Paano Nagbago Ang Pananaw Sa Mga Inilathala Na Manga Sa Nakaraang Dekada?

Ay, sobra akong na-hook sa usaping ito — lalo na kapag napapansin kung paano nagkakagulo ang mga termino sa internet. Personal kong siniyasat 'to dati dahil curious ako kung may nobela talaga na pinamagatang 'Kisapmata'. Sa mga pinagkunan ko, wala akong nakitang opisyal na paglathala ng isang kilalang nobelang may mismong titulong 'Kisapmata'. Ang mas kilala talagang reference ay ang pelikulang 'Kisapmata' na inilabas noong 1981 at idinirek ni Mike de Leon, na madalas ikinakabit sa totoong pangyayaring nagsilbing inspirasyon para sa kwento. Bilang isang taong mahilig sa retro Filipino cinema at literature, madalas kong makita na kapag tumatagal ang isang pelikula sa memorya ng bayan, nagkakaroon ng maling kredito—ang ilan ay nag-aakala na ang pelikula ay adaptasyon ng nobela kahit orihinal itong screenplay o hango sa balita. Kaya ang payo ko: kung ang tinutukoy mo ay ang sikat na kwento tungkol sa mapaniil na ama at pamilya na naging pelikula noong 1981, iyon ang taon na dapat tandaan. Pero kung may iba kang nakikitang librong may parehong pamagat na inilathala, malamang ito ay isang lokalized na nobela o maliit na publikasyon na hindi ganoon kalaganap, at maaaring mahirap hanapin sa pangkalahatang talaan. Sa huli, nakakatuwa pa ring mag-trace ng pinagmulan—parang detective work para sa fan na tulad ko—at talagang nagbubukas ito ng maraming mas malalim na usapan tungkol sa adaptasyon at pinagmulang kuwentong Pilipino.

Sa mga nobela na lumabas kamakailan, isang akdang humihimok ng isip ang 'Klara and the Sun' ni Kazuo Ishiguro. Ang kwento ay nakatuon sa isang artipisyal na katalinuhan na nakikita ang mundo sa kanyang mga mata. Ang pananaw ni Klara sa mga ugnayan at damdamin ng tao ay napaka-makabagbag-damdamin, na nag-iiwan sa akin ng maraming tanong tungkol sa pagmamahal at pagkakaibigan. Isa pang kapansin-pansin na akda ay ang 'The Midnight Library' ni Matt Haig. Kung kasing-siksik ng pag-usisa ang hinahanap mo, ang nobelang ito ay puno ng mga posibleng buhay na maaari mong ikabuhay at ang mga disisyong bumubuo sa atin. Minsan talagang naiisip ko, kung may ganitong aklat na nagbibigay-daan sa akin na suriin ang mga posibilidad ng aking sariling buhay, sigurado akong magkakaroon ako ng mga dapat pag-isipan. Huwag kalilimutan ang 'Beautiful World, Where Are You' ni Sally Rooney. O, totoo bang may lumabas na hindi natin dapat bigyang pansin ang mga tema ng pagkakaibigan at pagkakaasing, na nakaugat sa masalimuot na dahilan? Ang kanyang istilo ay sobrang relatable, na talagang nakakakilala tayo sa kanyang mga karakter. Para sa akin, napaka-timeless ng mga isyu na kanyang tinatalakay na maaari itong umangkop sa aming kasalukuyang sitwasyon bilang mga nilalang na naglalakbay sa buhay na tila palaging mabilis at puno ng distractions. Kung mas mahilig ka naman sa mga tuluyan, subukan ang 'The Plot' ni Jean Hanff Korelitz. Ang nobelang ito ay pumapasok sa mundo ng pagsusulatin at ang mga pasikot-sikot na kasama nito. Magandang mambabasa ang mga tagahanga ng mga meta-novels at mga kwentong likha-likha. Isa itong nakakagising na alyas para sa ating mga mambabasa! Tulad ng maraming katulad, laging nabibigyan ito ng bagong konteksto sa mundo ng sining at sining na nagkakaroon ng kumplikadong ugnayan. Sa mga nasabing nobela, nakakita ako ng mga bagong pananaw at kwento na nagbibigay-diin sa ating pagkatao at kakayahang makontrol ang ating kapalaran. Sa isang taon ng mga pagbabago, mas makabago at mas sensitibo ang mga kwentong ito sa takbo ng buhay natin. Nakaka-engganyo lang talagang magbasa, lalo na kapag naisip na ang bawat pahina ay nag-aalok ng bagong karanasan!

Sa mga sulok ng Pilipinas, unti-unti na tayong nabibilang sa mas malawak na mundo ng anime! Ang mga inilathala nito, mula sa mga classic tulad ng 'Naruto' hanggang sa mga bagong paborito gaya ng 'Jujutsu Kaisen,' ay maraniwang makikita sa mga bookstore tulad ng National Bookstore at Fully Booked. Madalas kong dinadayo ang mga ito, hindi lang para sa mga bagong release kundi para na rin sa mga exclusive editions. Sa totoo lang, ilang beses na akong nagkamali ng daan sa mga shelves sa sobrang galak ko sa mga natagpuan kong titles! Para sa mga fan na tulad natin, tuwang-tuwa tayo sa tuwing mayroon tayong bagong koleksyon na madadagdag. May mga online platforms din na nag-aalok ng digital copies, at sobrang convenient nito, lalo na kung wala tayong time pumunta sa physical stores. Napaka-exciting talagang lumangoy sa mga pahina ng paborito nating anime! May mga mangilan-ngilang online communities din na nagshare ng mga hitsura ng iba't ibang inilathala. Ang mga Facebook groups at mga forum tulad ng Reddit at Pinoy Otaku Forum ay hindi lang nagiging source ng mga balita kundi ipinapakita pa ang mga fan arts na talagang nakaka-inspire. Nakakatuwa ring makitang andiyan ang mga kapwa fan na masiglang nakikipag-chikahan tungkol sa kanilang mga paboritong anime at bagong inilabas na manga. Ang pakikisalamuha sa mga ganitong grupo ay hindi lang nagbibigay ng mga updates pero nagiging avenue din ito para sa mga kaibigan. Kung gusto mong palawakin pa ang iyong koleksyon ng mga anime, isa itong magandang oportunidad!

Habang naglalakbay ako sa mundo ng pelikulang Pilipino, palaging nakakabighani ang pagkakaroon ng mga kwento na sumasalamin sa ating kultura at karanasan. Isang magandang halimbawa nito ay ang mga pelikula mula sa mga kilalang direktor na nagbibigay-diin sa lokal na sining at tradisyon. Sa mga pelikulang ito, mas nakikita ng mga tao ang kanilang mga ugat, ang mga masalimuot na kwento ng pamilya at pag-ibig, na madalas na bumabalik sa mga halaga ng bayanihan at pakikipagkapwa. Sa katunayan, sinasalamin ng mga ganitong pelikula ang mga hamon at tagumpay ng kabataan, ang kanilang mga pangarap at takot, na nag-uugnay sa bagong henerasyon sa mga nakaraang karanasan. Madalas din na ipinapakita ng mga pelikulang ito kung paano nagbabago ang ating lipunan at kultura sa paglipas ng panahon. Halimbawa, ang pag-usbong ng mga modernong isyu tulad ng teknolohiya at social media ay madalas na nagiging tema sa mga bagong pelikula, na nagpapakita na kahit gaano man kabilis ang takbo ng mundo, may mga bagay pa ring nananatiling mahalaga sa atin. Ang mga ito ay nagtuturo sa atin ng mga aral na dapat ipasa sa susunod na henerasyon. Sa pamamagitan ng mga pelikulang ito, nagkakaroon tayo ng pagkakataon na pagmuni-muni sa ating mga pinagmulan at mga pananaw, kaya naman hindi maikakaila na malaki ang naiaambag nito sa ating pambansang pagkakakilanlan.

Nakakaintriga talagang isipin kung may nobelang pinamagatang 'Dagohoy'—lalo na dahil ang pangalang iyon ay napakalakas sa kasaysayan ng Pilipinas. Batay sa malalim kong paghahanap sa mga pangkaraniwang katalogo at aklatan na madalas kong gamit (National Library online catalog, WorldCat, Google Books at ilang local university repositories), walang matibay na rekord ng isang kilala o malawak na inilathalang nobela na literal na pinamagatang 'Dagohoy' sa pambansang lebel. Madalas kasi ang 'Dagohoy' ay tumutukoy kay Francisco Dagohoy, ang lider ng pinakamahabang pag-aalsa sa kasaysayan ng bansa na nagsimula noong 1744; kaya karamihan sa pagkakabanggit sa pangalang ito ay nasa mga akdang historikal, sanaysay, o lokal na panitikang Bisaya at hindi bilang isang mainstream na nobela na may pagkakalathala sa malalaking publisher. Mayroon naman posibilidad na may maliit na indie press o thesis na gumamit ng pamagat na 'Dagohoy'—lalo na sa mga rehiyon ng Visayas kung saan mas malalim ang lokal na koneksyon kay Dagohoy. Bilang taga-hilig sa panitikan, madalas akong tumingin sa mga unibersidad sa Cebu at Bohol para sa ganitong klaseng materyal; kadalasan kasi ang mga lokal na nobela o monograp na hindi dumaan sa malaking commercial publisher ay matatagpuan lamang sa mga university archives o rehiyonal na historical societies. Kung talagang hinahanap mo ang eksaktong taon ng paglathala ng isang partikular na edisyon, ipinapayo kong tingnan ang ISBN kung mayroon, ang catalog entry ng National Library, o ang WorldCat para sa international library holdings—diyan madalas lumilitaw ang petsa at publisher. Personal na pananaw: gusto ko nang magkaroon ng nobelang pinamagatang 'Dagohoy' na naglalahad ng human side ng mga taong nasa gitna ng pag-aalsa—hindi lang ang mga politikal na pangyayari kundi ang araw-araw na buhay, paghihirap at pag-asa nila. Hanggang sa matagpuan ko ang isang opisyal na paglathala, mananatili akong mausisa at handang magbasa ng kahit anong lokal na edisyon o koleksyon kung ito ay umiiral. Sa tingin ko mas magkakaroon ng kulay at lalim ang kasaysayan kung mabibigyan ito ng malikhain at makataong presentasyon, at kung meron mang nobela na 'Dagohoy' doon sana ako unang kukuha ng sipi.

Talagang na-intriga ako nung unang beses kong makita ang 'Ulikba'. Para sa konteksto, inilathala ang unang edisyon ng 'Ulikba' noong Setyembre 2017 — isang maliit na pagtakbo mula sa isang indie press at karamihan ay naibenta sa mga bazaars at launch events. Ang unang edisyon na iyon ay may makapal na papel at isang simpleng dust jacket; ramdam agad na espesyal kapag hawak mo dahil kakaunti lamang ang kopya na na-print noong panahong iyon. Napunta sa akin ang isang kopya dahil nag-swerte ako isang gabi sa isang maliit na pop-up book fair. Ang mismong sensasyon ng pages na bahagyang mabango pa sa tinta at ng autograph ng may-akda sa frontispiece ay nagdala ng sentimental na halaga, kaya hindi ko agad naibenta kahit na may ilang taong nagtanong. Sa tingin ko, kung kolektor ka o simpleng mahilig sa mga natatanging publikasyon, ang unang edisyon ng 'Ulikba' noong Setyembre 2017 ay talagang isang piraso na sulit hanapin at ingatan.

Teka, may naaalala akong detalye tungkol sa librong 'Isang Daang Tula Para Kay Stella' — inilathala ito noong 2016. Nung una kong makita ang kopya sa isang maliit na tindahan ng libro, naawa ako sa ganda ng layout; parang sinadya talaga para basahin nang dahan-dahan habang umuulan. Ang taon na iyon, ramdam ko na may bagong pag-igting sa mga akdang tula na tumatalakay ng personal na emosyon at simpleng pang-araw-araw na eksena, at akala ko ang librong ito ay bahagi ng ganung alon. Palagi kong inuulit ang ilan sa mga tula tuwing gabi; may pakiramdam na bagaman moderno ang boses, classic pa rin ang pulso nito. Hindi ako unang magbabasa noon, pero dahil 2016 ang taon ng publikasyon, na-associate ko agad ito sa panahon ng mga maliliit pero makapangyarihang kumpilasyon ng panitikan sa lokal na eksena. Kung titingnan mo ang mga tala ng bibliyograpiya o mga review sa internet, makikita mo ring madalas na tinutukoy ang 2016 bilang petsa ng unang edisyon. Personal, nagustuhan ko na nagkaroon ito ng espasyo sa bookshelf ko nang medyo mahalaga — parang pekeng medalya ng pagkilala sa sarili bilang mambabasa.

Medyo masalimuot ang kasaysayan ng unang inilathala ni Ildefonso Santos pag titingnan mula sa perspektibo ng isang tagahanga na madalas maghukay sa lumang mga magasin at katalogo. Sa karanasan ko, hindi agad nag-aappear ang isang malinaw na "unang aklat" para sa maraming manunulat ng kanyang henerasyon—madalas na una silang lumabas bilang mga tula o sanaysay sa mga pahayagan at magasin bago maitipon sa isang book-length na koleksyon. Nang sinubukan kong mag-trace ng timeline niya, napansin ko na maraming talaan ang nagre-refer sa kanyang mga unang publikasyon bilang mga pirasong lumabas sa mga periodiko gaya ng 'Liwayway' at ilang unibersidad na journal, at hindi agad isang standalone na aklat. Habang nagbabasa ng mga biograpiya at lumang katalogo sa National Library, nakita ko rin na may pagkakaiba-iba ang pinagtuturok ng bibliographers: ang ilan ay tumutukoy sa isang maagang koleksyon ng mga tula bilang kanyang unang aklat, samantalang ang iba ay tumutukoy sa kanyang unang opisyales na monograph o compilation na nalathala nang mas huli. Personal, naiintriga ako sa prosesong ito—parang naglalaro ng hulaan at pag-assemble ng puzzle ang paghahanap ng unang opisyal na publikasyon. Kung bibilangin ang buong konteksto, mas makatwiran sabihing ang kanyang unang publikasyon na nakilala nang malawak ay mga tula sa mga pahayagan na kalaunan ay naging pundasyon ng kanyang unang book-length na koleksyon. Gusto kong maglaro ng detective pa dito minsan, pero hanggang ngayon ay nananatiling isang maliit na palaisipan na nag-iiwan sa akin ng pagnanais na magbasa pa ng mas marami tungkol sa buhay-panitikan niya.