Sino Ang Mga Kilalang May-Akda Tungkol Sa Mamamayang Pilipino?

Isa sa mga paborito kong kasabihan ay ‘Kung ano ang itinanim, siya ring aanihin.’ Parang natural na head-scratcher ang dating sa unang tingin, pero kapag talagang nag-isip ka, lalabas ang kahulugan. Ito ay nagpapadala ng mensahe na ang mga kilos natin ngayon ang magiging resulta sa hinaharap. Kaya kung hilig mo ang bawi-bawi, bakit di ka pa magtanim ng magandang asal? Sa mga tawanan sa mga tambayan, madalas itong ipagsabi ng mga kaibigan kapag ang isa sa amin ay nakagawa ng kakaibang desisyon o pagkakamali. Minsan, nagiging punchline na lang ito kapag ang kaibigan namin ay lagi na lang bumabawi sa isang relationship, na nagiging ”Sige, kung ano ang itinanim mo, ’sana mag-ani ka!” Bataan na naman ang paksa ng mga pinoy na kasabihan, laging may ekstra at sobrang relatable na ‘Walang kapantay ang pagmamahal ng ina’. Uh, tunay na tinamaan dito! Parang alam ng lahat na sa bawat kwento ng pagmamahal na ipinapahayag, di mawawala ang pugay sa ating mga ina. Kaya naman sa bawat pagkakataon na ako ay bumibisita, talagang naglalaan ako ng oras para sa kanya—dahil syempre, siya ang walang sawa na nag nurture sa akin. Kapag nagkukuwentuhan kami tungkol sa mga bata sa barangay, parang di maiiwasang i-highlight ang mga kwento at kasabihang nagpapakita ng pinagdaanan ng mga ina. Ito’y nagdadala ng ngiti habang ang bawat bata ay parang buhay na kwento na nagmula sa puso ng mga ina. Isang kasabihan na nakakaaliw at madalas naririnig sa mga kalye ay ‘Basta’t kasama kita, kahit saan, okay na!’ Sinasalamin nito ang pagkakaibigan at saya na dala ng mga tao sa ating paligid. Hindi ito nalalampasan sa mga bwelta ng mga kabataan, lalo na kapag nasa mga biyahe at saya. Madalas ko itong marinig mula sa mga kakilala habang nag-uusap kami tungkol sa mga adventure na pinagdaraanan—na sa kabila ng mga aberya at pagsubok, ang importanteng kasama mo ang mga kaibigan mo, kaya tuloy ang saya. Kakaibang kilig ang dulot nito dahil sa nakakaibang ligaya na dala ng bawat samahan. Sa mga kwentuhan at tawa ng mga barkada, hindi kumpleto ang usapan kung walang ‘Sino ang nauuna sa laban, yun ang panalo’. Parang ang daming laman nito ukol sa buhay at mga karera natin. Madalas marinig habang naglalaro kami ng Mobile Legends o kahit sa mga board games. Ang ibig sabihin nito ay parang may humor sa likod ng kompetisyon, at aminin mo, lumalabas ang tunay na tayo sa mga ganitong sitwasyon. Isang magandang paraan para ipakita ang hindi kasing seryosong pagtingin sa buhay at mga laban natin. Ang mga ganitong hayag na kasabihan ay kulang sa paglalarawan ng ating kultura, pero sa bawat tawanan at bulung-bulungan, nandiyan tayo, nag-aagawan at pumapalakpak sa buhay.

Kakaiba ang ating mga tradisyon pagdating sa mga patay, talagang puno ng kahulugan at paggalang. Isa sa mga bawal ay ang pagdikit o pag-reach out sa bangkay; ito ay isang simbolo ng paggalang na dapat itinataguyod. May mga tao na nag-iisip na kapag nakipag-ugnayan ka sa bangkay, parang binabalaan mo ang kanilang kaluluwa. Kaya naman, mahigpit ito na ipinagbabawal, at madalas itong sinusunod, lalo na sa mga libing. Minsan, may mga usapan tungkol sa pag-aalaga ng mga bagay na ginagamit ng pumanaw. Halimbawa, kaiba ang pananaw ukol sa mga personal niyang gamit. Ipinagbabawal ang pagkakaroon ng mga ito kahit sa mga tao na malapit sa kanya, dahil naniniwala ang ilan na maaaring magdala ito ng masamang kapalaran. Kaya, ang karaniwang ginagawa ay sinusunog o itinatago ang mga gamit na ito bago ang cremation o libing upang maiwasan ang pagkakataong bumalik ang kaluluwa sa mundo. Walang duda, may ilang tao ring naniniwala na ang pagkain ng mga bagay na sabay sa pagdadalamhati, gaya ng mga itlog o isda, ay masama. Dito, madalas nilang sinasabi na hindi ito kanais-nais, dahil maaaring dalhin ng mga ito ang di magandang pananaw sa mga buhay. Ito ay natutunan sa mga nakagawian, kaya't iwasan ng marami ang mga ganitong sitwasyon sa mga pahingahan ng mga mahal sa buhay.

Sa likod ng makulay na tradisyon ng panitikan sa Pilipinas, ang tanaga ay tumatayong simbolo ng sining at pagpapahayag ng damdamin. Ang mga tanaga, na nagpapakita ng hugot at husay sa pagbubuo ng mga salita, ay maikli at pero puno ng damdamin at simbolismo. Kadalasan itong binubuo ng apat na taludtod na may pitong pantig bawat isa, at ang kaibahan nito kumpara sa iba pang tula ay ang paggamit ng mga salita na tila isang pagsasalaysay na nakapaloob lamang sa mahigpit na limitasyon. Ang pagkakaroon nito ng sibilisasyon sa kulturang Pilipino ay dala ng pagsisikhay ng ating mga ninuno sa kanilang mga karanasan at opinyon na nga ang dekorasyon ng kanilang isip at damdamin. Ang mga temang pumapaloob sa tanaga, tulad ng pag-ibig, kalikasan, at pakikibaka, ay nagbibigay sa atin ng kasanayan sa kakayahang makibagay at makiramay sa iba. Sa mga makabagong panahon, ang mga tanaga ay muling umusbong, nagiging lax at naisin ng mga bagong henerasyon; sila rin ang daluyan ng mga panawagan at isyu ng lipunan, na nagsasaad na kahit sa maalat na kwento ng kasaysayan, hindi pa rin naglilikha ng hangganan ang sining. Ang mga tanaga ay hindi lamang tila isang simpleng anyo ng tula; isang pahayag ito ng ating pagka-Pilipino na hindi natitinag. Para sa akin, ang paglikha ng tanaga ay parang paglikha ng mini-universe kung saan nangangako ako ng katapatan at nagniningning na diwa sa mga pangarap ng mga Pilipino. Sa mga dapat gampanan at gawing makabago ang ating mga tradisyon, ang tanaga ay nagbibigay-inspirasyon upang patuloy na ipagpatuloy ang ating mga kwentong nag-uugnay sa ating pagkatao at pagkakaiba-iba. Ang ganitong mga saling tula ay nagpapakita ng ating pagkakaisa at kakayahan sa paglikha ng masining na espasyo sa ating mga puso at isip.

Sabay-sabay, tumungo tayo sa mundo ng panulaan talaga. Para sa akin, ang panulaan ay higit pa sa mga taludtod at sukat. Isa itong masining na anyo ng pagpapahayag na nagbibigay-daan sa ating mga damdamin at saloobin na masumpungan sa mga simpleng salita. Ang mga makatang Pilipino, gaya nina Jose Corazon de Jesus at Francisco Balagtas, ay hindi lamang nag-aabot ng mga kwento kundi nag-iiwan ng mga aral na mahigpit na naka-ankla sa ating kultura. Isipin mo, sa bawat linya ng tula, nagbubukas ang isang bintana kung saan makikita ang mga tradisyon, pananaw, at ang damdamin ng bawat lahi. Maging ang mga makabagong makata, tulad ni Edgardo M. Reyes, ay patuloy na nag-uunday ng mga bagong mensahe, na nagsisilibing tagapagsalaysay sa ating kasalukuyan. Kaya, sa tuwing nagbabasa ako ng bagong tula, parang nahuhulog ako sa isang panaginip kung saan nakakabit ang ating nakaraan sa kasalukuyan, at ito ay nakapagpapalalim sa aking pagkakaunawa sa pagiging Pilipino.

Isang bahagi ng ating pagkatao ang wika at kultura, kaya't naiisip kong ang pananaliksik tungkol dito ay may malalim na epekto sa mga estudyante. Nagsisilbing tulay ang wika sa ating bawat isip at puso, at ang pag-aaral nito sa konteksto ng ating kultura ay nagbubukas ng maraming pinto ng kaalaman at pagkakaunawaan. Sa mga estudyanteng nakikilahok sa pananaliksik, marami silang natutunan kung paano ang wika ay hindi lamang kasangkapan sa komunikasyon kundi isa rin itong salamin na nagpapakita ng ating kultural na pagkatao. Ang pag-aaral ng mga lokal na kwento, tradisyon, at mga kaugalian ay nagkakaroon ng mas malalim na appreciation ang mga kabataan sa kanilang mga ugat. Ito ay nagiging tila bagong pananaw sa kanilang pagkakakilanlan at relasyon sa nakaraan ng kanilang bayan. Kapag ang mga estudyante ay sumasaliksik, hindi lamang sila natututo ng mga datos kundi nagiging kritikal din silang mga tagapag-obserba. Halimbawa, sa pamamagitan ng pagsasaliksik sa mga katutubong wika o kultural na gawi, nagiging mas malinaw sa kanila ang mga anggulo ng kanilang lipunan. Maraming mga kaganapan at mga isyu na hindi lamang bunga ng kasalukuyan, kundi may ugat mula sa mga nakaraang henerasyon. Sa pamamagitan ng mga ito, nagiging mas aktibo silang mga kalahok sa kanilang komunidad at nagiging sensitibo sa mga isyung panlipunan. Sa kabuuan, ang ganitong klaseng pananaliksik ay hindi lamang kaalaman kundi isang paglalakbay patungo sa isang mas makulay at mas naipagtatanggol na pagkatao. Sa sandaling binabaybay ng mga estudyante ang mga temang ito, nagiging inspirasyon sila para sa iba. Ang pagbuo ng mga proyekto, mga pagsusuri, o mga artful na presentasyon na nagbibigay-diwa sa kanilang mga natutunan ay batang-inspirasyon na maaaring ikuwento sa mas nakababatang henerasyon. Sa ganitong paraan, ang epekto ng pananaliksik tungkol sa wika at kultura ay dumadami at umaabot sa maraming tao, parang alon na dumadapo sa dalampasigan.

Sa mga nakaraang taon, ang pananaliksik sa wika at kulturang Pilipino ay gumagamit ng iba't ibang metodolohiya na tunay na nagdadala ng kulay at lalim sa ating pag-unawa. Isang sikat na pamamaraan ang kwalitatibong pananaliksik, kung saan ang mga mananaliksik ay nakikipag-ugnayan sa mga tao sa pamamagitan ng mga interbyu, focus group discussions, at participant observation. Ang pagkamalikhain ng metodolohiyang ito ay nagbibigay-daan sa mas malalim na pagsusuri ng mga lokal na wika at tradisyon, na nagpapakita ng mas personal na kwento at karanasan mula sa komunidad. Isipin mo, na parang nagkukwentuhan sa harap ng isang bonfire, ang mga kuwento ng buhay ay lumalabas at nagbibigay-inspirasyon na matutunan ang ating pagkakakilanlan. Kasama rin sa mga metodolohiya ang quantitative research na gumagamit ng statistical data at mga survey. Ang mga ito ay mahalaga upang makakuha ng mas malawak na interpretasyon ng mga uso at pag-uugali. Sa pamamagitan ng paglikom ng mga datos mula sa mas malaking bilang ng tao, nagiging posible ang mas detalyadong pagsusuri sa mga aspekto ng wika at kultura, na siyempre ay napakahalaga para sa mga akademiko at tagapagsaliksik. Isang mas modernong pananaw ay ang paggamit ng digital ethnography, kung saan ang mga online na komunidad at social media ay sinasaliksik upang mas maintindihan ang kasalukuyang wika, gawi at kultura ng mga Pilipino. Sa panahon ng digital age, ang mga tao ay mas nakakonekta at sa mga platform na ito, lumalabas ang maraming mga wika at diyalekto na mas makikita na ngayon. Ang pinaghalong mga metodolohiyang ito ay nagbibigay-diin sa pagkakaiba-iba ng ating kulturang Pilipino at kung paano ito patuloy na umuunlad sa oras.

Pumapaimbabaw ang intrigang ito, habang ako'y naglalakbay sa isang mundo ng mga unibersidad na aktibong nag-iimbestiga sa wika at kulturang Pilipino. Isa sa mga kilalang institusyon ay ang University of the Philippines Diliman. Ang kanilang Department of Filipino at mga wika sa Pilipinas ay mayaman sa mga programa na nakatuon sa pag-aaral ng wika, literatura, at kultura. May mga proyekto rin silang naglalayong ipakilala ang mayamang kasaysayan at katutubong kaalaman ng bansa, na talagang tunay na kahanga-hanga para sa sinumang tagahanga ng ating kultura. Kasabay nito, ang Ateneo de Manila University ay may mga kurso sa Filipino Studies na naglalaman ng pananaliksik ukol sa lokal na sining, kwento, at mga tradisyon. Naniniwala akong may malaking kontribusyon ang mga kaalaman na ito sa pagpapanatili ng ating kultura sa makabagong panahon. At hindi lang sila, dahil kasama rin dito ang De La Salle University. Sa kanilang mga programa, may mga espesyal na pananaliksik na nakatuon sa mga katutubong wika ng Pilipinas, at kasama sa mga ito ang pagbibigay-diin sa multilingualism at diversity na umuusbong sa ating lipunan. Naniniwala ako na ang ganitong mga inisyatibo ay hindi lamang nagtataguyod ng ating pagkakakilanlan, kundi nagbibigay-daan din para sa maraming kabataan na makilala ang kanilang mga ugat, na tila umaakit sa akin bilang isang masugid na tagapagsalaysay ng ating sariling kwento. Makikita natin na maraming unibersidad ang may mga programa at pananaliksik na nakatuon sa mga aspektong ito, at iyon ang nagiging dahilan kung bakit magandang balikan ang mga pook na ito sa hinaharap sapagkat sila rin ang nagiging daan na mapanatili ang ating kultura at kasaysayan na umusbong mula sa ating mga ninuno hanggang sa kasalukuyan.

Hanggang ngayon, bumabalik pa rin ako sa sining ng baybayin at tunay na namamangha ako sa lalim ng kahulugan nito sa kulturang Pilipino. Ang baybayin ay hindi lamang isang sistema ng pagsulat; ito ay isang simbolo ng ating pagkatao at kasaysayan. Nagsimula ito bilang daan para ipahayag ang damdamin, saloobin, at kaisipan ng mga ninuno natin. Sa tuwing napag-uusapan ang baybayin, naaalala ko ang mga matatalinong tao sa ating kasaysayan na ginamit ito bilang isang pagpapahayag ng kanilang mga adhikain. Ang bawat simbolo at letra ay bumabalot ng mga kwento at karanasan ng nakaraan. Isipin mo, ang baybayin ay labis na mahalaga hindi lamang sa bagay ng komunikasyon kundi pati na rin sa pagkakakilanlan natin bilang Pilipino. Sa world of pop culture, makikita mo ito sa mga tattoo, disenyo ng damit, at maging sa mga produkto, nagpapahayag na buhay pa rin ang ating kultura. Madalas akong kumakanta ng mga kantang may impluwensya ng baybayin, at ang bawat liriko na may ganitong elemento ay talagang bumabalot sa akin ng isang pakiramdam ng pag-uugnayan sa ating mga ninuno. Ang pagbabalik-loob sa baybayin ay tulad ng muling pagdiskubre ng ating sarili bilang mga Pilipino. Isang magandang halimbawa nito ay ang pagsasama ng baybayin sa mga proyekto sa sining at literatura. Napansin ko na marami na ring mga artista at manunulat ang gumagamit nito bilang inspirasyon sa kanilang mga gawa. Ang mga pamana ng ating mga ninuno ay hindi dapat kalimutan, kundi dapat ipagmalaki at ipasulong. Masayang-masaya ako na muling nabubuhay ang interes sa baybayin sa mga kabataan ngayon, sa kabila ng modernisasyon. Sinasalamin nito na kahit sa mga hamon ng makabagong mundo, ang ating nakaraan ay mananatiling parte ng ating pagkakakilanlan. Masasabi kong ang pag-unawa at pagpapahalaga sa baybayin ay tila nagiging simbolo ng pagkakaisa at pag-ibig sa sariling wika, at isang magandang hakbang tungo sa mas maliwanag na kinabukasan para sa kulturang Pilipino.