Paano Inuugnay Ng Mga Kritiko Ang Nobela Sa Dekada '70 Politika?

Habang naglalakad ako sa memorya ng mga librong paborito ko, laging bumabalik sa akin ang pangalan ng manunulat ng ‘Dekada ’70’. Natutunghayan ko na siya ay ipinanganak sa Tondo, Maynila — isang lugar na kilala sa tawag na pugad ng buhay at kuwento. Para sa akin, ang pinanggalingan ng isang may-akda ay madalas nag-iiwan ng bakas sa kanyang mga letra, at kitang-kita ko iyon sa tapang at realismo ng kanyang pagsusulat sa nobelang iyon. Lumaki ako na napapaligiran ng mga kwento mula sa kalye at pamilya, kaya tuwing binabasa ko ang mga eksena sa ‘Dekada ’70’ ramdam ko na totoong-totoo ang pinanggagalingan nito. Ang Tondo, sa aking imahinasyon, ay hindi lang lokasyon — ito ay karakter din, puno ng sigaw, pag-asa, at galaw ng lipunan na nag-udyok sa manunulat upang ilagay sa papel ang kawalan at pagkilos noong dekadang iyon. Hindi ko man alam lahat ng detalye ng buhay ni Lualhati Bautista, sapat na para sa akin na malaman na ang kanyang pinagmulan — ang Tondo — ay naging mahalagang bahagi ng kanyang boses bilang manunulat. At kapag nababalikan ko ang nobela, palagi kong nae-empathize ang grit at pagmamahal sa bayan na nagmula sa isang masalimuot at makulay na tahanan.

Matalim ang mga kuwentong dumating sa akin tungkol sa panahon na sinasabing 'Dekada ’70' — at hindi lang galing sa nobela ni Lualhati Bautista, kundi mula sa maraming orihinal na mapagkukunan na bumuo ng kaligirang pangkasaysayan nito. Una, malaki ang ginamit na bakas ng mga pahayagan, radyo at telebisyon noong huling bahagi ng 1960s hanggang dekada 1970: ang mga ulat tungkol sa 'First Quarter Storm' (1970), ang 'Plaza Miranda' bombing (1971), at ang sunod-sunod na tensiyon bago ipinatupad ang Proclamation No. 1081 na nagdeklara ng martial law noong 1972. Ang mga archival copy ng mga pahayagan at mga recording ng balita noon ang madalas kong binabalikan para maramdaman ang pulso ng araw-araw na takbo ng lipunan. Pangalawa, malaki rin ang kontribusyon ng mga unang-kamay na testimonya — memoirs, mga liham, at panayam sa mga aktibista, manggagawa, magsasaka, pari, at mga pamilya na naapektuhan. Basahin mo ang mga dokumento mula sa 'Task Force Detainees of the Philippines' at mga ulat ng 'Amnesty International' para makita ang sistematikong paglabag sa karapatang pantao. May mga disenyo rin ng pananaliksik na hango sa declassified US diplomatic cables at opisyal na dokumento na naglalarawan kung paano tinitingnan ng ibang bansa ang mga kaganapan sa Pilipinas. Hindi rin mawawala ang sining at literatura bilang salamin: ang mismong nobela na 'Dekada ’70' at ang pelikulang bersyon nito ay naglalagay ng personal at pambahay na perspektibo, kaya napakahalaga ng kombinasyon ng unang-kamay na kuwento, pahayagan, opisyal na papeles, at akademikong pagsisiyasat para mabuo ang makapal at masalimuot na kaligirang pangkasaysayan na ramdam ng mambabasa.

Tila 'The Crying of Lot 49' ni Thomas Pynchon ang tumatak sa akin bilang pinaka-epitomikong nobela na naglalarawan ng dekada '60 — hindi dahil detalyado ang timeline, kundi dahil perpektong nasasalamin nito ang pakiramdam ng pagkagulo at paranoia na umiral noon. Nang una kong basahin ito noong kolehiyo, parang sumabak ako sa isang maze ng conspiracy, mailboxes, at half-hinted na kultura ng West Coast. Si Oedipa Maas at ang misteryosong Tristero system ay hindi lang mga karakter at plot device; sila ay metaphors ng isang henerasyon na nawawala sa pagitan ng lumang awtoridad at bagong countercultural na kalayaan. Ang estilo ni Pynchon — mabilis, satirical, at puno ng pop culture references — ay naghatid ng isang dekada na puno ng signal interference: Cold War fears, psychedelic exploration, at pagpapatalsik sa mga traditional na narration. Kung ihahambing sa mga contemporaries, mas bohemian at fragmented ang dating ng 'The Crying of Lot 49' kumpara sa direktang reportage ng mga non-fiction na dokumento ng dekada o sa malinaw na politikal na nobela. Para sa akin, ang lakas nito ay ang kakayahang gawing literarily disorienting ang mismong karanasan ng 60s — parang sinusubukan mong unawain ang mundo gamit ang pira-pirasong piraso ng mailbox at radyo. Sa huli, hindi lang ito tungkol sa mga pangyayari; tungkol ito sa pakiramdam ng panahon, at iyan ang dahilan kung bakit lumalabas ito sa isip ko bilang pinaka-tumpak sa pagkuha ng dekada '60.

Tumama talaga sa akin ang paraan ng adaptasyon sa paglahad ng protesta noong dekada '70 — hindi ito puro eksena ng martsa at sigawan; ramdam mo rin sa loob ng bahay, sa kusina, at sa mga tahimik na pag-uusap. Ginamit ng director ang maliliit na sandali para ipakita kung paano naapektuhan ang pamilya kapag may mga militanteng kilos: ang takot habang nagkakatitigan sa mesa, ang pag-iwas ng mga bisita na tumigil, at ang mga lihim na sulat na ipinapasa-pasa. Ang ganitong intimate framing ang nagpalalim sa emosyonal na bigat ng protesta, dahil hindi lang ito laban sa gobyerno kundi laban din sa pagkasira ng tiwala at routine ng araw-araw. Visually, mapapansin mo ang matitinding close-up sa mga mukha bago at pagkatapos ng mga rali — may mga mata na punung-puno ng pagod at galit. Madalas ding ipinasok ang archival-looking footage o grainy inserts para magbigay ng historical texture, habang ang musika ay naglalaro sa pagitan ng folk protest songs at hindi-mapakali na ambient na tono. Nakawili rin ang paggamit ng mga props: posters na natatabingan ng alikabok, mga leaflet na tinigas sa mga bulsa, at mga litrato ng mga nawawalang kasama — lahat ng ito ay nagsisilbing visual cues na patuloy ang tensyon kahit na tumigil ang marching. Sa kabuuan, hindi lang ipinapakita ng adaptasyon ang protesta bilang entablado ng kolektibong galit; ipinapakita rin nito ang mga personal na sakripisyo at kompromiso. Sa pagtatapos, naiwan ako na may halong lungkot at pag-unawa — parang napanood ko ang pagkasabog ng ideyalismo mula sa malawak na lansangan hanggang sa tahimik na sala ng isang tahanan.

Biglaan lang — si Marty McFly talaga ang unang sumulpot sa isip ko kapag pinag-uusapan ang dekada '80. Sa personal kong perspektiba, hindi lang siya simpleng bida sa pelikula; siya ang embodiment ng optimism at disorientasyon ng kabataang nasa gitna ng mabilis na pagbabago. Naalala ko pa noong una kong napanood ang 'Back to the Future', parang tinapik niya ang pandama ko: ang mga sneaker, ang synth-pop na tumutugtog, ang pakiramdam na puwede mong balikan ang nakaraan para ayusin ang kasalukuyan. Ang kagandahan ni Marty ay nasa kontradiksyon—cool pero insecure, tech-curious pero may pusong nananahan sa mga klasikong halaga. Ang DeLorean at ang hoverboard ay simbolo ng teknolohiyang hindi pa lubos na naiintindihan pero kinahuhumalingan; ang pagkukumbina ng nostalgia at futurism ang perpektong larawan ng dekada '80. Sa maraming paraan, siya rin ang tulay sa pagitan ng henerasyon: gustong mag-rebelde ngunit may paggalang pa rin sa pinanggalingan. Hindi ko maikakaila na pagka-bata ko noong panahong iyon, marami akong kinilala sa sarili ko kay Marty—ang pagnanasang mag-eksperimento, ang takot sa pagbabago, at ang paniniwala na may paraan para i-rewind at ayusin ang mali. Sa huli, hindi lang siya character ng pelikula para sa akin; siya ang proyeksiyon ng kulturang nagtatangkang harapin ang mabilis na pag-usad ng teknolohiya at identidad, na may halong saya at pangamba.

Talagang tumatak sa akin ang mga collectible mula sa dekada '90 — parang may magic kapag nabubuksan mo ang lumang kahon at amoy pa rin ang papel ng lumang poster. Sa personal kong karanasan, pinakamalakas talaga ang pagkahumaling ng mga tao sa action figures at trading cards. Naalala ko pa noong bata ako, nag-iipon kami ng mga 'Pokémon' cards at nagpapalitan sa bakuran hanggang sa maubos ang mga paborito. Ang mga limited edition na card at holo variants noon ay halos itinuturing na treasure, at pati mga booster packs ay parang instant thrill kapag nabubuksan. Sa kabilang banda, napakarami ring nagustuhan na plushies at keychains — perfect pangdala sa schoolbag o kotse. Ang 'Sailor Moon' at 'Dragon Ball Z' plushies ang madalas kong nakikita sa mga ukay-ukay at bazaars. Hindi rin mawawala ang mga poster, VHS tapes, at bootleg shirts na mapapansin mo sa bawat kanto noon; ang pagiging visual ng mga serye ang nagpalakas din ng demand sa wall art at fashion items. Kung iisa lang ang pipiliin ko, sasabihin kong ang trading cards at action figures ang nasa top dahil may kombinasyon ng play, koleksyon, at investment value. May sentimental value din ang mga simpleng bagay gaya ng sticker sheets at school supplies — mga bagay na nagdala ng koneksyon sa barkada at humuhubog ng childhood fandom natin. Sa huli, masaya pa rin kapag may makita akong lumang merch na nagpapaalala ng araw-araw na saya noon.

Sobrang tumimo sa puso ko at isip ang nobelang 'Dogeaters' ni Jessica Hagedorn, kaya madali kong masasabi na para sa dekada ’90 ito ang isa sa pinaka-makapangyarihang pagbasa na lumabas mula sa atin. Binubuo siya ng magkakahiwalay na boses at eksena na parang mosaic — maiingay, marumi, nakakatawa, at malungkot — na sabay-sabay naglalarawan ng isang Manila na puno ng kontradiksyon: glamor ng showbiz, hina ng politika, at ang pang-araw-araw na pakikibaka ng mga ordinaryong tao. Ang estilong collage ng nobela, ang paghalo-halo ng pop culture at politika, at ang matalas na sense of place ang mga dahilan kung bakit paulit-ulit ko siyang binabalikan hanggang ngayon. Nung unang beses kong nabasa 'Dogeaters' habang nagpapahinga sa isang kapehan, ramdam ko agad na kakaiba ang rhythm at timpla ng wika — may pagmamalabis minsan, may malalim na panghihinayang, pero laging matalas. Hindi siya tradisyunal na nobela na sunod-sunod ang linya ng istorya; parang isang sari-saring radio program, tabloide, at backstage ng pelikula na magkakasabay na tumatakbo. Gustung-gusto ko 'yung paraan ng paglalarawan sa media at celebrity culture bilang salamin ng lipunan: kung paano naisasalamin at nabubuo ng telebisyon, pelikula, at mga magasin ang mga pangarap at takot ng tao. Para sa akin, isa sa pinaka-kamangha-manghang bagay sa nobela ay 'yung malinaw na pakiramdam ng urgency — parang bawat eksena may gustong sabihin tungkol sa identity, koloniyal na impluwensya, at ang permanenteng tensyon sa pagitan ng pag-asa at pang-aapi. Habang pinapanday ng iba pang nobela noong dekada ’90 ang sariling tatak at temang panlipunan, nananatiling sariwa at relevant ang 'Dogeaters' dahil hindi siya takot maghalo ng irony at compassion. Naging mahalaga rin siya sa pagbubukas ng pinto para sa mas maraming Filipino writers na gustong gumamit ng hybrid na estilo — English na may local flavor, at isang narrative na hindi palaging linear. Personal kong ikinatuwa na makakita ng nobelang kaya magpatawa at magpaiyak nang sabay, at naiiwan ka sa bandang huli na may rambol na tanong tungkol sa kung ano talaga ang itinuturing nating pag-asa o katanyagan sa lipunan. Kapag inaalala ko ang dekada ’90 sa literaturang Pilipino, madalas 'yung tunog, kulay, at ambivalence ng 'Dogeaters' ang unang pumapasok sa isip — hindi dahil perfect siya, kundi dahil talagang buhay at malakas ang dating, at nagpapatuloy pa rin ang epekto niya sa mga mambabasa tulad ko hanggang ngayon.

Tumatalbog agad sa isip ko ang tunog ng sintetizador kapag iniisip ko ang pinakaangkop na soundtrack para sa isang dekada '80 na pelikula — at kung kailan man kailangan ng vintage neon-noir na vibe, palagi kong binabanggit ang 'Blade Runner' ni Vangelis. Ang malalalim na pad, melancholic na melody, at yung halo ng ambient at melodic motifs nito, perpekto para sa mga eksenang ulan-sa-lungsod, neon reflections, at mga karakter na parang nawawala sa sarili nila. Kapag pinapakinggan ko ito sa gabi habang nagbe-binge ng lumang pelikula, parang nabubuo agad ang mundo: malabo ang mga ilaw, mabigat ang atmosphere, at may kaunting futuristic na lungkot. Pero hindi lang 'yon ang dapat isaalang-alang. Para sa suspense at minimalist tension, strong contender din ang mga gawa ni John Carpenter — tingnan ang 'Escape from New York' o ang maagang 'Halloween' theme para sa malamig at pulsing na moods. Kung komedya-action naman ang target, ang synth-pop na 'Axel F' mula sa 'Beverly Hills Cop' ni Harold Faltermeyer ay nagdadala ng upbeat at kitschy na enerhiya — perfect pagka-mix ng fun at 80s swag. Sa huli, pagpilian mo ang soundtrack batay sa timpla ng emosyon at tempo ng pelikula: kung neon-noir at introspective, Vangelis; kung tense at stripped-down, Carpenter; kung energetic at fun, Faltermeyer o 80s pop anthems. Personal, mas gusto ko kapag sinusubukan kong i-layer ang mga mood na ito sa playlist — isang track para sa nostalgia, isa para sa tension, at isa para sa malinaw na 80s swagger — at iyon ang nagbubuo ng tunay na dekada '80 na pelikulang tunog sa isip ko.