CHAPTER ONE

THIRD PERSON:

Pinagmasdan muna ni Aling Carmen ang kanyang anak. Halatang pagod na pagod ito—bakas sa mukha ang puyat at bigat ng responsibilidad na pasan niya araw-araw. Ilang beses na niya itong ginising pero tila ayaw pang bumangon, marahil dahil sa sobrang pagod. Napabuntong-hininga si Aling Carmen, ramdam ang kirot sa dibdib habang marahang tinatapik ang balikat nito.

“Anak, gising na… male-late ka na sa trabaho,” malumanay niyang wika, kahit nais na sana niyang hayaan pa itong magpahinga.

Napabalikwas si Mira, pupungas-pungas pa at pilit kinakapa ang cellphone niya sa gilid ng unan.

“Ha? Anong oras na po?” medyo paos pa ang boses nito.

“Alas sais na,” sagot ng ina.

Parang binuhusan ng malamig na tubig si Mira. Bigla itong tumayo at nagmamadaling pumunta sa banyo. “Hala, alas otso po ang pasok ko!” ” sigaw niya habang nagkukumahog.

“Dahan-dahan naman kasi, anak baka ikaw—” Hindi pa man natatapos ang salita ni Aling Carmen ay napairap si Mira sa sakit nang matisod ang paa sa kanto ng lamesita.

“Araaay!” napaigik ito habang halos lumuha sa kirot.

“’Yan na nga ba sinasabi ko,” buntong-hiningang wika ng ina. “Anong oras ba talaga kasi ang pasok mo?”

“Alas otso po! Kaya kailangan ko pong magmadali!” sagot ni Mira mula sa loob ng banyo habang nagsisipilyo.

Habang abala si Mira, dahan-dahang inayos ni Aling Carmen ang uniform pampasok sa trabaho ng anak. Ngunit napako ang kanyang mga mata sa isang pares ng sapatos na nakapatong sa gilid ng aparador.

Lumang-luma na iyon. Tuklap na ang kulay, may punit na sa gilid, at halatang ilang beses nang pinilit ayusin. Kinurot ang puso ni Aling Carmen sa eksenang iyon. Dahan-dahan niya iyong kinuha, at kahit pinipigil ang luha ay napahikbi siya.

“Anak,” mahinang tawag niya habang pinupunasan ng basang pamunas ang sapatos, pilit pang binubura ang mga mantsa, “wala ka na bang ibang sapatos?”

Lumabas si Mira mula sa banyo, nagmamadali pang nagsusuklay. Napatingin siya sa ina, hawak ang sirang sapatos na tanging ginagamit niya sa araw-araw.

Nilingon ni Aling Carmen ang likod ng pintuan. Isang tsinelas lang ang nandoon. Muling bumalik ang tingin niya sa anak na nagmamadaling isuot ang lumang sapatos.

At sa sandaling iyon, ramdam niyang parang pinipiga ang kanyang puso—dahil kahit gaano kasira ang sapatos, ito pa rin ang tanging sandata ng anak niya sa pangarap at sa laban ng buhay.

“Hayaan n’yo po, Inay… bibili po ako kapag sumahod na ako. Pati kayo, bibilhan ko rin,” ngiting sabi ni Mira, pilit na ikinukubli ang bigat sa dibdib.

Alam niyang nakita niya ang lungkot sa mga mata ng kanyang ina, kaya’t mas lalo pa niyang pinilit ngumiti—para iparamdam dito na hindi na kailangang mag-alala.

“Kumain ka na muna, anak.” malumanay na sabi ni Nanay Carmen.

“Huwag na po, Nay. Doon na lang po ako kakain sa hotel.” sagot niya habang minamadali ang pagsusuot ng sapatos.

“Pasabi na lang kay Tita Marlyn mo, hindi ko pa naluluto ’yong order niyang turon. Nakikiramdam pa kasi ako kahapon, parang hihingalin ako sa sobrang init.” paliwanag ng kanyang ina.

“Sige po, Nay. Huwag na po kayong mag-alala, sasamahan ko na lang po kayong mamili… o kaya ako na lang po mamimili mamaya sa palengke kapag maaga ang uwi ko.” mabilis niyang tugon habang nag-aayos ng sarili.

“Sige, nak.”

Huminto saglit si Mira at lumapit sa kanyang ina, hinawakan ito sa balikat bago humalik sa pisngi. “Pero Nay, last na po ’yan ha. Alam niyo naman po na bawal na po kayong magpapagod.” aniya, pilit pinapakita ang tapang kahit may bahid ng pag-aalala ang kanyang tinig.

Alam ni Mira na mahina na ang puso ng kanyang ina—kaya’t bawat araw ay hindi niya mapigilang magpaalala. Ayaw na niyang hayaan si Aling Carmen na magbanat pa ng buto, dahil para sa kanya, sapat na ang sakripisyong ibinigay nito noon pa man. Siya na ang bahala ngayon, siya na ang kikilos, para lang hindi na mahirapan pa ang kanyang ina.

“Opo…” mahina ngunit may ngiting sagot ni Nanay Carmen.

“Ingat, Nak!” habol pa nito, sabay kaway habang nakatayo sa pintuan.

Habang nakatanaw si Aling Carmen sa anak niyang nagmamadaling lumalakad, ramdam niya ang paninikip ng dibdib—hindi lang dahil sa sakit ng kanyang puso, kundi dahil sa awa at pagmamahal sa kaisa-isa niyang anak na pilit nagsasakripisyo para sa kanya.

Nagmadaling lumabas si Mira, halos patakbo na, bitbit ang lumang bag na ilang taon na ring kasa-kasama niya sa trabaho. Humigpit ang hawak niya roon, kasabay ng mabilis na paglakad, habang ramdam pa rin sa likod ng isip niya ang tinig ng kanyang ina.

Kahit mahirap, kahit kulang ang sahod, pinipilit ni Mira na magpakatatag. Dahil para sa kanya, ang bawat pawis at pagod ay walang halaga kung kapalit naman nito ay buhay at kalusugan ng nag-iisa niyang ina.

Kahit kapos, hindi siya kailanman nagreklamo. Sa halip, mas lalo pa niyang pinipilit magtrabaho—walang iniisip na bakante o oras ng pahinga, dahil para kay Mira, bawat minuto ay mahalaga. Kapag rest day niya sa Villaruel Hotel bilang room attendant, hindi siya nagpapahinga; pumapasok siya sa maliit na restoran na dati ring pinagtatrabahuan ng kanyang ina. Doon, siya’y tumutulong bilang part-time server para lang madagdagan ang kita.

Hindi niya alintana ang pagod, dahil ang mahalaga sa kanya ay may pambili siya ng maintenance na gamot ng kanyang ina. Para kay Mira, wala nang mas hihigit pa sa kapakanan at kalusugan ni Nanay Carmen—iyan ang dahilan kung bakit kahit gaano kahirap, patuloy siyang lumalaban.

Sa umaga, abala siya bilang housekeeping staff sa Villaruel Hotel—kung saan halos hindi napapansin ng mga guest ang tahimik at maamong presensya niya. Ngunit sa bawat kuwartong nililinis niya, sa bawat sahig na kanyang tinutunton, dama niya ang bigat ng responsibilidad sa kanyang balikat.

At kapag rest day naman, imbes na magpahinga, pumapasok pa rin siya bilang part-time crew sa restuarant na dating pinagtatrabahuan ng kanyang ina. Doon siya nagbubuhos ng lakas—nagsisilbi, nag-aayos ng mesa, at minsan ay tumutulong pa sa kusina. Wala siyang iniwan para sa sarili. Ang tanging iniisip niya ay makaraos sa araw-araw at makaipon kahit kaunti para sa gamot ni Inay Carmen.

Sa bawat paghakbang ni Mira, ramdam niya ang bigat ng pagod. Ngunit sa tuwing naaalala niya ang ngiti ng kanyang ina, parang kusang nabubura ang lahat ng sakit ng katawan. Para kay Mira, iyon na ang pinakamalaking gantimpala—ang makita si Inay Carmen na kahit papaano’y gumagaan ang pakiramdam dahil sa kanyang pagsusumikap.