Sino Ang Mga Bayani Sa Pilipinas Na Mga Babae At Ano Ang Ginawa Nila?

Tuwing bumabalik sa isip ko ang mga bayani ng bayan, unang lumilitaw sa alaala ko ang mga babaeng hindi basta-basta naipapasok sa mga librong-pantanghal na klase pero sobrang malaki ang naiambag. Si Melchora Aquino — kilala sa tawag na 'Tandang Sora' — ang nag-alaga sa mga sugatang Katipunero, nagbigay-tahanan at pagkain, at naging simbolo ng malasakit sa panahon ng himagsikan. Si Gabriela Silang naman ang tumayo bilang pinuno pagkatapos patayin ang kanyang asawa; lumaban siya nang buong tapang laban sa mga Kastila at naging halimbawa ng pamumuno ng kababaihan.

May iba pang mga mukha: si Gregoria de Jesús na nag-ingat ng mga dokumento ng Katipunan at tumulong sa pag-organisa ng mga kababaihan; si Teresa Magbanua na kilala bilang 'Visayan Joan of Arc' dahil nag-udyok at namuno ng mga tropa sa Visayas; at si Josefa Llanes Escoda na nagtatag ng organisasyon para sa kababaihan, tumulong sa mga bihag noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig at nag-alay ng buhay para sa karapatan at kapakanan ng iba. Ang pagkakaiba ng mga ito ay hindi lang tapang sa digmaan, kundi pati pag-aaruga, organisasyon, at pagharap sa pulitika.

Habang tumatanda ako, lalo kong naiintindihan na ang kabayanihan nila ay iba-iba ang anyo — hindi lang baril o sagisag, kundi pagkalinga, pamumuno, at prinsipyo. Nakakainspire isipin na ang kasaysayan natin ay puno ng kababaihan na handang mag-alay ng buhay at pagkilos para sa bayan, at iyon ang madalas kong ikwento sa mga kasama ko kapag nag-uusap kami tungkol sa pinagmulan ng ating kalayaan.

Bukas ng isip ko kadalasan ay puno ng imahen: ang lola ko na nagkwento tungkol kay Melchora Aquino, ang lokal na museo na may larawan ni Gregoria de Jesús, at isang sulat tungkol kay Josefa Llanes Escoda. Mula sa personal na alaala hanggang sa opisyal na tala, pare-pareho ang tema — serbisyo at sakripisyo. Si Gregoria de Jesús hindi lang kasintahan ni Andres Bonifacio; siya rin ang naging tagapag-ingat ng mga lihim ng Katipunan at tumulong magpanatili ng sigla at disiplina sa loob ng kilusan.

Kung babalikan ang mga pangalan tulad nina Trinidad Tecson at Teresa Magbanua, makikita mong may iba-ibang paraan ng pakikibaka: may mga gumagasta ng dugo sa larangan ng digmaan, may mga nagluluto at nagpapadala ng suplay, at may mga nag-organisa ng moral at institusyonal na suporta. Si Josefa Llanes Escoda, bilang isang organizer, ay nagtatag ng bagong daluyan ng pag-unlad para sa kababaihan at tumulong sa mga nawalan ng tahanan o kalayaan sa ilalim ng pananakop. Sa tingin ko, ang pagtingin sa kanila bilang buo — mandirigma, tagapag-alaga, tagapangulo ng samahan, at simbolo ng pagbabago — ang magpapalalim ng pag-unawa natin sa kung ano ang ibig sabihin ng pagiging bayaning Pilipina.

Habang nagbabasa ako ng mga kwento mula sa iba't ibang rehiyon, napagtanto ko kung gaano kalawak ang ginawang papel ng mga babae sa kasaysayan ng Pilipinas. Take si Tandang Sora — sa edad na lampas-sampu, pinunan niya ng pag-asa at lunas ang mga pinagdurusang Katipunero; siya ang tyagang ina ng kilusan sa panahon ng pagpipigil at pag-uusig. Si Gabriela Silang, bagaman mas kilala sa pagiging mandirigma, ay naging simbolo rin ng paglaban sa kolonyalismo nang magpatuloy siya sa laban matapos ang pagkamatay ng kanyang asawa.

Hindi rin dapat kalimutan si Josefa Llanes Escoda na nagtatag ng mga paraan para matulungan ang kababaihan at mga naaapi, at tumulong sa mga bihag noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig; marami sa mga kababaihang lider noon ay nagtanggol hindi lang sa harap ng labanan kundi sa likod ng entablado — nag-organisa, nagplano, at nagbigay ng kinakailangang suporta. Si Teresa Magbanua naman ay literal na humawak ng espada at namuno ng tropa sa Visayas — isang pambihirang halimbawa na lumalabas sa stereotype ng kababaihan noong panahon nila. Sa tuwing iniisip ko sila, nababago ang imahe ko ng 'bayani' — mas malawak at mas makulay, puno ng puso at tapang na iba-iba ang anyo.

Sa tingin ko napakarami nating pwedeng ipagmalaki pagdating sa babaeng bayani ng Pilipinas. Hindi lang sila umiikot sa isang uri ng kabayanihan: si Melchora Aquino ay tinaguriang 'Tandang Sora' dahil inalagaan niya ang mga Katipunero; si Gabriela Silang naman ang nag-empake ng tapang at pamumuno, nagpatuloy sa rebelyon pagkatapos ng pagkamatay ng asawa; si Teresa Magbanua ay literal na namuno sa labanan sa Visayas.

May mga babae rin na nagtrabaho sa likod ng eksena tulad ni Josefa Llanes Escoda na tumulong sa mga bihag at nagtatag ng mga programang pangkababaihan, at si Gregoria de Jesús na nag-ingat ng mahahalagang dokumento ng Katipunan. Ang pagkakaiba-iba ng kanilang ginawang paraan ng paglilingkod — mula sa ospital hanggang sa barilan, mula sa organisasyon hanggang sa pamumuno — ang nagpapakita ng lalim ng ambag ng kababaihan sa paghubog ng ating kasaysayan. Para sa akin, nakakatuwang isipin na ang tapang nila ay nananatiling inspirasyon sa araw-araw nating laban.