Saan Unang Nasulat O Naitala Ang Hinilawod?

Nabighani talaga ako noong una kong nabasa ang mga bahagi ng 'Hinilawod' na nasa Ingles — parang may pinto na bumukas sa mundo ng mga matitinding bayani at mahiwagang pakikipagsapalaran ng Panay. May mga ganap na Ingles na pagsasalin at marami ring partial translations o retellings: ang ilan ay akademiko at literal, ang iba naman ay poetic retellings na mas madaling basahin para sa mga bagong mambabasa. Personal, nakita ko ang ilan sa mga pagsasalin sa mga aklatang unibersidad at sa mga koleksyon ng Philippine folk literature. Madalas lumabas ang mga bahagi ng 'Hinilawod' sa mga journals at edited volumes tungkol sa epiko ng Pilipinas, pati na rin sa mga librong kinolekta ng mga folklorist at cultural scholars. Kung naghahanap ka ng mas kumpletong teksto, maganda ring silipin ang mga publikasyon ng National Commission for Culture and the Arts at ilang thesis o dissertation mula sa mga kolehiyo ng antropolohiya at linggwistika — doon madalas may mga full transcriptions o malalaking excerpts sa Ingles. Isang payo mula sa akin: maghanap ka ng dalawang uri ng bersyon — ang annotated/scholarly translation kung gusto mo ang eksaktong kahulugan at paliwanag ng mga cultural terms, at isang retelling para mas ma-enjoy ang daloy at drama ng kuwento. Ang pagkakaiba ng mga bersyon ay malaki dahil ang orihinal ay oral performance; mahirap i-capture nang buo ang tono at repetition. Pero oo, may English translations — hanapin lang sa mga academic database, library catalogues, at publikasyon ng mga cultural institutions. Masarap basahin habang ini-imagine ang musikang kaakibat ng orihinal na awit.

Nakakatuwang isipin kung paano nabuhay ang mga kuwento noon sa bibig ng mga matatanda—ganun din ang pinagmulan ng ‘Hinilawod’. Ito ay isang napakahabang epiko mula sa mga taong Sulod sa gitnang bahagi ng Panay, at tradisyunal na iningatan sa pamamagitan ng mga awit at pag-awit ng mga tinatawag na binukot o mga tagapag-alaga ng mga kuwentong baybayin. Sa mitolohiya ng pinagmulan nito makikita ang pagsasanib ng kosmolohiya at kasaysayan ng mga angkan: nagsasalaysay ito ng pagdating at pakikipagsapalaran ng mga diyos, diyosa, at mga demigod na humubog sa mundo at sa mga tao. Sa gitna ng epiko makikita ang tatlong pangunahing bayani—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap—na anak ng mga makapangyarihang nilalang at tao, at sila ang sumasagisag sa pinagmulan ng maraming lahi at kaugalian sa rehiyon. Kasama rin sa mitolohiya ang mga makapangyarihang diyosa tulad ni Alunsina, na madalas inilalarawan bilang pinagmulan ng ilang sagradong linya at mahahalagang pangyayari. Ang mga labanan, paglalakbay, at mga engkwentro sa mga nilalang na mananaog at nasa kalawakan ay hindi lang aliw—naglalahad din ito kung paano isinasaayos ang mundo ayon sa paniniwala ng mga panauhin ng epiko. Personal, tuwing naiisip ko ang ‘Hinilawod’ naiisip ko ang bigat ng responsibilidad ng mga tagapagsalaysay—kung paano nila pinagyayaman ang kolektibong alaala ng isang komunidad. Sa modernong panahon, ang epiko ay isang tulay na nag-uugnay sa atin sa mga pinagmulan ng kultura, nagbibigay ng dahilan para damhin at pahalagahan ang ating kasaysayan bilang mga Pilipino mula sa Panay.

Parang sinasayaw ang salita sa isip ko kapag iniisip kung paano isasalin ang 'Hinilawod' sa modernong Filipino — hindi lang basta paglilipat ng mga salita, kundi pagdadala ng buhay mula sa isang epikong oral patungo sa panahong mababasa sa social feed o mabibigkas sa entablado ngayon. Una, inuuna ko palagi ang tono at ritmo: ang 'Hinilawod' ay umaagos na kwento na puno ng paulit-ulit na pormula at epithets; kaya sa pagsasalin, hinahanap ko ang katumbas na ritmikong pahayag sa Filipino na hindi nawawala ang orihinal na musicality. Minsan mas epektibo ang paggamit ng maikling taludtod o refrineng paulit-ulit kaysa literal na pangungusap, para maramdaman pa rin ang pagkanta ng epiko. Ikalawa, pinipili kong iwan o i-annotate ang ilang salitang panlahi (hal. lokal na termino sa relihiyon, ritwal, at pang-uring pangkalikasan) sa orihinal na anyo at maglagay ng maikling paliwanag sa gilid o footnote. Hindi ko agad pinapalitan ang mga pangalan o titulo — ang 'dayang', 'babaylan', o pangalan ng diyos at lugar ay pinoprotektahan, dahil nagdadala sila ng kontekstong kulturang hindi madaling ipalit. Panghuli, sinasanay kong magbasa-aloud ng bersyon ko—kung hindi tumutunog nang natural kapag binibigkas, babaguhin ko. Ang pagsasalin ng 'Hinilawod' para sa modernong mambabasa ay proyekto ng balanseng respeto at pagkamalikhain: gusto kong maunawaan ng bagong henerasyon ang damdamin at aral ng epiko nang hindi nawawala ang kaluluwa nito.

Nakakabighani talaga ang paraan kung paano nag-iiba-iba ang mga bersyon ng 'Hinilawod', at palagi akong naiintriga tuwing may bagong bersyon na naririnig ko o nababasa. Sa totoo lang, ang pinakapayak na dahilan ay oral tradition: ang epiko ay ipinapasa mula sa isang mang-aawit o manunukib papunta sa iba, at bawat tagapagtanghal may kanya-kanyang memorya, istilo, at sense of drama. May magpapaikli ng ilang kabanata para sa maikling pagtitipon; may magbibigay-diin sa mga bahagi na sa tingin nila ay pinakamatapang o sentimental. Dahil dito, nagkakaroon ng maraming berde o 'variants' na pare-parehong may iisang espiritu pero magkakaibang detalye. Isa pang aspeto na palaging nakikita ko ay ang pag-iba-iba ng wika at mga pangalan. Sa ilan, mas lumalabas ang lokal na diyalekto ng Sulodnon, sa iba naman medyo Hiligaynon ang tono o sinubukang isalin sa Filipino o Ingles. May versions na nagdagdag ng mga elemento mula sa modernong pananaw—halimbawa, binibigyang-diin ang papel ng mga babae o sinasalamin ang mga bagong moral dilemmas—habang ang iba pinangangalagaan ang orihinal na cosmology at ritwal na konteksto. At syempre, kapag tinranskriba ng iba’t ibang akademiko o manunulat, iba naman ang magiging tono dahil sa choices sa pagsasalin, puntwasyon, pati na ang pagpapakahulugan sa mga metaphors. Hindi ko maiwasang humanga kasi kahit magkakaiba, nananatili ang malalaking tema: pagmamalaki sa bayani, pakikipagsapalaran, at relasyon ng tao sa mga diyos at kalikasan. Nakakatuwang isipin na buhay ang epikong ito dahil sa mga pagkakaibang iyon—hindi siya isang museum piece kundi isang kwentong patuloy na humihinga sa bibig ng mga tao. Sa bawat bersyon, parang may bagong mukha si 'Hinilawod' pero ramdam mo pa rin ang kanyang lumang puso.

Kapag sumasabog sa isip ko ang mga kuwentong-bayani ng 'Hinilawod', lagi kong iniisip ang tatlong magkapatid na halos hindi mo malilimutan: sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Ako'y medyo matandang tagahanga ng mga epiko ng Visayas, kaya madalas kong binabalikan ang kanilang mga pangalan at mga gawa — felt nila ang bawat laban at paglalakbay na parang bahagi ng sariling pamilya. Si Labaw Donggon ay madalas inilalarawan bilang unang kapatid, malakas at mayabang minsan, na nakipagsapalaran para sa pag-ibig at karangalan; maraming beses siyang humamon sa mga kakaibang nilalang at nagwagi sa pamamagitan ng tapang at talino. Humadapnon naman ang karakter na palagi kong hinahangaan dahil sa kanyang kombinasyon ng tapang at pagkamalikhain; siya ang uri ng bayani na hindi lang umaasa sa lakas kundi gumagamit din ng estratehiya at pakikipagsundo. Si Dumalapdap naman, na hindi kailanman dapat maliitin, ay kilala sa kanyang katapangan at liksi; sa mga epiko, siya ang sumasabak sa mga labanan na puno ng panganib at kababalaghan. Hindi rin mawawala sa kuwento ang kanilang ina o ninuno—si Alunsina—isang makapangyarihang diyosa na kadalasa’y may malaking papel sa kapalaran ng mga bayani. Bukod sa mga pangunahing tauhan, puno ang 'Hinilawod' ng iba pang diwata, halimaw, at mga mahuhusay na manggigiting na nagbibigay kulay sa bawat kabanata. Kapag babasahin mo ang epiko, ramdam mo ang timpla ng mitolohiya at pang-araw-araw na buhay na lumilikha ng matibay na pagkakakilanlan sa kultura ng Panay. Talagang napaka-rich ng materyal, at hindi kataka-taka na paulit-ulit kong binabalik-balikan ang mga eksena at aral mula rito.

Sobrang saya kapag nakikita ko ang interes ng mga kaibigan sa mga epikong tulad ng 'Hinilawod' — kaya eto ang pinakasimpleng roadmap na sinusundan ko kapag naghahanap nito sa Pilipinas. Una, bisitahin ang mga malalaking bookstore tulad ng National Book Store at Fully Booked; madalas may seksyon sila ng panitikan o folklore na pwedeng may kopya o makakapag-order. Kung wala sa branch, humingi ng tulong sa staff para mag-order ng inter-branch o special order. Mayroon ding mga independent at spezialistang tindahan sa Visayas (lalo na sa Iloilo at Antique) na mas malamang may stock o alam kung saan makakakuha. Pangalawa, online marketplaces gaya ng Lazada at Shopee ay mabilisang solusyon — mag-search ng 'Hinilawod book' at i-filter ang mga reputable sellers. Huwag kalimutang i-check ang kondisyon ng libro at seller ratings. Para sa mas academic na edisyon, subukan ang mga university libraries o bookstore ng mga unibersidad sa Visayas; minsan ang kanilang presses o mga cultural centers sa Iloilo at Capiz ay naglalabas o nagbebenta ng lokal na edisyon. Sa huli, ang mga community events, lokal na kiosks sa festivals, at secondhand bookstores (tulad ng Booksale o mga lokal na ukay-libro) ay perfect para sa rare finds — ako mismo, may nakuha akong magandang lumang edition sa isang maliit na tindahan sa Iloilo na hindi ko akalain.

Nakakabilib talaga ang 'Hinilawod' sa dami ng eksena at emosyon na kaya nitong ihalo — parang isang pelikula na sinindihan sa harap mo habang kinakanta ng isang matandang manunula. Sa pinakasimple, epiko ito mula sa mga Sulod ng Panay na umiikot sa buhay at pakikipagsapalaran ng tatlong magigiting na kapatid: Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Masyado itong malalim para tawaging simpleng alamat; puno ng pakikipaglaban sa mga dambuhalang nilalang, paglalakbay sa mga ibang mundo, at mga kuwentong pag-ibig na magulo at makapangyarihan. Isa sa mga sentrong kuwento ay ang paghanap at pag-angkin ng mga asawa, pati na rin ang paghaharap nila sa mga supernatural na kaaway—mga dambuhala, espiritu, at mga makapangyarihang diyos. Madalas ipinapakita ni Labaw Donggon ang kanyang tapang at kahusayan sa maraming bahagi ng epiko, kaya madalas siyang tawaging bida, pero hindi dapat kalimutan na pantay na mahalaga ang husay at mga kabanata nina Humadapnon at Dumalapdap. Ang buong epiko ay parang tapestry: bawat pakpak ng kuwento nagbibigay hugis sa kultura at pananaw ng sinaunang mga tao sa Panay. Bilang tagahanga, na-eenjoy ko ang ritmo at imagery ng 'Hinilawod'—ito ang klase ng kuwentong hindi mo lang binabasa; naririnig at nararamdaman mo. Nakakatuwang isipin na sa kabila ng modernong mundo, buhay pa rin ang ganitong epiko sa mga pag-awit at salaysay; parang isang bintana sa sinaunang Visayas na nagbibigay ng malalim na pag-unawa sa kanilang paniniwala at pagpapahalaga sa pamilya, tungkulin, at tapang.

Sobra akong na-excite kapag pinag-uusapan ang 'Hinilawod'—pero medyo mahirap maniwala, wala pa ngang kilalang mainstream na pelikula o serye na direktang inangkop mula sa epikong ito. Ang dahilan? Malaking sukat ang kuwento: libo-libong taludtod, maraming tauhan, at isang malalim na oral tradition na mahirap gawing one-shot na pelikula nang hindi nawawala ang diwa. Sa totoo lang, mas madalas siyang nabibigyan ng buhay sa entablado at komunidad kaysa sa malaking screen. Maraming teatro at grupo ng sayaw ang gumawa ng adaptasyon—multimedia stagings, sayaw-dula, at musical interpretations—na ipinakita sa mga lokal na barangay, unibersidad, at cultural festivals. May mga dokumentaryo at maiikling pelikula rin mula sa mga indie filmmakers at cultural researchers na nagdodokumento ng mga bersyon ng epiko, pati na rin mga audio recordings na ini-archive ng mga unibersidad at cultural institutions. Madalas ding may suporta mula sa mga ahensya tulad ng National Commission for Culture and the Arts at mga academic centers para i-preserba at ipalaganap ang epiko. Bilang tagahanga, gustong-gusto kong mapanood ang isang maayos at may respeto na adaptasyon sa pelikula o serye—honest, cinematic, at may konsultasyon sa mga komunidad na nagtataglay ng epiko. Hanggang dumating iyon, mas pinapahalagahan ko ang mga live productions at dokumentaryo dahil doon ko ramdam ang puso ng 'Hinilawod'—raw, malawak, at puno ng alamat.