Mayroon Bang Nobela O Pelikula Tungkol Sa Digmaang Pilipino Amerikano?

Aba, pagbalik-tanaw sa mga leksyon namin noon, ramdam ko talaga ang pagkakaiba ng paraan ng pagtuturo ng kasaysayan depende sa panahon. Noong bata pa ako, halos listahan ng petsa at pangalan ang laman ng yunit tungkol sa digmaang Pilipino-Amerikano: mga laban, mga bayani, at mga petsa ng mahahalagang pangyayari. Madalas nakatuon sa mga taktika at sagupaan — parang serye ng tanong-sa-sagot na kailangan lang ipasa sa pagsusulit. Kahit may konting paliwanag tungkol sa mga dahilan at epekto, hindi masyadong napapalalim ang diskusyon sa mga dahilan kung bakit lumala ang karahasan o kung paano naapektuhan ang mga sibilyan. Habang lumalaki ako at nagkainteres sa pagbabasa ng iba pang aklat, napansin kong nagbago ang tono: unti-unting isinama sa aralin ang iba’t ibang perspektibo — ang pananaw ng mga rebolusyonaryo, ang dokumento ng mga Amerikanong opisyal, at mga salaysay mula sa mga lokal na komunidad. Mas naging kritikal at pinag-uusapan na rin ang kontrobersiya sa tawag sa digmaan — insurhensiya o digmaan — at ang mga human cost. Sa kolehiyo, na-appreciate ko ang pagkakaroon ng mas malawak na debate sa mga dahilan, resulta, at pamana ng digmaan, kaysa sa dati kung saan puro lists lang ang nakaprint sa aming notebook.

Talagang nae-excite ako kapag napag-uusapan ang mga pangunahing lider ng Digmaang Pilipino-Amerikano — parang nagbubukas ka ng libro na puno ng tapang, intriga, at kontrobersya. Sa panig ng mga Pilipino, nangunguna siyempre si Emilio Aguinaldo bilang presidente at itinuturing na pinuno ng rebolusyon; kasabay niya ang konsehal at tagapayo na si Apolinario Mabini, na kilala bilang ‘Dakilang Lumpo’ at utak sa mga desisyon kahit siya’y may kapansanan. Hindi mawawala si Antonio Luna — taktikal, disiplinado, at napakatalino sa larangan ng digmaan — na pinaslang sa isang intriga na nagbago ng takbo ng laban. May mga tanyag ding heneral tulad nina Gregorio del Pilar, na sumikat sa Tirad Pass, at Miguel Malvar, na nagpatuloy ng paglaban matapos umalis ni Aguinaldo. Sa panig ng Estados Unidos, malaki ang papel ni Pangulong William McKinley sa polisiya at desisyon, habang mga komander tulad nina Maj. Gen. Elwell S. Otis at Maj. Gen. Arthur MacArthur Jr. ang nagpatakbo ng operasyon militar. Si Frederick Funston naman ang kilala sa pagdakip kay Aguinaldo. Hindi rin malilimutan ang mga militar na nagkaroon ng kontrobersyal na taktika tulad ni Jacob H. Smith na sangkot sa Samar campaigns, pati na ang pagkamatay ni Henry Lawton na nagbigay-diin sa panganib ng kampanya. Pagbabalik-tanaw ko rito lagi, naiisip ko kung gaano kahalaga ang mga individual na desisyon at karakter sa direksyon ng kasaysayan — nakakabighani at nakakabagabag sabay-sabay.

Nakakaintriga isipin kung paano naging mitsa ang kasaysayan para sa nabanggit na digmaan — parang domino effect ng desisyon ng mga makapangyarihan. Sa madaling salita, ang pinakamalaking dahilan ay ang hindi pagkakasundo sa usapin ng soberanya: matapos mapalayas ang Espanya sa Pilipinas dahil sa 'Digmaang Espanyol-Amerikano', pinagpasyahan ng Estados Unidos sa 'Treaty of Paris' (1898) na bilhin ang kapuluan mula sa Espanya. Hindi kinilala ng Amerika ang proklamasyon ng kalayaan ni Emilio Aguinaldo noong Hunyo 12, 1898, at ito ang isa sa mga ugat ng tensiyon. May practical din na dahilan: imperyalistang motibo, pang-ekonomiyang interes, at estratehikong posisyon ng Pilipinas sa Pasipiko. Ang mga Amerikanong lider ay naghangad ng base militar, mas malayang kalakalan sa Asya, at kontrol sa teritoryo. Dagdag pa, may malakas na elemento ng paternalism at rasismo — ang ideyang kailangang 'tutukan' ng mga Amerikano ang mga Pilipino para sa kanilang 'kaunlaran'. May malapitang spark din: ang mga insidente ng pananagutan sa paligid ng Maynila at ang engkwentro ng mga tropang Pilipino at Amerikano noong unang bahagi ng Pebrero 1899. Kapag pinagsama-sama ang mga istratehikong interes, pribadong negosyo, pampublikong opinyon sa Amerika, at ang blind spot sa diplomasyang nag-iiwan ng Filipino na hindi kinikilalang gobyerno, nagresulta ito sa bukas na labanan — at personal, nakakatindig balahibo isipin kung paano nag-iba ang kapalaran ng bansa dahil sa serye ng desisyon at miscommunication.

Alon ng galit at pag-asa ang unang pumasok sa isip ko nang inisip ko kung paano naghulma ang Digmaang Pilipino-Amerikano sa ating kalayaan. Noon pa man, naramdaman ko na hindi simpleng digmaan lang ang nangyari—ito ay isang pangyayari na sumira sa panandaliang pangarap ng agarang kalayaan matapos ang pag-alis ng mga Kastila, at naglatag ng bagong anyo ng kontrol sa ating bansa. Bilang taong lumaki sa mga kwento ng mga lolo at lola na may sugat sa alaala ng pakikibaka, nakikita ko kung paano pinigil ng pananakop ng Estados Unidos ang pag-usbong ng isang ganap na malayang pamahalaan. Pinakawalan nila ang ilang modernong institusyon tulad ng pampublikong edukasyon at serbisyong pangkalusugan, pero kapalit nito ang malakas na impluwensya sa batas, ekonomiya, at militar—na minsang nagsaad ng limitasyon sa tunay na soberanya. Maraming magsasaka at sibilyan ang nawalan, at ang saliksik sa demograpiya ay nagpapakita na malaki ang naging toll sa populasyon. Sa huli, ang digmaan ay nag-iwan sa akin ng dalawang mahahalagang aral: una, ang kalayaan ay hindi biglaang nakukuha; pangalawa, ang kalayaan ay patuloy na pinagtatrabaho ng mamamayan. Nakikita ko rin kung paano unti-unting nabuo ang pambansang pagkakakilanlan mula sa masa ng paglaban—na hanggang ngayon, humuhubog pa rin sa ating pag-unawa sa kalayaan at responsibilidad bilang bansa.

Nakakagulat pa rin sa akin kung paano naging sandata ang salita at larawan sa digmaan noong panahon ng pakikibaka laban sa mga Amerikano. Ako mismo lumaki sa mga lumang kuwento ng pamilya na nagkuwento tungkol sa mga pamplet, pahayagan, at mga proklamasyon na ipinapakalat ng magkabilang panig. Para sa mga Pilipino, ang propaganda—mula sa mga sulatin ng kilusang ilustrado tulad ng 'La Solidaridad' hanggang sa mga liham at pahayag ng pamahalaang rebolusyunaryo—ay nagsilbing paraan para buuin ang pambansang pagkakakilanlan at himukin ang masa na lumaban. Hindi lamang ideya ang ipinapasa kundi damdamin: galit, pag-asa, at panawagan para sa pagkakaisa. Sa kabilang dako, nakita ko rin kung paano ginamit ng Estados Unidos ang mga larawan, cartoons, at mga ulat sa pahayagan para gawing makatwiran ang kanilang pananakop. Pinaganda at pinayak ang kwento sa paraang ‘‘benevolent’’ na nakakaakit sa mga mambabasa sa Amerika—nilagyan ng rhetoric ng sibilisasyon ang pananakop. May mga eskandalong ini-expose din ng mga anti-imperialist sa Amerika, kaya nagkaroon ng tugma-tugmang propaganda. Sa huli, nanunuot sa akin na ang propaganda ang hindi laging tumutukoy kung sino ang mas mayorya o mas may lakas, kundi kung sino ang mas epektibong nakapagsalaysay ng kanilang bersyon ng katotohanan, at iyon ang nagbago ng isip ng maraming tao noon.

Nakakatuwang isipin na marami sa mga bakas ng Digmaang Pilipino-Amerikano ay literal na nakapako sa mapa — at bilang taong mahilig umikot sa mga lumang lugar, ramdam ko ang bigat ng kasaysayan kapag nandyan ka mismo. Makikita mo ang mga importanteng lugar tulad ng Tirad Pass sa Ilocos Sur, kung saan itinanghal ang katapangan ni Gregorio del Pilar at may monumento at maliit na shrine na naglalahad ng kuwento ng huling paglalaban. Sa Samar naman, ang Balangiga ay may malakas na simbolikong kahulugan dahil sa 'Balangiga bells' at sa mga memorial sa plaza ng bayan. Maraming bayan din ang may mga NHCP markers at mga labas na monumento sa kanilang mga plasa o simbahan na nag-uulat ng lokal na kaganapan mula 1899 hanggang mga susunod na taon. Bukod sa mga pisikal na lugar, andun din ang mga dokumento sa National Archives of the Philippines, mga koleksyon sa UP at Ateneo, pati na rin ang mga record sa US National Archives at Library of Congress — kung saan makikita mo ang opisyal na ulat at larawan ng digmaan. Sa huli, ang mga alaala ay nasa lupa, bato, at papel, pati na rin sa mga kwento ng mga pamilya sa mga baryo na patuloy na nag-uulat ng kanilang parte ng kasaysayan.

Naratihan ko noon pa ang mga kuwento ng lolo at lola tungkol sa lungkot at pagbangon pagkatapos ng digmaan, at kapag iniisip ko, malinaw na hindi lang basta militar ang nasira — pati ekonomiya’y naantala nang malaki. Sa unang mga taon, maraming bayan ang winasak: nasunog na pagawaan, nawalan ng baka at kalabaw ang mga magsasaka, at maraming mga pamayanang panlupa ang napilitang mag-alis. Nang magka-gulo, bumagsak ang lokal na produksyon kaya’t bumaba ang kita ng pamahalaan at tumaas ang pangangailangan sa pautang para sa muling pagtatayo. Ang perang inilaan sa seguridad at pagdadala ng kolonyal na administrasyon ay madalas kinuha mula sa buwis at iba pang kita na sana’y napunta sa serbisyo publiko. Kapag tiningnan mo naman ang pagdating ng mga Amerikano, may dalawang mukha: nagkaroon ng malakihang imprastruktura tulad ng mga daan at pantalan na nagpadali sa pag-angkat at pag-export, pero iyon ay pabor sa mga lugar na nag-e-export sa banyagang merkado. Dumami ang plantasyon ng asukal, abaka, at tabako para sa eksport; nagbukas ito ng trabaho para sa iilan, ngunit pinalala rin nito ang pag-iipon ng lupa sa kamay ng iilan at ang kawalan ng kapital ng mga maliliit na magsasaka. Sa pangmatagalan, ramdam ko ang isang kombinasyon ng pag-unlad at pagkalugmok: may mga gawaing pang-imprastruktura at pagsasapubliko ng sistema ng edukasyon, pero sabay din ang pag-ugat ng ekonomiyang naka-turno sa export at dependent sa merkado ng Amerika. Ang personal kong impresyon: umusbong ang mga pundasyon pero hindi pantay ang benepisyo — marami pa ring hindi nakabangon ng buo mula sa pinsalang dulot ng digmaan.

Isang bagay na patunay ng kahusayan ng sinemang Pilipino ay ang pagkilala sa mga pelikulang umani ng internasyonal na papuri. Isang magandang halimbawa ay ang pelikulang 'Himala', na idinirek ni Ishmael Bernal at pinagbidahan ni Nora Aunor. Ang kwento nito ay umiikot sa isang babaeng nagsasabing nakakita siya ng pagsasauli ni Hesus sa isang maliit na bayan, na nagbukas ng maraming diskusyon tungkol sa pananampalataya at pag-asa sa ating lipunan. Ang pelikula ay nakatanggap ng maraming parangal mula sa iba't ibang film festivals sa buong mundo, na nagtutulak sa mga manonood na muling balikan ang kakayahang magpahayag ng mga lokal na kwento sa pandaigdigang antas. Isang mas bagong halimbawa ay ang 'Goyo: Ang Batang Heneral', na isang biopic tungkol kay Gregorio del Pilar, isang batang heneral sa panahon ng Digmaang Pilipino-Amerikano. Binigyang-diin nito ang kahalagahan ng lokal na kasaysayan at binigyan ng mas malalim na konteksto ang ating mga bayani. Bukod sa mga lokal na parangal, ipinakita rin ito sa mga sikat na film festival, na nagdala ng atensyon sa alindog ng sinemang Pilipino sa mga mamamayang hindi pa nakakaalam tungkol sa ating kasaysayan. Hindi rin mawawala ang 'Birdshot' ni Mikhail Red, na nakakuha ng papuri mula sa mga kritiko sa Sundance Film Festival. Ang kwento ay naglalarawan sa paglalakbay ng isang batang babae na nag-aalaga ng mga ibon, subalit natuklasan ang isang mas madilim na bahagi ng kanyang bayan. Tila isang tulay ito sa mga temang panlipunan na nakakaapekto sa ating bansa. Kapag ang ating mga pelikula ay nakikilala sa pandaigdigang eksena, nagiging inspirasyon tayo sa mga bagong henerasyon ng mga filmmaker sa Pilipinas na ipagpatuloy ang ating sining at kultura.