Paano Nakatulong Ang Fidel Maria Clara At Ibarra Sa Mga Rebolusyonaryo?

Tuwing naglalakad ako sa paanan ng bundok, pakiramdam ko'y may nakikinig na mata mula sa mga puno — ganito palagi ang simula ng mga kwento namin ng lola tungkol kay Maria Makiling. Sinasabing siya ay isang diwata na naninirahan sa tuktok ng bundok na ngayon ay tinatawag na Makiling. Maganda raw siya, naglalakad na kagaya ng isang simpleng dalaga na biglang nagiging masunurin sa kalikasan: nag-aayos ng daluyan ng ilog, nagbabalik ng naliligaw na hayop, at nagbibigay ng biyaya sa mga magsasaka na marunong magpasalamat. May mga bersyon na minahal niya ang isang mortal — kadalasan ay isang manggagawa o mangangaso — ngunit dahil sa pagkakanulo o dahil sa kawalan ng tapat na puso, siya'y nawalan ng tiwala at unti-unting nawala. Para sa akin, hindi lang ito kwento ng pag-ibig; ito ay babala at paalala. Ang mga baryo sa paanan ng bundok ay nagtuturo ng pagrespeto sa lupa at pag-iingat sa pagkuha ng yaman ng bundok. Natutuwa ako na sa bawat kuwentuhan, may halong lungkot at pag-asa: lungkot dahil sa pagkawala ng isang mapagbigay na diwata, at pag-asa dahil sa aral na iniwan niya — pahalagahan ang kalikasan o baka magdusa ang susunod na henerasyon.

Palaging kaakit-akit ang mga kwentong may masalimuot na tauhan, at si Crisostomo Ibarra ay tiyak na isa sa mga pinaka-kagiliw-giliw na karakter sa 'Noli Me Tangere'. Siya ang pangunahing tauhan na bumalik sa Pilipinas matapos ang pag-aaral sa Europa, puno ng pag-asa at ideya para sa pagbabago. Pero dito nagiging kumplikado ang kanyang papel. Ipinapakita niya ang saloobin at mga pangarap ng mga Pilipino na naghangad ng mas magandang kinabukasan sa ilalim ng kolonyal na pamahalaan. Sa kanyang pagbabalik, unti-unti niyang natutuklasan ang mga kalupitan ng sistema at ang mga hidwaan ng kanyang lipunan. Ang kanyang paglalakbay ay hindi lamang isang pisikal na pagbabalik, kundi isang paghahanap sa kanilang pagkatao bilang mga Pilipino. May makikita itong simbolismo ng alituntunin ng liwanag sa gitna ng kadiliman. Sa kanyang pagsisikap na ipagtanggol ang kanyang inang bayan mula sa pang-aabuso at kalupitan, unti-unting nahuhulog si Ibarra sa mga sitwasyong naglalantad sa kanya sa mga kaibahan ng ideyalismo at katotohanan. Tila ba ang kanyang pagkilala sa kawalang-katarungan at kanyang mga sakripisyo ay nagiging posibilidad na madiskubre ang tunay na pagkatao sa harap ng lahat ng hamon. Sa kabuuan, Ibarra ang nagsisilbing boses ng mga namumuhay sa dilim ng sistemang ito—na masakit, pero puno ng pag-asa. Ang kanyang kwento ay tila isang salamin na naglalantad ng ating mga sariling hamon, nagtatampok sa katatagan ng tao sa kabila ng pagsubok at hamon na dumarating. Kasama ng mga kaibigan at mga kalaban, si Ibarra ay tunay na representation ng sistemang dapat baguhin at ng laban para sa mas magandang bukas. Tama bang isipin na sa kabila ng lahat, ang ating mga hangarin para sa isang makatarungan at makatawid na lipunan ay kasing tala ng bawat bituin sa madilim na kalangitan? Ang kwento ni Crisostomo Ibarra ang pumapakita na ang pag-asa ay laging makakahanap ng daan, kahit sa pinakamasalimuot na sitwasyon.

Dahil sa aking pagkagiliw sa mga obra ni Jose Rizal, talagang napansin ko ang mga aktor na nagbigay buhay kay Crisostomo Ibarra sa mga pelikula. Isang halimbawa na naging kapansin-pansin sa akin ay si Jericho Rosales na gumanap kay Ibarra sa pelikulang 'Rizal'. Ang kanyang pagganap ay puno ng damdamin at lalim, nahulaan niya ang mga internal na laban ni Ibarra, mula sa mga pagdududa hanggang sa mga pangarap. Ang bawat eksena ay tila sumasalamin sa puso ng bawat Pilipino, lalo na sa konteksto ng ating kasaysayan. Dahil sa kanyang husay, naisip ko kung gaano kahalaga ang karakter na ito, lalo na sa pagsasalamin ng social injustices na naranasan ng ating mga ninuno. Ang intensity at credibility ni Jericho ay talagang nagdala sa kwento sa buhay, at siya'y naging isang simbolo ng pag-asa para sa maraming tao. Ang kanyang interpretasyon ay nag-udyok sa akin na muling basahin ang 'Noli Me Tangere' at isiping mas malalim ang mga katuwang na temang panlipunan na hinaharap pa rin natin sa kasalukuyan. Isang magandang naisip ko ay kung sino ang ginampanan ni Ibarra sa iba pang adaptasyon ng 'Noli Me Tangere'. Sa telebisyon, si John Lloyd Cruz ay kilala rin sa pagganap na ito sa ‘Noli Me Tangere: The Musical’ at tiyak na nakuha niya ang atensyon ng nakararami. Kahit gaano siya kalayo sa kanyang mas pormal na mga papel, nakakabighani pa rin ang paraan ng kanyang pagsasakatawan sa karakter. Sa kanyang portrayal, tila talagang nakuha niya ang inner struggles ni Ibarra na puno ng pag-asa ngunit puno rin ng pag-aalinlangan. Minsan, naiisip ko kung anong halaga ang dala ng mga ganitong adaptasyon sa kasalukuyan, lalo na sa mga kabataan na hindi masyadong nakakaalam sa ating kasaysayan. Ang mga aktor na ito ay nagdadala ng buhay sa mga kwentong ito at nagbibigay-inspirasyon sa mga tao para higit pang maintindihan ang mga konteksto sa likod ng mga kwentong ito. Kaya sa bawat pagtingala ko sa mga adaptasyon na ito, parang nagbabalik ako sa ating mga ugat, na humuhugot ng lakas at inspirasyon mula sa mga nakaraang salinlahi na nagbigay ng halaga sa ating bansa. Ang ganitong mga talakayan ay talagang mahalaga, at mas nakatutulong ito para sa mga kabataan na maugnay ang mga kwento sa kanilang buhay ngayon. Sa ibang bahagi ng aking pagmamasid, naiisip ko rin ang mga theoretical na adaptasyon ng karakter, kung paano siya mahuhubog sa mga hindi pangkaraniwang aktor o istilo. Ang posibilidad na si Crisostomo Ibarra ay magtagumpay sa mas modernong interpretasyon na may mas matinding pangangalaga sa visual storytelling ay talagang nakakaintriga. Maliwanag na napaka-unibersal ng mensahe ni Rizal at ang mga sponsor nito—marahil ang mga bagong henerasyon ng mga aktor ay kayang ipakita ang kabataang non-traditional na mga traits ni Ibarra na nag-uugnay pa din sa aspirasyon ng makabago. Ang ganitong mga reimaginings ay nag-aanyaya sa akin upang isiping mas malalim kung paano nagbabago ang ating pag-unawa sa mga karakter na tulad ni Ibarra sa pagdaan ng panahon.

Isang pangunahing elemento sa karakter ni Crisostomo Ibarra sa nobelang 'Noli Me Tangere' ni Jose Rizal ay ang kanyang malalim na pag-unawa sa mga problema ng lipunan. Makikita na siya ay lumaki sa isang mayamang pamilya, ngunit hindi siya takot na harapin ang kayabangan at katiwalian sa kanyang paligid. Ang kanyang pagnanais na makakita ng pagbabago ay hindi lamang para sa kanyang sarili kundi para sa ikabubuti ng buong bayan. Pagbabalik niya sa Pilipinas mula sa kanyang pag-aaral sa Europa, dala niya ang mga ideya ng liberalisasyon at reporma, na sa tingin niya ay susi sa pag-unlad ng lipunan. Isang sentrong tema ay ang kanyang pag-asa na ang edukasyon ay makapagpapalakas sa mga Pilipino upang ipaglaban ang kanilang mga karapatan at makamit ang tunay na kalayaan mula sa mga mananakop. Isa pa sa dahilan kung bakit mahalaga si Ibarra ay ang kanyang pakikibaka sa nakasanayang mga tradisyon at pamahalaan. Ipinapakita nito na siya ay handang talikuran ang kanyang pribilehiyong buhay kung ito ay nangangailangan para sa ikabubuti ng nakararami. Sa kanyang paglalakbay, tila lumalabas ang mga kontradiksyon sa kanyang kalooban. Nais niyang ang mga tao ay maging mapanuri at makatuwiran, ngunit nahahamon siya sa isang lipunan na puno ng mga taong sumusunod sa bulag na tradisyon at huwad na awtoridad. Minsan, naiisip ko kung gaano ka-mahirap ang sitwasyon ni Ibarra. Ang labanan niya sa mga paniniwala at sistema ay tila umiiral pa rin sa ating lipunan ngayon. Ang kanyang mga pananaw ay tila nananatiling napapanahon, at ang pagkilos at pagsasakripisyo niya para sa kalayaan ay nagbibigay-inspirasyon sa atin na patuloy na humingi ng pagbabago sa ating sariling mga buhay at komunidad.

Nakakatuwang isipin na ang mga kwento tungkol kay Maria Makiling ay parang lumaki kasabay ng bundok mismo—hinahabi ng mga tao mula sa kanilang pang-araw-araw na buhay. Sa unang tingin, madali siyang sabihing isang diwata o espiritu ng kalikasan: ang bundok na nagbibigay ng tubig at kagubatan ay natural na pinaniniwalaang may tagapangalaga. Bago pa man dumating ang mga Kastila, ang mga Tagalog ay may malalim na paniniwala sa mga anito at diwata na naninirahan sa mga bundok, ilog, at gubat; doon nagmumula ang pinakapayak na pinagmulan ng alamat na ito. Habang tumagal ang panahon, pinayaman ng mga kolonyal na karanasan at ng oral na pagsasalaysay ng mga katutubo ang karakter ni Maria Makiling. May mga bersyon na nagpapakita sa kanya bilang mapagkalingang babae na tumutulong sa mga mangingisda at magsasaka, at mayroon namang mas mapang-akit na bersyon na naglalarawan ng kanyang pag-ibig, poot, o pag-iingat sa kalikasan. Ang mga lokal na kwento mula sa Laguna—lalo na sa paligid ng Los Baños—ang nagpanatili ng buhay ng alamat; ipinapasa ito ng magkakaibang henerasyon at nagbabago ayon sa pangangailangan at damdamin ng mga tao. Sa madaling salita, ang alamat ni Maria Makiling ay bunga ng kombinasyon ng sinaunang paniniwala, lokal na karanasan sa kalikasan, at paglalagay ng mga bagong panlasa ng lipunan sa isang luma nang kuwento, kaya patuloy siyang sumisilip sa ating kolektibong imahinasyon.

Talaga namang nakakabighani kung gaano kapayak ang pagkakaugnay ng ating mga bayani sa kanilang mga likha. Si Simoun Ibarra, ang pangunahing tauhan sa nobelang 'El Filibusterismo' ni José Rizal, ay isang komplikadong karakter na naglalantad ng mga suliranin ng kanyang panahon. Sa aking palagay, si Simoun, bilang muling anyo ni Ibarra mula sa 'Noli Me Tangere', ay kumakatawan sa mas madilim na aspekto ng rebolusyon at pag-aalsa. Kapag tinanong kung maihahambing siya kay Rizal, marahil ang sagot ay nasa pag-unawa natin sa hangarin ni Rizal at kung paano ito naipakita sa kanyang mga tauhan. Sa isang banda, makikita natin na pareho silang may malalim na pagnanasa para sa pagbabago sa lipunan. Si Rizal, sa kanyang mga akda, ay nagbigay-diin sa kahalagahan ng edukasyon at pagkamakabayan, habang si Simoun naman ay mas nagtataguyod ng rebolusyon bilang solusyon sa mga katiwalian ng kanyang lipunan. Ang pagkakaibang ito sa kanilang mga pananaw ay tila nagpapakita ng dalawa silang aspeto ng pananaw sa pagkakaroon ng makabuluhang pagbabago. Si Rizal, na mas nagtataguyod ng mapayapang reporma, at si Simoun, na handang pawisan ang kanyang mga kamay para sa hustisya. Isang mahalagang pag-oobserba ay ang kanyang mga desisyon na nababalot sa emosyon at trahedya, na nagpapakita ng isang tao na nawawalan ng pag-asa sa mahinahong paraan. Ang pagkakaroon ni Rizal ng isang sinusundang adbokasiya at hangarin para sa mga ideyang patungkol sa pagkakapantay-pantay ng mga tao ay tila naliligaw sa landas sa katauhan ni Simoun. Para kay Simoun, ang pagbibigay-diin sa sarili ang kanyang naging batayan na nag-udyok sa kanya na magsagawa ng mas marahas na hakbang laban sa masamang sistema ng kanyang kapanahunan. Sa madaling salita, masasabing si Simoun ay isang repleksyon ng mga mas madidilim na aspekto ng karakter ni Rizal. Isa siyang simbolo ng desperation at ang pagkadesperadong pagnanais para sa kalayaan at katarungan. Nakakabilib kung paano ang mga tauhan ni Rizal ay may mga bahagi ng kanya-kanyang pananaw at mga damdaming nagsasalamin sa mas mataas na agenda ng pagkakaroon ng mas makabuluhang pagbabago. Ang kanilang pagkakaiba at pagkakatulad ay may magandang dala sa atin bilang mga mambabasa, ito ang nagbubukas ng pinto para sa mas malalim na pag-unawa tungkol sa ating kasaysayan at kung paano ito nagpapatuloy sa ating kasalukuyang kalagayan.

Isang bagay na palaging sumisikat sa aking isipan kapag pag-uusapan si Simoun Ibarra mula sa nobelang 'El Filibusterismo' ay ang kanyang masalimuot na personalidad. Puno siya ng mga katangian na nagpapakita ng kanyang pagbabago mula sa inosenteng si Ibarra na nakilala natin sa 'Noli Me Tangere' hanggang sa kanyang mas madilaw na anyo. Una, ang kanyang katalinuhan at pagiging estratehiko ay tiyak na namumukod-tangi. Nakakaakit isipin kung paano siya nagplano ng kanyang mga hakbang, hindi lang bilang isang negosyante kundi bilang isang rebolusyonaryo. Alam niyang hatiin ang mga tao, at ginagamit ang mga pagkakaiba-iba ng kanilang mga pananaw para sa kanyang sariling layunin. Napaka-emosyonal din ni Simoun, na may isang napakalalim na hinanakit sa lipunan. Ang kanyang galit sa hindi makatarungang sistema at mga kawalang-katarungan ang nagtutulak sa kanya upang baligtarin ang kanyang dating sarili at ipakita ang madilim na bahagi ng pagkatao. Sa marami sa kanyang mga diyalogo, mararamdaman mo ang kanyang sakit at poot para sa mga hindi makatarungan na ginagawa ng mga makapangyarihan. Sa kabila ng kanyang matuwid na hangarin, may mga pagkakataon din na nagsasalita siya na tila tila napuno ng pagdududa tungkol sa etika ng kanyang mga paraan. Ang pagkakaroon ng ganitong dualidad sa kanyang karakter ay talagang nakakatukso sa akin. Tila nagpapakita ito na kahit ang pinakamahusay na intensyon ay puwedeng magdala ng madilim na resulta. Bukod dito, ang kanyang kakayahan na makipag-usap at manipulahin ang mga tao sa paligid niya ang nagpapakita ng kanyang malalim na koneksyon sa mga tao, kaya’t may charisma siya na mahirap labanan. Pero sa huli, parang nagiging isang tanong ang kanyang pagkatao: Paano mo alam kung kailan sapat na ang sakit na dulot ng nakaraan para makabawi sa kasalukuyan? Kahit na marami siyang kasanayan, parang may isang nawawalang bahagi na hindi niya mahanap sa kanyang sarili. At dito siya nagiging tunay na complex at intriguing na karakter!

Ang kabanata 45 ng 'Noli Me Tangere' ay nagpapakita ng mas malalimang pagbabago kay Ibarra—hindi lang physically kundi pati na rin sa kanyang pananaw. Dito, mas nakikita natin ang pagkahubdan ng kanyang pagkatao matapos ang mga trahedya, lalo na ang pagkamatay ni Elias. Nawala na 'yung idealismo niya, pinalitan ng mas maitim na determinasyon. Napansin ko rin na dito nagiging mas tactical siya, halimbawa sa paggamit niya ng pera para sa kanyang layunin. Hindi na siya 'yung babaeng may malasakit lang; ngayon, may strategy na. Parang nag-transform siya mula sa isang dreamer tungo sa someone na handang labanan ang sistema—kahit na maging kontroversyal 'yung methods niya.