Ano Ang Mga Tema Ng Pag-Ibig At Pakikidigma Sa Hinilawod Story?

Naramdaman ko agad ang malakas na tibok ng epiko noong una kong narinig ang mga unang taludtod ng 'Hinilawod'—parang sinimulan ka nito sa isang malawak na larawan ng mundo bago pa man umusbong ang mga bayani. Sa pinakasimpleng kronolohiya, nagsisimula ang epiko sa malawak na pinagmulan: ang paglikha ng daigdig at ang pag-iral ng mga diyos at diyosa ng Panay, at lalo na ang kwento nina Alunsina (isang makapangyarihang diwata) at Datu Paubari, na magbubunga ng tatlong maalamat na anak—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Ito ang pambungad na humahabi sa kanilang mga kapalaran at nagtutulak sa bawat isa na humakbang palabas para sa kani-kanilang pakikipagsapalaran. Mula rito, umiikot ang unang malaking yugto kay Labaw Donggon: ang kanyang mga paglalakbay, pakikipaglaban sa mga halimaw at espiritu, at mga pag-ibig na nagdulot ng mga serye ng labanan at paghihirap. Madalas ipinapakita siya bilang unang magtatangka sa mga malalayong lugar para magtanong at umibig, at dito lumilitaw ang tema ng paghahanap at pagsubok. Ang sunod na makapal na kabanata naman ay kay Humadapnon—mas misteryoso at romantikong bayani—na dumaan sa mga pakikipagsapalaran na may halos kababalaghan: paglalakbay sa ilalim ng dagat, pakikipaglaban sa madilim na pwersa tulad ni Saragnayan, at mga pagtatangkang iligtas o muling makapiling ang kanyang minamahal. Ang mga eksenang ito madalas may pagkakabit-kabit na gawaing pampagtatag ng dangal at paghihiganti. Sa huli, dumadating ang mga kuwento ni Dumalapdap—ang pinakabata o minsan pinaka-mapagparaya sa magkakapatid—na nagtatag ng sarili niyang mga tagumpay at pamana. Ang pagtatapos ng epiko ay hindi isang simpleng one-line na wakas: may pagkakasundo, may pagbalik-loob, at may paglalatag ng aral tungkol sa pinagmulan, dangal, at relasyon ng tao at diyos. Bilang isang tagapakinig na lumaki sa mga awit ng mga mang-aawit mula sa Sulod, ang kronolohiya para sa akin ay hindi lang sunod-sunod na pangyayari kundi isang paulit-ulit na pag-ikot ng pagsubok, pag-ibig, laban, at pag-ahon—at iyon ang nagbibigay-buhay sa 'Hinilawod'. Natatandaan ko pa ang bigat ng bawat taludtod—parang bawat baitang sa kwento ay may sariling tibok ng puso.

Talagang natulala ako nang una kong marinig ang mga kuwento mula sa 'Hinilawod'—hindi lang dahil sa haba at lawak ng epiko kundi dahil sa dami at kulay ng mga pangunahing tauhan na parang buhay na buhay na lumalabas sa mga salaysay ng mga matatanda. Sa pinakapundasyon ng epiko, ang tatlong magkapatid na bayani ang umiikot na dahilan kung bakit napakaraming pakikipagsapalaran ang natatalakay: sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Sila ay karaniwang inilalarawan bilang mga anak ng makapangyarihang diwata na si Alunsina at ng mortal o lider na kilala bilang Datu Pausbaw (o Pausbaw), kaya kitang-kita ang pinaghalong makalangit at makalupang dugo sa kanilang mga gawa at kapalaran. Bukod sa kanila, importante ring banggitin si Alunsina bilang pangunahing diyosa o diwata ng epiko — madalas siyang sentro ng mga pangyayari sapagkat ang kaniyang ganda at kapangyarihan ang nag-udyok ng inggit, pag-ibig, at hidwaan sa maraming tauhan. Kung pag-uusapan naman ang pagkakakilanlan ng bawat isa, makikita mong malinaw ang pagkakaiba-iba ng personalidad at mga papel nila sa kuwento. Si Labaw Donggon ang tinuturing na panganay: masasabing malakas, mapagmataas, at palabentahin sa pagligaw ng maraming diyosa at babae mula sa iba't ibang kaharian; marami siyang mga kuwento ng paglalakbay at pakikipaglaban para makuha ang kaniyang mga hangarin. Si Humadapnon naman ang mas misteryoso at bayani-nang-hinihintay ng maraming tagapakinig—kilala siya sa tapang, karisma, at mga epikong pakikipagsapalaran, kabilang ang mga laban sa iba’t ibang nilalang at pagsubok na tila kakaiba sa karaniwang tao. Si Dumalapdap ay madalas na inilalarawan bilang mandirigma rin at tagapagtanggol ng pamilya; sa ilang bersyon, siya ang may iba’t ibang malikhaing paraan ng paglutas ng problema at paghingi ng hustisya kapag may nagawa o nang-inis sa kaniya o sa kaniyang mga kapatid. Hindi mawawala sa usapan ang mga antagonista at suporta: may mga nilalang na mabangis, mga diyos-diyosan, at mga di-karaniwang nilalang na humahadlang o nagbubunga ng mga mahahalagang aral sa epiko—ang ilan sa mga kilalang kalaban na binabanggit sa mga talaan ay nagdadala ng kadiliman at pagsubok, na nagpapatingkad sa kagitingan ng mga pangunahing tauhan. Bilang isang tagahanga, naiibig ako sa paraan ng 'Hinilawod' na isinasalaysay ang mga ugnayan ng pamilya, karangalan, pag-ibig, at selos—mga temang madaling makaugnay kahit ngayon—at kung paanong ang tatlong magkapatid ay kumakatawan sa ibat-ibang anyo ng pagiging bayani. Sa kabuuan, kapag iniisip ko ang mga pangunahing tauhan ng 'Hinilawod', hindi lang nila binubuo ang mitolohiyang pampook; binubuo rin nila ang isang malalim na larawan ng panlasa, takot, at pag-asa ng mga sinaunang komunidad ng Panay, at iyon ang dahilan kung bakit palagi akong nahuhumaling sa kanilang mga kuwento.

Tumitibok talaga ang puso ko kapag naiisip ko ang epikong 'Hinilawod' — parang isang napakahabang rock opera ng mga sinaunang bayani ng Panay na sinasabayan ng alon at hangin. Sa pinakasimple: ito ay isang epikong-bayan tungkol sa tatlong magkakapatid na demi-god o bayani — sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap — na anak ng isang makapangyarihang diwata na kilala bilang Alunsina. Bawat isa sa kanila ay may kanya-kanyang pakikipagsapalaran: pakikipaglaban sa mga higante at halimaw, paglalayag sa kakaibang mga kaharian, at paghiram o pag-agaw ng mga napakagandang asawa na kadalasa'y mga nilalang na may mahika o iba pang lakas. Sa madaling salita, puno ito ng pag-ibig, pagtataksil, tagumpay, at trahedya, na mistulang epikong naglalakbay sa pagitan ng mundong mortal at ng mga diyos. Bago pa man magsimula ang mga labanan, ipinapakita ng kuwento kung paano nagsimula ang mga bayani at ang kanilang ugnayan sa mga diyos at tao. May mga eksenang nakakaaliw at may mga sandaling malungkot din — halimbawa kapag may mga pag-aaway dahil sa pag-ibig o kayabangan. Ang mga hindi pangkaraniwang nilalang, mahiwagang kagamitan, at mahika ay paulit-ulit na motif, kaya napaka-matagalan at masalimuot ng naratibo: maaaring umabot ng maraming gabi ang pag-awit o pagsasalaysay ng buong epiko. Ngunit sa kabila ng dami ng detalye, ang sentro pa rin ay ang pagbibigay-halaga sa katapangan, dangal ng pamilya, at ang mga aral tungkol sa kapalaran at kabayanihan. Mas personal, natutuwa ako dahil hindi lang ito kwento ng mga dagok at tagumpay — parang isang cultural memory na ipinapasa sa mga henerasyon. Nakikita ko rin dito kung paano tinuturing ng sinaunang Panayanong komunidad ang relasyon ng tao at diyos, at kung paanong ang mga bayani ay hindi perpektong tao; may pagkakamali, pagnanasa, at kahinaan din sila. Kung iisipin, ang 'Hinilawod' ay hindi lang epiko; ito ay isang buhay na dokumento ng pananaw, moralidad, at panliligaw sa gitna ng isang napakalawak at mahiwagang mundo. Natatapos ako palagi sa pakiramdam ng pagkamangha at pasasalamat na mayroon tayong ganitong pamana, handang pakinggan kapag gusto mong maglakbay sa mga alamat ng ating mga ninuno.

Sariwa pa sa isip ko ang bigat at lawak ng epikong 'Hinilawod' noong unang beses kong sinubukang isipin ito bilang pelikula: napakaraming kabanata, napakaraming tauhan, at ang ritmo niya ay parang tulala na inaawit ng mga matatanda sa gabi. Para malapit sa orihinal, unang-priyoridad ko ang tonong oral — yung pakiramdam na may tumutugtog na kuwentuhan. Kaya maaangkop ito nang maganda bilang miniseries na may malalim na episodic na istraktura: bawat episode puwedeng tumuon sa isang kabanata o isang bayani (tulad nina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap), pero may umiikot na thematic thread para hindi mabitin ang manonood na hindi pamilyar sa pinagmulang oral tradition. Sa praktikal na level, kukunin ko ang mga elementong pinakamalakas ang visual at emosyonal: ang mga laban laban sa mga diwata at halimaw, mga biyahe sa karagatan at kakaibang lupain, at ang mga romantikong paghahabol na puno ng katauhan at gulo. Hindi ko pipilitin gawing literal ang bawat episode ng epiko; babaguhin ko ang pacing at magdaragdag ng mga scene na nagi-explore ng inner life ng mga bida—hindi lang ang mga heroics nila kundi ang mga pag-aalinlangan, sakripisyo, at ang ugnayan nila sa pamilya at komunidad. Mahalaga rin para sa akin ang tunog: pagbabalik ng mga indigenous melody at paggamit ng native instruments para mapanatili ang oral texture. I-e-enlist ko ang mga cultural consultants mula sa mga pamayanang kultural para siguraduhing hindi magiging eksotiko o simplistik ang presentasyon. May mahahalagang desisyon din tungkol sa medium: kung malaki ang budget, puwede ang high-fidelity live-action na may kombinasyon ng practical effects at CGI para maging tactile ang mitolohiya; kung limitado, isang stylized animation o hybrid approach (live-action na sinamahan ng animated sequences sa mga engkantadong bahagi) ang maaaring mas makatipid habang nagbibigay ng visual flair. Sa huli, para sa akin ang pinakamagandang adaptasyon ng 'Hinilawod' ay yung naglalakad sa pagitan ng respeto sa pinagmulan at pagiging matapang sa pag-eeksperimento—nagbibigay-daan sa modernong manonood na makaramdam ng sinaunang epic bilang buhay at may kinalaman sa kasalukuyan. Personal, iniisip ko na kapag ginawa nang maayos, puwedeng maging isa itong milestone sa lokal na pelikula o serye na mag-uugnay ng tradisyon at kontemporaryong storytelling.

Naku, laging tumitimo sa puso ko ang ambag ng 'Hinilawod' sa kulturang Visayas — parang lumang puno na nagbabantay sa ating mga ugat at nag-aalok ng lilim tuwing uulan ng pagbabago. Habang lumaki ako sa probinsya ng Panay, palaging naririnig ko ang mga awit at kwento ng matatanda tuwing may pista. Ang 'Hinilawod' ay hindi lang alamat na mababasa sa aklat; ito ay buhay na palabas na inuukit sa mga salita, himig, at sayaw. Dito ko natutunan ang mga sinaunang halaga: katapangan ng mga bayani tulad nina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap; pagmamahal sa pamilya; at ang pakikipagsapalaran laban sa mga pwersa ng kalikasan at diyos-diyosan. Ang epic ay nagsisilbing repositoryo ng paniniwala at ritwal ng mga Sulodnon at iba pang komunidad sa Panay — naglalarawan ng kosmolohiya, etika, at mga kaugalian na humuhubog sa pamumuhay ng maraming henerasyon. Bukod sa materyal na kultural, napakahalaga rin ng 'Hinilawod' para sa wikang rehiyonal. Maraming terminolohiya, metapora, at estilo ng paghabi ng salita ang napreserba dahil sa madamihang pag-awit at pagsasalaysay ng epiko. Sa mga modernong pagtatanghal, teatro, at mga proyekto sa kultura, paulit-ulit itong binabanggit at ginagawang inspirasyon — mula sa sayaw at musika hanggang sa panitikan at pelikula. Personal, hindi ko malilimutan ang unang pagkakataon na pinakinggan ko ito nang buo; may ganitong uri ng kolektibong paghinga na nangyayari: tahimik ang mga nakikinig, at parang bumabalik ang tempo ng puso ng komunidad. Sa ganitong paraan, ang 'Hinilawod' ay hindi lang sining — ito ay instrumento ng pagkakaisa, pagtuturo, at pagpapanatili ng identity bilang mga Bisaya. Kaya kapag iniisip ko ang kahalagahan nito, nakikita ko ang tatlong konkretong papel: noong unang panahon bilang alaala at leksiyon ng lipunan; ngayon bilang tulay sa pagitan ng tradisyonal at kontemporaryong sining; at sa hinaharap bilang puwersa ng pagmamalaki at edukasyon. Ang pag-angat at patuloy na pagpapalaganap ng 'Hinilawod' ay isang paraan para hindi mawala ang tinig ng mga ninuno — at bilang isang tagapakinig na lumaki sa mga kuwentong ito, parang obligasyon na rin sa akin na ibahagi at ipaglaban ang kanilang presensya sa modernong mundo.

Sumasayaw pa rin sa isip ko ang paraan ng paglalarawan sa mga diwata sa 'Hinilawod'—hindi sila simpleng dekorasyon lang sa kuwento, kundi mismong alamat ng ugnayan ng tao sa kalikasan, kapangyarihan, at paniniwala. Para sa akin na lumaki sa mga kuwentong-bayan na inuulit sa hapag at kampo, ang mga diwata sa epiko ay simbolo ng buhay: sila ang tagapangalaga ng ilog, bundok, at gubat; sila ang nagbibigay at nag-aalis ng biyaya. Madalas silang kumakatawan sa fertility—ang pag-ulan, paglago ng palay, at ang biyayang nagmumula sa lupa—kaya kapag may inaring paglabag o hindi paggalang ng tao, ang diwata ang nagiging daluyan ng parusa o pagsubok, na nagpapakita ng prinsipyong reciprocity o kapalit na respeto sa pagitan ng tao at kalikasan. Bilang tagahanga na mahilig mag-dissect ng mga mitolohiya, nakikita ko rin ang diwata bilang representasyon ng mga ancestral spirits at sosyal na awtoridad. Sa 'Hinilawod', ang kanilang pakikisalamuha sa mga bayani—ang pagbibigay ng mahika, mga babala, o mismong mga asawa at anak—ay nagpapakita na ang kapangyarihan at legitimasyon ng pagiging pinuno o mandirigma ay hindi lamang galing sa dugo, kundi sa pakikipag-ugnayan sa supernatural. Ito rin ay paraan ng epiko para tugunan ang gender dynamics: maraming diwata ang may malalim na impluwensiya, nagpapakita ng isang kultura kung saan ang pambabae ay maaaring makapangyarihan at sentral sa pagbuo ng komunidad at pagkakilanlan. Huli, hindi lang simbolo ang mga diwata sa moralidad kundi sa paglalakbay ng bayani. Sila ang nagbibigay ng mga pagsubok—mga rite of passage na kailangang lampasan upang patunayan ang tatag at paggalang. Para sa akin, ang pinakamagandang bahagi ay yung pagka-liminal nila: nasa pagitan ng mundong nakikita at hindi nakikita, nag-uugnay sa pag-iisang-dibdib ng mitolohiya at pang-araw-araw na buhay. Sa tuwing naaalala ko ang mga eksenang iyon, parang naririnig ko ang isang lumang babaylan na bumabangon mula sa lupa, sumasayaw, at nagpapaalala na ang kwento ay buhay pa—at yan ang talagang nagbibigay ng kilig at bigat sa buong epiko.

Nabighani talaga ako noong una kong nabasa ang mga bahagi ng 'Hinilawod' na nasa Ingles — parang may pinto na bumukas sa mundo ng mga matitinding bayani at mahiwagang pakikipagsapalaran ng Panay. May mga ganap na Ingles na pagsasalin at marami ring partial translations o retellings: ang ilan ay akademiko at literal, ang iba naman ay poetic retellings na mas madaling basahin para sa mga bagong mambabasa. Personal, nakita ko ang ilan sa mga pagsasalin sa mga aklatang unibersidad at sa mga koleksyon ng Philippine folk literature. Madalas lumabas ang mga bahagi ng 'Hinilawod' sa mga journals at edited volumes tungkol sa epiko ng Pilipinas, pati na rin sa mga librong kinolekta ng mga folklorist at cultural scholars. Kung naghahanap ka ng mas kumpletong teksto, maganda ring silipin ang mga publikasyon ng National Commission for Culture and the Arts at ilang thesis o dissertation mula sa mga kolehiyo ng antropolohiya at linggwistika — doon madalas may mga full transcriptions o malalaking excerpts sa Ingles. Isang payo mula sa akin: maghanap ka ng dalawang uri ng bersyon — ang annotated/scholarly translation kung gusto mo ang eksaktong kahulugan at paliwanag ng mga cultural terms, at isang retelling para mas ma-enjoy ang daloy at drama ng kuwento. Ang pagkakaiba ng mga bersyon ay malaki dahil ang orihinal ay oral performance; mahirap i-capture nang buo ang tono at repetition. Pero oo, may English translations — hanapin lang sa mga academic database, library catalogues, at publikasyon ng mga cultural institutions. Masarap basahin habang ini-imagine ang musikang kaakibat ng orihinal na awit.

Nakakatuwang isipin kung paano nabuhay ang mga kuwento noon sa bibig ng mga matatanda—ganun din ang pinagmulan ng ‘Hinilawod’. Ito ay isang napakahabang epiko mula sa mga taong Sulod sa gitnang bahagi ng Panay, at tradisyunal na iningatan sa pamamagitan ng mga awit at pag-awit ng mga tinatawag na binukot o mga tagapag-alaga ng mga kuwentong baybayin. Sa mitolohiya ng pinagmulan nito makikita ang pagsasanib ng kosmolohiya at kasaysayan ng mga angkan: nagsasalaysay ito ng pagdating at pakikipagsapalaran ng mga diyos, diyosa, at mga demigod na humubog sa mundo at sa mga tao. Sa gitna ng epiko makikita ang tatlong pangunahing bayani—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap—na anak ng mga makapangyarihang nilalang at tao, at sila ang sumasagisag sa pinagmulan ng maraming lahi at kaugalian sa rehiyon. Kasama rin sa mitolohiya ang mga makapangyarihang diyosa tulad ni Alunsina, na madalas inilalarawan bilang pinagmulan ng ilang sagradong linya at mahahalagang pangyayari. Ang mga labanan, paglalakbay, at mga engkwentro sa mga nilalang na mananaog at nasa kalawakan ay hindi lang aliw—naglalahad din ito kung paano isinasaayos ang mundo ayon sa paniniwala ng mga panauhin ng epiko. Personal, tuwing naiisip ko ang ‘Hinilawod’ naiisip ko ang bigat ng responsibilidad ng mga tagapagsalaysay—kung paano nila pinagyayaman ang kolektibong alaala ng isang komunidad. Sa modernong panahon, ang epiko ay isang tulay na nag-uugnay sa atin sa mga pinagmulan ng kultura, nagbibigay ng dahilan para damhin at pahalagahan ang ating kasaysayan bilang mga Pilipino mula sa Panay.