang hakbang kay Triana upang yakapin at muling pasalamatan nang sumenyas kay Rosalia si Jeff na simulan na ang kanyang trabaho. 

Naging madali lang kay Rosalia ang unang pagbenta niya at pag lagay ng buko juice sa baso. Ngunit tama ang sabi ni Triana, marami ang nagsi-bilihan sa kanyang bukohan.

"Rosalia, pahinga ka muna!"

Napalingon siya sa kanan niya. Pinawisan ni Rosalia ang pawis niya saka ngumit. "Ok lang-" Natigil ang pagsasalita niya ng marinig ang cellphone tumunog. Mas lalo siyang napangiti ng makitang ang Inay niya ang natawag sa kanya. 

"Hello Inay! Nakahanap na ako ng-"

"Rosalia, anak! Ang Itay mo!"

Natigilan si Rosalia na naramdaman rin ni Jeff kaya siya nilapitan nito. Puno ng kaba ang naramdaman ni Rosalia. "Bakit po? Anong nangyari?! Nasaan po kayo?" Kinuha niya ang nakasabit na bag niya saka sinenyasan si Jeff. 

Panay hikbi lang ng kanyang Inay ang naririnig niga sa kabilang linya. May kung anong tunog rin siyang naririnig na alam niyang galing iyon sa ambulansya. "Hello, Inay! Nasaan kayo?! Pupuntahan ko po kayo! Pauwi na ako!" 

"N-nasa o-ospital kami ngayon ng Polangui anak! Ang sabi ng doctor, m-malubha na ang sakit ng Itay mo." Mas lumakas ang iyak ng kanyang Inay na naramdaman niuang puno iyon ng hinagpis at problema. "Wala akong pera, anak! Hindi ko alam ang gagawin sa Itay mo."

Hindi na rin napigilan pa ni Rosalia na hindo maiyak. "Sige, Inay. Papunta na ako. Diyan lang kayo." Pinunasan niya ang mga luhang namumuo sa kanyang mata. Takbo't lakad ang ginawa niya upang makahanap ng jeep nang bigla siyang mapatigil nang may humawak sa kanyang braso. Agad na nilingon iyon ni Rosalia at makita ang lalaking hingal na hingal. 

"Nakita rin kita... Come with me, we will go to the hospital."