Ano Ang Mga Halimbawa Ng Po-On Sa Mga Manga?

Nagugulo ako minsan sa dami ng pangalan na lumilitaw kapag pinag-uusapan ang modernong panitikang Tagalog — pero ito ang pila ng mga manunulat na talagang nakaantig sa akin at madalas kong binabanggit sa mga usapan. Una, si Virgilio Almario (kilala rin bilang Rio Alma) na nagbigay ng bagong sigla at teorya sa makabagong tula at kritisismo sa wikang Filipino. Kasama niya sina Bienvenido Lumbera na malakas sa malikhaing pagsusulat at panitikang pampulitika, at Rolando Tinio na nagbigay-buhay sa dula at pagsasalin. Sa nobela naman, hindi mawawala si Lualhati Bautista — ang 'Dekada '70' at iba pa — dahil sa tapang niyang ilarawan ang buhay ng kababaihan at politika. Si Edgardo M. Reyes naman ang may-akda ng 'Sa mga Kuko ng Liwanag', isang obra na raw at pelikula rin. Hindi ko rin makalimutan sina Jose F. Lacaba at Ricky Lee na parehong may malalim na impluwensya sa malikhaing pagsasalaysay at pelikula; si Lacaba sa tula at prosa, si Ricky Lee sa screenplays at nobela. Para sa akin, ang modernong panitikang Tagalog ay hindi lang koleksyon ng pangalan — ito ay daloy ng iba't ibang tinig na sumasalamin sa ating lipunan, at palagi akong nauuwi sa kanilang mga akda kapag gusto kong makita ang pulso ng bansa.

Tuwing napag-uusapan ko ang laban sa Mactan, lagi akong naaaliw sa kung paano twisty-turny ang mga historical records—lalo na tungkol sa huling bahagi ng buhay ni Lapu-Lapu. Ayon sa pinakakilala nating primary source tungkol sa pagdating ng mga Kastila, si Antonio Pigafetta, na naglakbay kasama si Magellan, malinaw na nagsulat tungkol sa labanan at kung paano napatay si Ferdinand Magellan noong Abril 1521; ngunit hindi niya inrekord ang pagkamatay ni Lapu-Lapu. Sa madaling salita: walang direktang dokumentong Europeo na nagsasabing sino ang pumatay kay Lapu-Lapu o kung paano siya namatay. May mga lokal na alamat at mga hinuha sa mga ulat na mas huli, tulad ng mga kronika at oral traditions, na naglalarawan kay Lapu-Lapu na nanatiling buhay at naging mahalagang pinuno sa kanyang baybayin. May mga modernong manunulat na tumutukoy sa mga tekstong gaya ng 'Aginid', pero maraming historyador ang nagsasabing maraming bahagi ng mga ito ay halo-halo sa alamat at hindi laging mapagkakatiwalaan. Sa katotohanan, ang ebidensya tungkol sa kanyang kamatayan ay kulang at magulo. Bilang isang taong nahuhumaling sa unang kamay na mga kuwento, mas gusto kong tumanggap ng pagkaalam-hindi-tiyak bilang bahagi ng kagandahan ng kasaysayan—may espasyo para sa alamat at pag-alala. Hangga't wala pang bagong dokumento na lalabas, ang pinakatumpak na sinasabi ng mga historyador ay: hindi natin alam kung sino ang pumatay kay Lapu-Lapu, at maaaring hindi siya pinatay ng mga Kastila noong panahon ng unang kontak. Naiwan ako na may respeto at konting pagtataka sa misteryo ng mga unang araw ng ating kasaysayan.

Habang sinusulat ko ang unang pangungusap ng nobela, lagi kong hinahanap ang isang maliit na kawing na hindi basta-basta napapansin pero magtatatak sa puso ng mambabasa. Para sa akin, ang malagkit na linya ay hindi laging yung pinakadaing-daming salita; kadalasan simple at matalim ang dating: isang mismong imahe, isang kakaibang pangungusap, o isang emosyon na agad kumakapit. Magpraktika ako sa rhythm at tunog — paulit-ulit kong babasahin ang linya nang malakas para maramdaman kung bumabango ba ito sa bibig. Mahalaga rin ang specificity: mas tumitimo ang linya kapag konkretong detalye ang ginamit, hindi generic na damdamin. Halimbawa, sa halip na 'malungkot siya,' mas malakas ang 'umiyak siya habang nilalagay ang lumang tiket sa bulsa.' Huwag kalimutan ang subtext at timing: minsan ang pinakamalakas na linya ay inilalagay sa sandaling hindi inaasahan. At lagi kong sinusubukan na gawing parang bahagi ito ng karakter — hindi puro estilo lang — para tunay itong tumimo kapag nabanggit sa loob ng kuwento. Sa huli, paulit-ulit na pag-edit at pagbabasa ang susi: ang malagkit na linya ay madalas na bunga ng maraming pagtatanggal at pagpipino, at kapag tumimo na, bigla mong mararamdaman ang simpleng saya ng tagumpay.

Nakakabighani talaga kapag iniisip mo kung gaano katanda ang mga alamat ng Pilipinas — hindi lang sila simpleng kuwento kundi may mga epikong umaabot sa libu-libong taludtod. Isa sa pinakatanyag at itinuturing na pinakamatanda sa mga naitalang epiko ay ang ‘Hinilawod’ mula sa mga Sulod sa Panay; oral itong tradisyon at naglalaman ng alamat at kasaysayan ng mga sinaunang komunidad. Kasunod nito ang mga epikong gaya ng ‘Biag ni Lam-ang’ ng Ilocos at ang alamat ng ‘Ibalon’ sa Bikol na nagpapakita ng mga diyos, bayani, at mga nilalang na sumasalamin sa paniniwala bago pa dumating ang mga mananakop. Hindi mawawala ang mga awit at hinirang na chants tulad ng ‘Hudhud’ ng Ifugao at ang ‘Darangen’ ng Maranao — mga obra na buhay pa rin sa mga ritwal at okasyon. Mahalaga ring tandaan na karamihan sa mga alamat ay oral; ang unang dokumentasyon ay madalas na ginawa ng mga misyonero at manunulat noong Kolonyal na panahon, kaya may puwang ang mga pag-aaral at interpretasyon. Sa huli, ang pinakamatandang naitalang alamat ay hindi laging isang nakasulat na petsa kundi isang pinaghalong oral na tradisyon, arkeolohikal na palatandaan, at mga tala ng panahong kolonyal; ang kanilang pinagmulan ay kadalasan mas matanda pa kaysa sa unang pagsulat.

Sino ba namang hindi mahihikayat ng napaka-emosyonal at makabagbag-damdaming kwento ng 'Iniirog Kita'? Mula sa mga karakter na sagana sa mga suliranin at pag-ibig, umaabot ito sa puso ng mga mambabasa. Ang saloobin na ipinapakita sa bawat pahina ay tila buhay na buhay, at kaakibat ng mga nakakaintrigang plot twists, talagang hindi mo ito kayang iwanan. Isang bahagi ng akin ay talagang humahanga sa mga tauhan. Halos nakikita mo ang sarili mo sa kanilang mga laban at tagumpay. Ang temang pag-ibig, kahit na may kasamang sakit, ay lalo pang nagpapalalim ng koneksyon mo sa kwento. Tila ba sinasalamin nito ang mga karanasan ng mga tao sa totoong buhay—ang pagnanais na mahalin at mapahalagahan, kahit saan, kahit kailan. Isang bagay na kalimitan nakakatawag ng atensyon ay ang istilo ng pagkakasulat ng may-akda. Ang mga salita ay tila umaawit at nagsasalita sa atin, nga ba? Ang mga deskripsyon ng mga tagpuan ay talagang nakakapagbigay-buhay. Minsan, ang mga mambabasa ay nakadarama ng parang nasa loob ng kwento, nakarelate sa mga galaw, at lalong-lalo na sa mga emosyon. Puno ito ng masalimuot na mga relasyon at paminsan-minsan ay nagiging komplikado na para sa mga tauhan. Sinasalamin nito ang tunay na buhay, kaya’t para sa akin, ang 'Iniirog Kita' ay hindi lang kwento kundi isang paglalakbay na karaniwang pinagdadaanan ng lahat. May mga pagkakataon na sa bawat pahina, may mga eksena na napaka-passionate na kayang magpasaya o makapagpaluha sa sinumang nagbabasa. Isang tunay na pagsasadula ng mga damdamin—tama! Sa mga ganitong kwento, tayo bilang mga mambabasa ay hindi lamang audience kundi kasama sa kwento. Kaya’t hindi ka lang basta nagbabasa, kundi nararamdaman mo ang bawat sigaw, bawat hiyaw sa kwento na inihahain sa atin. At ang tema ng pag-ibig na sadyang nakabalot na puno ng hidwaan ay ang nagdadala ng mas malalim na iba pang level ng interes. Sa bawat pagdaan ng kwento, lalo bang nagiging mas mahirap munang maintindihan ang pag-iisip at damdamin ng mga tauhan? Ito ay tila bahagi ng isang sopistikadong balangkas na isa pang dahilan kung bakit ang ‘Iniirog Kita’ ay patok sa lahat. Ang simpleng pagkakadawit ng mga emosyon ay talagang nagbibigay pagkakataon at dahilan upang balikan ang kwento anuman ang ating kondisyon

Sobrang nakaka-engganyo ang simula ng 'Bubuki/Buranki'—para sa akin, parang sinusugod ka agad sa gitna ng chaos at misteryo. Pinapakita agad ng serye ang ideya na may mga dambuhalang nilalang na tinatawag na Buranki na nagigising saka nagdudulot ng malaking pagbabago sa mundo. Ang mga Bubuki ay hindi ordinaryong armas: literal silang mga bahagi ng isang Buranki (kasing galing ng braso o paa) na puwedeng gamitin ng tao kapag nagkakatugma ang damdamin at kalooban. Sa unang yugto, makikilala mo si Azuma—isang tipong palaban pero may mabigat na pinagdadaanan—at unti-unti mong mauunawaan kung bakit mahalaga ang pagkakaisa ng isang grupo upang buuin muli ang isang Buranki. Hindi lang ito tungkol sa labanan; umpisa pa lang, may halong trahedya, pagkakaibigan, at mga tanong tungkol sa sariling pagkakakilanlan. Kung bago ka sa genre, asahan mo na mabilis ang pacing at maraming eksena ng aksyon na may CGI-mecha; may konting pag-intro sa lore na palihim na nagbubukas ng mas malalim na tema habang umuusad ang kuwento. Sa kabuuan, isang magaan pero nakakabitin na panonood—perfect para sa gabi na gusto mo ng adrenaline at emosyon sabay-sabay.

Natatandaan ko pa ang eksenang iyon nang lubos — yung bahagi kung saan durog ang katauhan ni kuya pero pilit pa rin siyang ngumiti para sa iba. Sa umpisa, siya ang tipong showy at medyo mayabang, palaging nasa gitna ng atensiyon at laging may punchline. Akala ng lahat na superficial lang siya; ako rin, naniniwala noon. Ngunit may isang gabi na nagbago ang lahat: nakita ko siyang umakyat ng hagdan sa likod ng bar ng walang sinuman sa tabi niya, nagbubuhos ng luha habang hinahawakan ang lumang litrato ng kanilang pamilya. Naalala ko pa ang lamig ng hangin at ang ilaw na parang tumama lang sa kanya — hindi sa kanyang pakitang-tao kundi sa taong nagtiis ng mga bagay na hindi niya sinasabi. Mula doon, unti-unti kong naunawaan na ang mga biro at kalokohan niya ay shield lang — para takpan ang takot at pagkukulang. Nang makita ko siya na tahimik na nag-aayos ng kwarto ng kapatid pagkatapos ng ospital visit, at nag-iwan ng maliit na sulat na walang pangalan, nagsimula nang mabuwag ang imahe ng ‘kuya’ na kilala ng karamihan. Hindi perfect ang pagbabago; minsan bumabalik siya sa dating ugali kapag nai-pressure. Pero mas naiintindihan ko na ngayon na ang tunay na lakas niya ay hindi ang pagpapatawa kundi ang pagharap sa kahinaan sa harap ng iba. Pagkatapos ng eksena, hindi ko na siya tiningnan sa parehong paraang tinitingnan ng karamihan — may lalim na siya, at iyon ang talagang nagpaiba sa imahe niya para sa akin.

Tiyak na ang pagkalat ng an-an ay maaaring maging sanhi ng pagkatakot sa mga magulang, lalo na kung ito'y higit pang nahayag kapag ang kanilang mga anak ay naglalaro sa school grounds o sa mga pampublikong lugar. Ang an-an, na kilala rin bilang tinea corporis o ringworm, ay isang fungal infection na tumatalakay sa balat. Kung hindi ito ma-iwasan, lalo na sa mga bata na madalas nag-share ng mga gamit, naglalaro sa mga batalan, at nagkakaroon ng physical contact, talagang posible itong kumalat mula sa isa patungo sa isa. Mahalaga ang tamang kaalaman dito at pagsasanay sa mga bata na maging maingat sa kanilang kalinisan. Kung halimbawa, may kasama ang mga bata na may ganitong kondisyon, kailangan nilang iwasan ang pakikipag-ugnayan upang mahadlangan ang pagkalat ng fungus. Minsan, nagkakaroon ako ng pakikipag-usap sa mga kaibigan tungkol sa mga ganitong karanasan, at sa bawat kwento, may mga nakakatawang pangyayari at malasakit. Parang naging highlight na sa mga pagkakataon na nagiging 'hiyang' ang mga bata sa mga simpleng bagay, pero ang hindi nila alam ay nakatutok ang kanilang mga magulang sa mga posibleng karamdaman na dumarating mula sa ganitong uri ng impeksyon. Isa ito sa mga dahilan kung bakit nagiging mas maingat ang mga magulang pagdating sa mga aktibidad ng kanilang mga anak, kaya't isa itong mahalagang paksa sa mga usapan. Talagang may mga pagkakataong nakakahawa ang an-an at naririyan ang pangangailangan na makilala ito. Ang education at awareness ay susi dito. Kung ang mga bata ay matututo kung paano maiiwasan ang an-an, tiyak na mas magiging komportable ang kanilang mga magulang. Kaya naman, mas mainam na magkaroon ng open discussions tungkol dito at ihandog ang mga solusyon para sa mas malusog at masaya'ng paglalaro!