Ano Ang Pinagmulan Ng Alamat Ng Bulkang Mayon?

Bata pa lang, trip na trip ko na ang mga matatandang nagkukuwento sa amin sa barangay—kaya mabilis ko nang mabasa ang pagitan ng kuwentong bayan at alamat sa paraan ng pagsasalaysay at purpose ng mga iyon. Sa pinakasimple: ang kuwentong bayan ay umbrella term—malawak ito at sumasaklaw sa iba't ibang uri ng oral literature tulad ng mito, alamat, pabula, anekdota, epiko, at mga kwentong-bayan na may aral. Ang alamat naman ay mas specific: kadalasang isang paliwanag kung bakit umiiral ang isang bagay, lugar, pangalan, halaman, o pangyayari sa mundo. Halimbawa, ‘Alamat ng Pinya’ o ‘Alamat ng Mayon’—mga kuwento na nagbibigay-etiolohiya o pinagmulan ng isang bagay o tanawin. Ang kuwentong bayan, sa kabilang banda, maaari ring magkuwento ng mga tauhang nakakatuwa o kahindik-hindik pero hindi kailangang magpaliwanag ng pinagmulan—pwede itong magturo ng leksyon, magbigay-aliw, o mag-imbak ng kolektibong memorya ng komunidad. Pag-usapan natin ang mga elemento: sa alamat makikita mo madalas ang motif ng dahilan at resulta—isang aksyon o sumpa ang nagiging sanhi ng bagong bagay o pangalan. Karakter sa alamat minsan tao, minsan supernatural, at madalas nangyayari ang kuwento noong sinaunang panahon—may aura ng hiwaga at solemnidad. Sa kuwentong bayan naman, more diverse ang karakter: mga hayop na nagsasalita sa pabula, mga batang tampalasan sa kuwentong pambata, o bayani sa epiko; layunin nito ay entertaining at edukasyonal, at kadalasan may malinaw na moral o comment sa social norms. Parehong oral ang pinagmulan nila kaya maraming bersyon ang umiiral—depende sa nagsasalaysay, rehiyon, o panahon. Dito talaga nagiging rich at makulay ang mga kuwento, kasi may local flavor sa bawat rekisyon. Function-wise, may pagkakaiba rin: ang alamat para madalas ay naglilinaw ng cultural identity—bakit ang bundok ay may hugis na ganyan, o bakit tinawag ang isang baryo ng isang pangalan. Kaya mahalaga ito sa pag-unawa sa pananaw at paniniwala ng sinaunang komunidad. Ang kuwentong bayan pangkalahatan, bukod sa entertainment, nagsisilbing instrumento ng paghubog ng moralidad at pagtuturo sa kabataan; may mga kuwentong nagpapakita ng virtues tulad ng sipag at katapatan, o nagpapakita kung paano umiikot ang mundo ng tao at hayop. Isang bagay na nakakatuwa: minsan mag-o-overlap sila—may alamat na ginagamitan ng nakakatawang elemento, at may kuwentong bayan na naglalahad ng pinagmulan na parang alamat. Praktikal naman, kapag nag-aaral ka o nagpe-present, useful na tandaan ang cues: kung ang kwento ay nakatuon sa pinagmulan o paliwanag, malamang alamat; kung iba-iba ang tema at layunin (aral, aliw, satira), tatawagin mo na lang itong kuwentong bayan o folktale. Personally, gustung-gusto ko ang parehong klase—may comfort ako sa simplistic na mga paliwanag ng alamat habang naiintriga rin ako sa versatility ng kuwentong bayan. Ang mga ito ang nag-iingat ng ating lokal na imahinasyon at values, at ramdam ko lagi na may bagong kusingkapin na aral o kakaibang twist sa susunod na tagpo ng pasalaysay sa plaza.

Sobrang trip ko pag pinag-uusapan ang mga alamat na may halong ebidensya — para sa akin, iyon ang pinaka-makulay na bahagi ng kasaysayan at mito. Halimbawa, hindi biro ang kaso ng Troya: may mga archaeological digs sa Hisarlik na sinimulan ni Heinrich Schliemann na nagpakita ng sunud-sunod na lungsod na nasusunog at nabuo muli, bagay na tumutugma sa konteksto ng ‘Iliad’. Ipinapakita nito na ang mga salaysay ni Homer ay may pinanggalingang pook na tunay, kahit na puno ng pagpapalabis at poetikong detalye. Malapit din sa puso ko ang 'Epic of Gilgamesh' — ang lungsod ng Uruk ay totoong umiiral at may mga lumang tabletang naglalaman ng mga bersyon ng baha, na nagpapahiwatig na ang malawakang mga kuwento ng pagbaha ay maaaring may batayan sa mga lokal na sakuna o alaala ng lipunan. Sa kabilang banda, ang alamat nina Romulus at Remus bilang nag-iisang pinagmulan ng Roma ay mas komplikado: may arkeolohikal na ebidensya ng maagang paninirahan sa Palatine at paligid, na nagpapahiwatig ng unti-unting pag-usbong ng lungsod, kahit na malinaw na mitolohikal ang mga detalye. Kaya, kapag tinitingnan ko ang mga alamat, inuuna ko ang paghahalo ng arkeolohiya at panitikan — may ilan talagang may solidong bakas sa lupa at mga artifact, pero madalas din na napapalapot ng simbulo at pambansang kwento ang katotohanan. Gustung-gusto ko ang proseso ng pagdiskubre — para kang nagbubukas ng lumang aklat at unti-unting nabubunyag ang mga pahina ng totoong buhay sa likod ng mito.

Habang binunot-bunot ko ang mga pahina ng lumang koleksyon ng mga epiko noong college, ramdam ko agad na iba ang hangin pagdating sa kwento ni Labaw Donggon. Ang alamat na ito ay nagmula sa epikong 'Hinilawod' — isang mala-buong epiko mula sa Panay, na pinananatili at isinalaysay ng mga katutubong Sulodnon (mga taga-bukid sa gitnang bahagi ng isla). Hindi ito produkto ng iisang may-akda; itinanim ito sa bibig ng maraming henerasyon bago pa man dumating ang mga banyaga sa kapuluan. Sa madaling salita, ang pinagmulan niya ay ang mismong pamayanan: ang kultura, paniniwala, at imahinasyon ng mga tao sa kabundukan ng Panay. Masasabing ang alamat ni Labaw Donggon ay bahagi ng mas malawak na tradisyon ng pagkakantang epiko—mga kwentong umaabot ng ilang oras o gabi kapag isinasalaysay ng mga matatanda o ng mga tinatawag na 'binukot' at mga alagad ng sining-bayan. Ang mga bersyon ay nag-iiba-iba depende sa tagapagsalaysay: may bigat sa alamat tungkol sa kanyang lakas, mga sumpa, pag-ibig at pagsubok; may ibang detalye na nagdadagdag ng diyos-diyosan at kakaibang nilalang. Dahil oral ang pinag-ugatan, natural lang na may mga lokal na kulay—mga pangalan ng pook, diyalekto, at ritwal na mahahalata kapag pinaghahambing ang iba't ibang kopya ng 'Hinilawod'. Personal, napaka-exciting para sa akin na makita kung paano nabubuhay ang alamat sa modernong panahon—sa bagong pagsasadula, sa mga adaptasyon ng teatro, at sa mga tekstong akademiko na nagdokumento. Naiisip ko lagi na ang tunay na pinagmulan ay hindi lamang isang lugar sa mapa kundi ang proseso ng pagsasalaysay mismo: ang pagkukwento sa tabi ng apoy, ang pagtitiyaga ng mga tagapagsalaysay na ipasa ang salaysay sa susunod na henerasyon, at ang pag-angkin ng komunidad sa kanilang sariling mitolohiya. Kaya kapag tinanong kung saan nagmula ang alamat ni Labaw Donggon, lagi kong sinasagot na sa puso ng Panay at sa bibig ng mga taong nagmamahal sa kanilang kasaysayan—at sana, manatili pa rin itong buhay sa mga susunod na kwentuhan at dula.

Sobra akong na-inspire nung una kong makita kung paano binuhay sa pelikula ang mga sinaunang alamat. Hindi lang ito basta pag-uwi ng lumang kwento; parang may bagong puso at panlasa na inilalagay ang mga direktor at manunulat. Madalas, inuuna nila ang damdamin at imahe kaysa sa kumpletong kronolohiya ng orihinal, kaya nagiging mas accessible ang mitolohiya sa mga manonood ngayon. Halimbawa, sa 'Pan's Labyrinth' kitang-kita ang paggamit ng alamat at fairytale motifs para magkomento sa totoong buhay at politika. Sa kabilang banda, ang 'Moana' at ang iba pang modernong animated films ay nag-research at nakipagtulungan sa mga komunidad para igalang ang pinagmulan ng kanilang mga mito—kaya hindi lang remake kundi collaboration. May mga pelikula ring sinasayaw ang pagitan ng kilala nating mito at bagong interpretasyon, tulad ng pagbibigay boses sa mga kababaihan sa tradisyunal na kwento ng bayani. Sa huli, para sa akin mahalaga ang intensyon: gagawing spectacle lang ba ang alamat para sa kita, o gagamitin ba ito para magtanong tungkol sa identity, kapangyarihan, at kahinaan? Kapag tama ang timpla, nakakabighani—parang tumatalon ang lumang alamat mula sa mga pahina o bibig ng matatanda papunta sa malaking screen na may bagong buhay at kabuluhan.

Sa baryo namin, tuwing gabi ay may nagkukwento tungkol sa dalawang magkapatid na palaging nag-aaway—ang Araw at ang Gabi. Minsan sinasabi ng mga matatanda na noon ay magkasabay silang naglalakad sa langit, hanggang sa nag-init nang husto ang mundo dahil sa sobrang ningas ng kapatid na Araw. Napilitan ang Gabi na humarap at itaboy ang Araw palayo, kaya nagkahiwalay sila at nagsimulang magbago-bago ang panahon. Bilang bata, naiintriga ako sa ganitong paliwanag: simple pero puno ng emosyon—selos, habag, at sakripisyo. May ibang bersyon namang sinasabi na may malaki at mabangis na hayop o diyos na humabol sa Araw, kaya tumatatakbo ito at umiiwan ng puwang para sa Gabi. Ang mga kwentong ito ang nagbigay hugis sa aming pananaw sa takbo ng oras: may dahilan ang dilim at liwanag, hindi lang basta pangyayaring pisikal. Ngayon, kapag tinitingnan ko ang pagbulusok ng araw tuwing dapithapon, naiisip ko pa rin ang mga boses ng lolo at lola—hindi perpekto bilang paliwanag sa agham, pero napaka-epektibo sa pagtuturo ng respeto sa ritwal, oras, at pagkukuwento sa komunidad.

Teka, ang tanong mo tungkol sa pinagbatayan ng kwentong ‘Maharlika’ ay parang pagbubukas ng isang lumang kahon ng mga alamat — punong-puno ng piraso mula sa iba’t ibang dako ng kapuluan. Nagsimula akong maghukay-hukay ng mga pinagmulan nito at mabilis kong napansin na wala talagang iisang alamat na siyang direktang pinagbatayan. Kadalasan ang kuwentong may titulong ‘Maharlika’ ay humuhugot sa pangkalahatang ideya ng pre-kolonyal na aristokrasya at mga epikong bayani ng Filipinas. Makikita mo ang impluwensya ng mga sinaunang epiko tulad ng ‘Biag ni Lam-ang’ (Ilocos), ang mga kantang-bayan na tulad ng ‘Hudhud’ (Ifugao) at ‘Darangen’ (Maranao) — hindi bilang pagkopya kundi bilang pag-aangkop ng tema: makisig na mandirigma, pagkilos para sa bayan, at ugnayan ng tao sa kababalaghan. Bukod pa riyan, may malakas na impluwensiya mula sa panitikang Malay-Indianized na nagpasok ng mga titulong gaya ng maharaja/mahar, kaya nagkaroon ng katawagan na nagsasabing ang isang ‘maharlika’ ay kabilang sa marangal at mandirigmang uring-panlipunan. Ang mga modernong kuwentong pinangalanang ‘Maharlika’ kadalasan pinaghalo-halo ang historya, epiko, at imahinasyon — kaya kapag binabasa mo ang isa, ramdam mo na parang kumukuha ito ng piraso mula sa ilang alamat ng iba’t ibang rehiyon. Ako, natutuwa ako sa ganitong uri ng paggawa ng mitolohiya dahil nagiging tulay siya sa lumang oral tradition at sa kontemporanyong storytelling — parang binibigyan ng bagong pabango ang mga lumang mito habang pinapangalagaan ang kanilang diwa.

Nakakaintriga talaga ang alamat ng wakwak — isa ‘yang tipong kuwento na paulit-ulit sinasabi sa gabi habang nakatitig sa bintana. Naiisip ko palagi ang unang beses na narinig ko ang tunog mula sa bakuran: parang pag-alog ng pakpak, ‘‘wak-wak’’, at biglang may malamig na hangin. Sa amin sa Visayas, ganoon nga sinasabing lumabas ang pangalan: onomatopoeic, hinango mula sa tunog na inuugnay sa nilalang. May ilang bersyon: ang wakwak ay aswang na nagiging malaking ibon, o kaya naman isang mangkukulam na naglalakbay sa gabi. May naniniwala ring ipinapalit ng kwento ang mga pangyayaring hindi maipaliwanag ng nakaraan — mga nawawalang sanggol, mga sakit na hindi alam ang sanhi — kaya nilagyan ng katauhan at takot para magbigay-babala. Sumunod ang impluwensya ng kolonisasyon at relihiyon; may mga idinagdag na ritwal at paniniwala para ipagtanggol ang tahanan, tulad ng bawang, asin, at dasal. Personal kong naiintindihan ang wakwak hindi lang bilang halimaw, kundi bilang salamin ng takot ng komunidad sa dilim at kawalan ng kasiguraduhan — isang matandang babala na umiikot pa rin sa mga istorya ng tuwing gabi.

Lumaki ako sa mga kuwentong ipinapasa sa hapag-kainan at sa ilalim ng punong mangga—mga alamat na parang lumang pelikula na paulit-ulit kong pinapanood hanggang sa mag-on na ang ating imahinasyon. Hindi lang ito basta-aliw; nakita ko kung paano nagiging tagasanay ang mga alamat sa ating pagkakakilanlan. Kapag naririnig ang 'Ibong Adarna' o ang kwento ni 'Maria Makiling', hindi lang pangalan ang naiipon sa alaala kundi mga pamahiin, tamang asal, at mga panuntunan tungkol sa pamilya at komunidad. Ang mga ito ang nagsisilbing moral compass noong bata pa ako, at pati na rin ngayon kapag nagkakaroon tayo ng mahihirap na usapin tungkol sa paggalang at responsibilidad. Sa modernong panahon, mahalaga pa rin ang mga alamat dahil nagbibigay sila ng ugat—isang dahilan para ipagmalaki ang sariling pinanggalingan. Nakikita ko rin kung paano ginagamit ang mga ito sa sining, pelikula, at edukasyon para buhayin muli ang wika at kultura. Para sa akin, ang alamat ay hindi lamang kwento: ito ay koneksyon sa mga ninuno at paalala kung paano tayo maging tao sa loob ng ating komunidad.