Kabanata 12

Tahimik ang lahat habang salo-salong nag-aagahan sa lamesa. Seryoso lamang na kumakain si doktor Julio habang tulala naman at walang kibo si Joeliano.

"Lanong, bakit hindi mo ginagalaw ang iyong pagkain?" tanong ni donya Palma dahilan upang mapa-angat ng tingin ang binata at nagsalubong ang kanilang paningin ng ama.

Ilang sandali pa siyang napatitig sa mata ng ama bago tuluyang magpaalam. "Busog lamang po ako ina, paumanhin ngunit nais ko munang magpahangin." Paalam niya at saka niya mabilis na sinulyapan ang mga kapatid.

Naglakad-lakad sa mahabang daan hanggang sa marating niya ang plaza kung saan may nagkukumpulang mga tao.

"Hindi ba ito ang binibining madalas na magpunta pamilihan?" Turan ng isang a Ale habang nakaturo sa isang papel kung saan nakaguhit ang larawan ng babae.

"Siyangtunay.!" Tugon ng isa pang ale. Kumunot ang noo ni Joeliano at saka siya lumapit sa kinaroroonan ng larawan at sandali niya iyong pinagmasdan. Natigilan siya nang makilala ang babaeng nnakaguhit. Walang iba kun'di si Mina, ang pinaghihinalaang lumason kay heneral Edilberto.

Abala ang lahat sa kaniya-kaniyang gawain ang mga tao, tila isa rin itong masayang bayan na walang inaalalang problema. Nar’yan ang mga matatandang nagkukwentuhan, mga batang naglalaro at mga kababaihang nagsasampay ng kanilang mga sariling kasuotan.

Nakatayo naman si Mina sa pinto ng kubo habang pinagmamasdan ang tila masayang mga mamamayan sa bayan. "Nagugutom kana ba hija?" napalingon siya sa kaniyang likuran at nakita si tatay Arturo na naghahanda ng agahan sa hapag.

Napangiti naman ang dalaga at saka siya naglakad patungo sa maliit na mesa. Nakahain roon ang kakaunting pagkain ngunit sasapat naman para sa kanilang dalawa. "Halina't tayo ay kumain na, " Aya ng matanda at saka niya inumpisahang balatan ang kamote. Mabilis niya iyong nabalatan kumpara kay Mina na nahihirapan sa pagtatanggal ng balat.

"Heto, ikaw na ang kumain nitong aking binalatan, " ngiti ng matanda sabay abot sa dalaga na ikinagulat nito.

"Maraming salamat po." Bahagya naman natawa si tatay Arturo.       

"Magandang umaga!"sabay silang napalingon sa pinto nang marinig nila ang boses. Agad na napangiti ang mataas at saka ito napatayo. "Halika Telong, maupo ka." Alok nito.

Naglakad si Teofilo papunta sa kinaroroonan nilang dalawa. "Hindi na tatay Arturo, nararapat lamang na ikaw ang maupo," tugon ng bint at inakay niya ang matanda paupo sa nag-I isang upuan sabay kuha ng isang kamote. Hindi naman na sinulyapan ni Mina ang binata dahil sa kakahiyang nagawa niya noong gabi.

"Heto pa hija, kumain kapa."saad ng matanda at saka nito muling inilapag ang kamote sa harap ng dalaga. "Siya nga pala Telong, hindi pa kita napapasalamatan dahil sa ginawa mong paghahanap at pagligtas dito sa aking pamangkin, salaam! " Ngiti ng matanda at kay Telong naman niya inilapag ang kamoteng kaniyang binalatan.

"Walang anuman po tatay Arturo, ngunit napapansin kong hindi ka pa kumakain kaya sayo na ito." Saad ng binata dahilan upang matawa ang matanda.

"Telong! Nasaan si Telong?!"

Agad na napalingon si Teofilo sa labas ng kubo at nakita niya si Ignacio na humahangos. "Narito ako Ignacio, ano ang balitang iyong dala?" Kunot noong tanong ng binata, napatayo na rin sina Mina at tatay Arturo at hinintay nila ang sasabihin ni Ignacio.

Huminga pang muli si Ignacio ng malalim bago niya tuluyang iangat ang kaniya kamay at itinuro si Mina. "Nanggaling ako sa dasmariñas at ang Bambang dinala mo rito kagabi ay pinaghahanap sa buong bayan ng dasmariñas,” turan nito dahilan upang mapalingon si Teofilo sa dalaga at muli niyang binalingan ng tingin si Ignacio.

"May kadahilanan ba?"

"Sa pagdiriwang sa mansyon ng gobernador-heneral, nakainom daw ng alak na hinaluan ng lason si heneral Edilberto at ikaw ang pinaghihinalaang naglagay at lumason sa heneral!"saad nito habang nakaturo sa dalaga. Agad naman na kinabahan si Mina dahil sa ibinalita nito na alam niyang walang katotohanan.

"Hindi. Hindi ko magagawa iyon! " Depensa ni Mina sabay tingin ng diretso kay Teofilo. Nanatili lamang na nakatingin si Teofilo sa dalaga at pinaniniwalaan niya ang mga sinasabi nito.

"Nasaan ang gobernador-heneral?" tanong ni mayor doma Emilda habang diretsong nakatingin sa mga mata ni Victorina. Hawak niya ang puting balabal habang nakatayo sa harap nito.

"At bakit kailangan ipaalam ko sa iyo?" seryosong saad nito habang matalim na tinitingnan ang Mayor doma.

"Kailangan ko siyang makausap, Sabi in mo sa akin,!  " Kunot noong tugon nito at saka mahigpit na napahawak  sa balabal. Ilang beses na niyang inalam ang kinaroroonan ng gobernador-heneral ngunit kahit na kanino niya ipagtanong sa mga tagal silbi o maging sa mga guardia civil ay walang nakakaalam at nakasisiguro siyang ang tanging may alam nito ay ang señorita.

Sa halip na tugunin siya nang señorita ay tuloy-tuloy na itong naglakad at dumiretso sa kalesang naghihintay sa labas ng mansyon. Sandaling nadako ang paningin ng mayor doma sa balabal at muli niyang sinulyapan ang señorita lulan ng kalesang papalabas ng hacienda.

“Mayro’ng testigo ang makapagpapatunay na ang tagal silbi sa mansyon ni gobernador-heneral Vicente ang naghandog ng alak kay heneral Edilberto at ang testigong ito ay ang isa pa niyang tagal silbi na si Rowen a, " nadako ang paningin ng lahat ng nasa loob nang hukuman sa babae sa bandang kanan at maayos na nakaupo at taas noong nakaharap sa mga taong naghihintay sa kaniyang mga isasalaysay.

"Ako po si Rowena, ang isa sa mga taga-silbi sa hacienda Arcillas. Nakita ko si Mina ang tagal silbi na siyang naghandog ng alak sa heneral at nakasisiguro ako roon at bago mangyari iyon ay aking namataan sina gobernador-heneral Vicente at ang tagal silbi na nag-uusap ngunit akin iyong binalewala, " panimula ng dalaga at saka nadako ang paningin kay Victorina na nakaupo sa likuran ng gobernador-heneral.

"Walang katotohanan!" nanlaki ang mata ni Rowena sa biglaang pagsigaw ng gobernador-heneral at napatayo pa ito habang nakaturo sa kaniyang direksyon.

"Sabihin mo bakit mo ito ginagawa?!"dagdag pa nito kasabay ng malakas na alingawngaw sa buong hukuman ang boses ng punong hukom.

"Sa iyong ipinapakitang reaksyon gobernador-heneral Vicente ay tila mayroong katotohanan ang mga isinasalaysay ng babaeng ito. Nasaan ang sinasabi mong tagal silbi na siyang naghandog?” tanong ng punong hukom.

Natigilan si gobernador-heneral Vicente at napalingon sa mga taong nasa loob ng hukuman. "Tumakas na ang kaniyang tagal silbi at isa na iyon sa makapagpapatunay." Patuloy ng isang lalaking nakasuot ng mga kasuotang pang abogasiya.

Muling umalingawngaw sa buong hukuman ang hudyat ng pagsasara ng paglilitis. "Sa aking mga narinig at nabatid ay marapat lamang na isara na ang paglilitis na ito. Napatunayan na nagkasala ang gobernador-heneral at nararapat lamang na patawan siya kaparusahang dalawang araw na pagkakakulong at matapos noon ay kamatayan!" Sigaw ng punong hum at saka ito tumayo at naglakad.

Napayuko naman si gobernador-heneral Vicente habang kaniyang naririnig ang mga samo't saring usapan ukol sa kaniya. Ilang sandali ay nadama na niya ang paghawak sa kaniyang dalawang braso ng mga guardia civil. Sa huling pagkakataon ay sinulyapan niya si Rowena na noo'y nakaupo pa rin habang nakayuko. Hindi niya batid kung ano ang dahilan nito upang sabihin ang lahat ng iyon laban sa kaniya.

Tulala si Mina habang pinakikinggan ang mga kuliglig na siyang maingay sa kaniyang kinauupuan sa ilalim ng puno. Magtatakip-silim na at patuloy siyang binabagabag ng balitang nakarating sa kanila na hinahanap na siya ng mga sundalo at guardia civil.

Napalingon sa kaniyang bandang kanang nang makarinig siya ng pagkaluslos.

"Nais mo bang matuto kung paano gumamit ng mga patalim?" napalingon siya sa pinanggalingan ng boses kunot noo niyang tiningnan si Teofilo, hawak nito ang isang itak at nasa likuran naman nito nakasabit ang palaso.

"Ang lahat ng kababaihan dito ay may nalalaman sa mga pag gamit nito kaya't sa aking palagay ay nararapat lamang na matutunan mo rin." Dagdag pa nito at diretso niyang tiningnan sa mata ang dalaga.

Tumayo si Mina at naglakad patungo sa likuran ni Teofilo. "Mas aking nanaisin na itong nasa iyong likuran ang iyong ituturo sa akin, " turan nito, agad naman na ibinigay ng binata ang palaso.

"Masusunod." Tugon ni Teofilo at bahagya itong napangiti dahilan upang magitla si Mina dahil ito ang kauna-unahan na nakita niyang ngumiti ang binata. Nagalakad si Teofilo papunta sa likod ng dalaga.

"Maaari ba?"rinig ni Mina na turan ng binata, kusa niyang itinaas ang kaniyang kamay na may hawak na palaso. "May nalalaman na ako sa pag gamit nito kaya't makakaya ko nang mag-isa sa paghawak." Turan niya dahilan upang mapatango ang binata.

"Kung gayon patamaan mo ngayon din ang punong kahoy na iyon, " tumango si Mina at hinatak niya ang tali ng pana at mabilis na pinakawalan ang bala nitong palaso. Hindi man lang umabot ang patalim na iyon sa puno dahilan upang mapaseryoso muli si Teofilo.

"Subukan mong multi,” pumwesto siya pumwesto sa likuran ng dalaga at ginabayan niya ang kamay nito sa paghawak ng palaso. Mabilis nilang pinakawalan ang palaso na agad ring bumaon sa punong kahoy.

"Naniniwala akong hindi mo magagawa ang ibinibintang sa iyon, " biglang usal ni Teofilo habang nakatingin sa buhok ng dalaga. Napangiti naman si Mina ng marinig iyon.

"Masyado na kayong malapit sa isa't isa, nais niyo bang ipakasal ko kayong dalawa?" Pareho silang napalingon sa pinang-galingan ng boses at mabilis silang napalayo sa isa't-isa nang makita si tatay Arturo.

Nagkatingin sila dahil sa tinuran ng matanda. "Ako'y nagbibiro lamang ngunit kung nanaisin ninyo ay pumapayag namanako., "dagdag ng matanda at saka ito nagalakd paalis habang malakas na tumatawa. Muling nagkatinginan ang dalawa at sabay rin na napa-iwas ng tingin.

"Napatawan ng kamatayan si gobernador-heneral Vicente?! Kung gayon sino na ang ating magiging gobernador?"tanong ng isang taga-silbi.

"Si heneral Edilberto, siya na ang maluluklok."tugon naman ni Rowena habang nakapamaywang pa.

"Ano ang inyong tinuran?!" kunot noong saad ni mayor doma Emilda na siyang ikinagulat ng dalawa.

"Nasaan si gobernador-heneral Vicente, sabihinninyo, "marahan niyang sambit.

"Ikinulong na siya at matapos ang dalawang araw ay bibitayin na rin." Pagmamalaki ni Rowena. Biglang nanlambot ang tuhod ni mayor doma Emilda at napahawak na lamang siya sa balikat ng tagal silbi.

Hindi maaaring mamatay ang gobernador-heneral, hindi ito maaaring matanggal sa posisyon.

Nagtungo sa bundok sina Mina at Teofilo upang magsanay ng buong araw dahil ito rin ang kaniyang kagustuhan. Nais niyang matutong makipaglaban upang wala na siyang aasahan kung hindi ang kaniyang sarili na lamang.

Sandali silang namahinga matapos ang ilang oras nilang pagsasanay at sabay silang naupo sa matalahib na lupa. "Telong, nais kitang maging malapit na kaibigan," biglang turan ng dalaga at saka nito nilingon si Teofilo.

"At bakit mo naman nanaisin na ako'y iyong maging kaibigan?"

"Upang mayroon akong tagapagtanggol." Biro ng dalaga sabay tawa ngunit nahinto siya ng hindi siya sabayan sa pagtawa ng binata.

"Alam mo bang ako'y natakot kagabi sa tinuran ni tatay Arturo? Humihingi ako ng paumanhin sa iyo dahil mapangahas ang aking pag lapit sa’yo." napalingon sa kawalan si Teofilo kasabay ng pag-ihip ng marahan na hangin.

"Sapagkat hindi ako maaaring ikasal dahil ako'y mayroon ng kasintahan." Dagdag pa nito dahilan upang mapalingon sa kaniya si Mina. "Ngunit nasaan ang iyong nobya, nasa kuta rin ba siya?" umiling si Teofilo.

"Hindi. Mas ninais niyang maging espiya ng aming samahan, " tugon nito at muling nagtagpo ng kanilang mga mata.

"Pinuno, dumating ang ating espiya na nanggaling sa dasmariñas at may masama siyang ibinalita at ipinabatid rin niya na kailangan itong ibalita kay Mina." Diretsong saad ni Ignacio habang muling humahangos papalapit sa kanila.

"Ano ang masamang balitang ito?" Tanong ni Teofilo.

Napa-angat ng tingin ang gobernador-heneral ng biglang bukasan ng isang guardia civil ang kaniyang selda. "Makakalaya kana gobernador-heneral." Turan na kaniyang ipinagtaka.

"Anong ganapan ang nangyayari?" Tanong niya rito.

"Nahuli na ang totoong may sala at napatunayang wala ka pong kinalaman sa panglalason na naganap, " paliwanag ng guardia ay saka ito sumaludo sa kaniya at naglakad pabalik sa binabantayan nitong selda.

Nagpalinga-linga siya at nadako ang kaniyang paningin sa labas kung saan may kalesa at ilang guardia civil, nanlaki ang kaniyang mata nang makita ang pamilyar na babae. Naka suot ito ng purong puti na nababahiran ng dugo. Lalapitan na niya sana ito nang mabilis na tumakbo ang kalesa at hindi na niya naabutan pa.

Puno ng tao ang buong plaza dahil nais ng mga ito panuorin ang kaparusahang ipinataw sa taong umaming totoong may lasa ng pagkalason ni heneral Edilberto. Nakabalot ng marumi na sako ang ulo ng babae habang akay ito ng dalawang guardia civil. Puno rin ng pag-uusap ang buong mamamayan at ang iba ay nagbubulungan.

Naka-agaw ng pansin ang pagdating ni gobernador-heneral Vicente dahilan upang mahawi ang mga taong magkakadikit. Pinasampa ng dalawang guardia civil ang babae sa mataas na upuan at kasabay noon ay ipinasok nila ang ulo nito sa nakapabilog na lubid.

Bumilang ng tatlo ang isang guardia civil kasabay nang magsipa nito sa mataas na upuan kung saan nakasampa ang dalawang paa ng babae. Napa-iwas ng tingin ang lahat at tuluyan ng nalagutan ng hininga si mayor doma Emilda kasabay ng luhang bumagsak galing sa kaniyang mga mata.

Inako niya ang kasalanang hindi siya ang may gawa upang mailigtas ang dalawang taong mahal at mahalaga sa kaniya