Sino Ang Mga Tanyag Na Personalidad Na Nagbigay-Pugay Sa Araw Ng Patay?

Kakaiba ang diwa na nakapaloob sa Araw ng Patay para sa mga Pilipino! Para sa akin, hindi lamang ito isang araw ng paggunita kundi isa ring pagkakataon upang makipag-usap sa ating mga mahal sa buhay sa kanilang pagpanaw. Sa bawat pagbibisita sa sementeryo, dala namin ang mga paborito nilang pagkain, bulaklak, at kandila. Sa mga sandaling ito, ang mga alaala ay bumabalik. Inaawit namin ang kanilang mga paboritong kanta, nagkukuwentuhan, at minsang nagtatawanan. Napakabigat ng pakiramdam, pero ang sama-samang pag-alala ay nagpapalakas sa aming mga puso. Ang araw na ito ay tila isang paglabas ng sinag mula sa kadiliman. Para sa amin, ang mga namayapa ay buhay pa rin sa aming mga puso. Huwag kalimutan na ang Araw ng Patay ay nagtuturo rin ng respeto sa ating mga ninuno. Ang mga Pilipino ay may malalim na koneksyon at paggalang sa kanilang kasaysayan. Ang mga alaala ng ating mga ninuno ay nagbibigay sa atin ng kultural na pagkakakilanlan. Kaya, ang pagbisita sa mga puntod ay hindi lamang paggunita, kundi isang pagkilala sa kanilang mga sakripisyo at kontribusyon sa ating buhay. Para sa akin, ang araw na ito ay nagtuturo sa mas nakababatang henerasyon kung gaano kahalaga ang pag-alala sa ating mga pinagdaanan, sapagkat sila ang ating mga ugat. May mga pagkakataon ding nagdadala ito ng saya sa kabila ng lungkot. Ang mga bata na kadalasang nagbu-bulaklak at naglalaro sa paligid ng mga puntod ay nagbibigay ng kulay at ngiti sa mga seryosong sandaling ito. Kung mapapansin mo, kapag ang mga tao ay nagkukumpulan sa mga sementeryo nagiging oportunidad ito upang makipag-ugnayan sa mga kapwa kamag-anak na maaaring hindi na natin nakakasama sa araw-araw. May mga nobelang ang tema ay umiikot sa pagkilala sa mga namayapa at sa pag-aalala sa mga mahahalagang aral na iniwan nila. Ang mga kwentong ito ay nagiging gabay natin sa ating mga desisyon sa buhay. Sa huli, ang pagkilala sa Araw ng Patay bilang isang pangunahing kaganapan ay hindi basta-basta. Para ito sa pagmamahal at pagkakaisa ng pamilya, sa paggalang sa mga ninuno, at sa pag-unawa na ang mga alaala ay nananatili sa ating mga puso. Kahit pa ito ay isang masakit na araw sa ilan, para sa akin, ito ay isang paalala na ang pamilya at pagmamahal ay walang hangganan. Ang bawat pagbisita at alaala ay nagbibigay ng bagong pag-asa at lakas para sa hinaharap.

Ang araw ng patay ay isang napakahalagang pagdiriwang sa kulturang Pilipino at puno ng simbolismo. Isang pangunahing simbolo na madalas na ginagamit ay ang ‘kalabasa’. Karaniwang ito ay nakatutok sa mga tradisyonal na pagkaing kanilang inihahanda, tila pumapahiwatig ito ng kasaganaan at masaganang pagtanggap sa mga namayapa. Sa mga altar, makikita rin ang ‘candles’ na sinisindihan bilang simbolo ng ilaw at gabay para sa kanilang mga kaluluwa na naglalakbay. Sinasamba ito ng mga tao hindi lamang bilang pag-alala, kundi bilang simbolo ng pag-asa at pagmamahal sa kanilang mga yumaong mahal sa buhay. Kung may mga bulaklak namang nakalagay, lalo na ang ‘marigold’ o ‘cempasuchil’, ito ay may pananaw sa pagdasal at pagsamba. Ang mga dahon at petalya ng bulaklak na ito ay may simbolo ng paglisan at pag-alis ng mga kaluluwa papuntang paraiso. Kadalasang ang mga bulaklak na ito ang nagbibigay pagkakakilanlan sa mga namayapang espiritu. Sa bawat simbolo, may kwento ito ng pagmamahal at pag-alaala, kaya naman ang araw ng patay ay puno ng kahulugan at pagninilay-nilay. Ang pagsasama-sama ng pamilya sa mga ganitong okasyon ay talagang nagbibigay ng damdamin ng pagkakaisa at respeto. Minsan, nakaka-inspire talaga na marinig ang mga kwentong hatid ng mga matatanda tungkol sa kanilang mga yumaong kamag-anakan, na ikinuwento sa tabi ng mga altar. Higit pa sa pagkakaroon ng magarbong paghahanda, nakakaantig ang kanilang mga alaala na muling isipin. Parang ang bawat simbolo ay nagdadala sa atin pabalik sa mga nakaraang alaala, na puno ng tawa at lungkot. Sa bawat taon, nagiging ritwal ito na nagbibigay ng bagong pag-asa at pagkakataon na ipakita ang ating pagmamahal sa mga yumaong mahal sa buhay. Bilang isang masugid na tagahanga ng kultura, napaka-nakapagbigay ng bagong pananaw ang mga simbolo sa ‘Araw ng Patay’. Nakaka-engganyong isipin kung paano hindi lang ito ang dahilan upang alalahanin ang mga namayapa, kundi isang pagdiriwang ng buhay na kanilang iniwan. Ang pagkakaalam sa dahilan at kahulugan ng bawat simbolo ay nagpapaalala sa akin sa halaga ng pamilya at tradisyon. Ang ganitong pagdiriwang ay dapat ipagpatuloy at ipasa-generasyon, upang ang mga alaala at pagkakaisa ay hindi malimutan.

Ang Araw ng Patay sa Pilipinas ay puno ng mga makulay na tradisyon at kaugalian na tunay na sumasalamin sa puso ng mga Pilipino. Halina't samahan akong tuklasin ang mga sentimiento at simbolismo sa likod ng okasyong ito. Tuwing Nobyembre 1 at 2, ang mga tao ay naglalakbay pauwi sa kanilang mga bayan upang makipagtagpo sa mga paborito nilang hinahanap na mahal sa buhay. Ang mga mabulaklak na insenso ay umaabot mula sa mga katedral hanggang sa mga sementeryo. Maraming nagsasagawa ng mga misa at naglalayag ng mga kandila bilang pag-alala. Napaka espesyal din ng mga pagkaing nakahanda. Ang mga ito ay hindi lamang pagkain kundi simbolo ng pag-aalala at pagmamahal. Union ng mga paborito mula sa sinigang hanggang sa leche flan, inihahain ito bilang alay sa mga yumaong pamilya. Minsan, may mga nakikita akong bata na naglalaro sa paligid ng mga tombstone, tila hindi nag-aalala sa madilim na konteksto ng kanilang paligid. Parang may tinatamo silang kaligayahan na nagmula sa kanilang mga naaalala. Sa aking mga alala noong bata pa ako, lagi akong may kasama sa pagbisita, at sa kabila ng sitwasyon, may nakakabighaning katatawanan ang mga kwentuhan na lumalipas sa mga lamay. Nakakatuwang isipin na ang pagkilala sa mga pinagmulan at kwento ng mga patay ay nagiging daan para sa mga nakababatang henerasyon na magtanong at makilala ang mga ito. Ang mga tradisyon na ito ay hindi lamang isang simpleng pagdiriwang; ito rin ay simbolo ng pagdurusa, pag-asa, at pagkakaisa ng mga tao. Sa bawat yakap, ngiti, at kwento, madaling isipin na sa kabila ng kanilang pag-alis, ang alaala at pagmamahal ay mananatili sa atin. Ipinapakita ng mga ganitong pagkakataon ang tunay na diwa ng pag-aalaga at pagtutulungan ng pamilya at komunidad. Kaya naman, sa bawat pagbisita sa mga puntod, mayroong damdaming walang kapantay. Ang pagsasama-sama ng pamilya sa ganitong okasyon ay nagbibigay-diin na ang alaala ay hindi naglalaho kundi patuloy na nabubuhay sa ating puso at isipan. Sa dulo ng araw, lahat tayo ay nagiging bahagi ng kwentong ito, isang salin-salin na nag-uugnay sa nakaraan at kasalukuyan, isang paggunita sa mga buhay at may buhay na nagdadala ng pag-asa sa bukas.

Sa bawat sulok ng mundo, ang Araw ng Patay ay lalong nagiging makulay at puno ng kahulugan. Sa Mexico, halimbawa, ang Pista ng mga Patay o 'Día de los Muertos' ay isang makasaysayang pagdiriwang kung saan ang mga tao ay nagdadala ng mga bulaklak, pagkain, at iba pang mga alay sa mga sementeryo upang alalahanin ang kanilang mga mahal sa buhay na pumanaw. Hindi lamang ito basta isang malungkot na okasyon, kundi puno ito ng pagkukuwento, ng pagsasama-sama ng pamilya, at ng tamang paggalang. Ang mga kalye ay puno ng makulay na mga dekorasyon, at ang mga tao ay nagbibihis bilang mga kaluluwa, sumasayaw, at ngumingiti sa alaala ng kanilang mga yumaong mahal. Magandang makita kung paano ang mga tradisyon at modernong pananaw ay nagsasama-sama upang lumikha ng isang masayang okasyon. Sa ibang bahagi ng mundo, gaya ng Japan, ang Araw ng Patay ay ipinagdiriwang sa pamamagitan ng Obon, kung saan ang mga tao ay nag-aalay ng mga ilaw at nagsasagawa ng mga ritwal upang i-welcome ang mga espiritu ng kanilang mga ninuno. Ang mga lanterns ay inilalayo sa mga tahanan at sa mga ilog upang mapanatiling maliwanag ang daan ng mga kaluluwa pabalik sa kanilang araw ng pag-uwi. Ang pakikilahok ng mga pamilya sa mga tradisyonal na sayaw at pagkain ay isang magandang paraan upang ipagdiriwang ang kanilang mga ninuno. Isipin mo ang mga kantsa at ang tahimik na sayaw sa ilalim ng buwan! Ang kahulugan ng pag-unawa sa pagkakaiba ng buhay at kamatayan ay talagang naipapakita rito. Sa mga lugar naman tulad ng Pilipinas, ang mga tradisyon sa Araw ng mga Patay o 'Araw ng mga Santo' ay nagiging pagkakataon ng sama-samang sa simbahan at sabay-sabay na pagbisita sa mga sementeryo. Nagdadala ang mga tao ng mga pagkain at prusisyon, nagsasama-sama sa mga palabas, nag-iwan ng mga bulaklak at tinapay, at ang ilang mga tao pa nga ay naglalaro sa paligid. Tila ang mga kaluluwa ay hindi lamang mawawala, kundi kasama pa rin sa mga alaala. Iba’t iba man ang anyo, lahat ng ito ay nag-uugnay ng mga tao sa isang kultural na ugnayan na nagpapadama ng pagmamahal at paggalang. Ang bawat kaalaman sa mga tradisyon at pagsasariwang ito ay nagtuturo sa ating pahalagahan ng mga alaala at relasyon. Ngunit sa anumang lugar, ang mensahe ng pagmamahal sa ating mga yumaong mahal sa buhay ay isa na nag-uugat sa puso ng bawat tradisyon. Iba-iba man ang pamamaraan ng pagdiriwang, ang diwa ng pag-alaala ay nananatiling pareho, kaya't hinihikayat tayong pahalagahan ang mga alaala habang buhay pa tayo.

Tuwing umaga, pinapanood ko ang liwanag na dumarating sa mga punla ko at sinusukat kung kailan sila magsisimulang mag-stretch. Karaniwan, ang karamihan sa mga punla ay masaya na sa maliwanag na hindi direktang araw ng mga 4 hanggang 6 na oras araw-araw—ito ang tamang balanse para hindi sila mag-leggy o masunog agad. Kung gagamit ka ng direktang araw (lalo na sa tanghali), mas mainam na unahin ang mahinang sikat ng araw sa umaga at dahan-dahang dagdagan ang exposure habang lumalakas ang punla. Para sa mga gulay tulad ng kamatis o sili na pinalaki mula sa punla, madalas kailangan nila ng mas maraming ilaw: mga 6 hanggang 8 na oras ng direktang araw o 12 hanggang 16 na oras kapag gamit ang grow lights. Mahalagang i-hardena (gradual na ilalabas sa araw) ang mga punla sa loob ng 1–2 linggo para hindi masunog. Palatandaan ng kakulangan sa ilaw: mahabang mga tangkay at maputla; palatandaan ng sobra naman: nagiging dilaw/puti at may sunog sa dahon. Personal, napag-alaman ko na ang pag-monitor ng bawat uri ng halaman at ang pag-adjust ng oras ng ilaw ayon sa panahon ang susi—madalas nagre-rotate ako ng mga paso at gumagamit ng shade cloth kapag masyadong malakas ang araw. Kapag tama ang ilaw, mas mabilis tumubo at mas malusog tignan ang mga punla ko, at sobrang satisfying ng resulta.

Madalas akong bumabalik sa unang taludtod ng isang pirasong pampanitikan na tunay na gumulat sa modernong tula: ang seksyong ‘The Burial of the Dead’—na isinulat ni T. S. Eliot at bahagi ng mas malawak niyang obra na ‘The Waste Land’ na nailathala noong 1922. Sa tagpuang iyon nagsimula ang buong himig ng pagkawalang-katiyakan, mula sa siklo ng panahon hanggang sa pagliitim ng pag-asa; kilala ang unang linya na "April is the cruellest month" bilang isang pintig ng panibagong pananaw sa tradisyonal na romantisismo. Nagtataka ako kung bakit ang pagsasalin sa Filipino—na kadalasang tinatawag na ‘Burol ng Patay’ sa ilang antolohiya—ay nagdudulot ng ganitong malamig ngunit malalim na damdamin. Hindi lang ito historikal na piraso; isang kaleidoscope ng mitolohiya, relihiyon, at personal na pagkawasak. Sa mga panahon kapag naghahanap ako ng tula na magugulo ang isip ko sa mabuting paraan, palagi kong binabalik ang seksyong ito—parang lumang kaibigan na puno ng hiwaga at aral.

Habang binabasa ko ang ’Burol ng Patay’, agad kong naimagine ang lugar bilang isang maliit na burol sa gilid ng isang tahimik na baryo—hindi ang tipikal na sementeryong nakaayos sa lungsod, kundi yung klaseng lumang burol na pinag-iwanan ng mga bakanteng krus at nalaglag na bato. Malamig ang hangin, may halong dampi ng dagat at lupa, at nakatayo ang isang munting kubo na ginagawang daanan ng mga bumibista sa libing. Ang mga ilaw mula sa mga kandila at parol ang nagbigay ng anino sa mga mukha, habang ang tunog ng kuliglig at malayong pag-iyak ng aso ang bumabalot sa gabi. Mas personal para sa akin ang eksenang iyon dahil ramdam mo na ang komunidad ay buhay: mga kwento, lihim, at paniniwala tungkol sa mga patay na bumabalik minsan sa gabi. Hindi binanggit ng may-akda nang direkta ang pangalan ng lalawigan o bayan, at doon nagiging mas malaki ang imahinasyon—ang burol ay nagiging simbolo ng alaala at takot, hindi lang isang pisikal na lugar. Sa huli, ang setting mismo ang naging karakter na humuhugis sa emosyon ng mga tauhan; para sa akin, iyon ang pinaka-nakakapit sa isip matapos matapos ang libro.

Talagang nakakatuwa ang tanong mo dahil isa itong klase ng katanungan na madalas magdala ng kalituhan — madalas kasi nagkakaiba ang pamagat ng mga libro kapag isinasalin o ni-retitle para sa pelikula. Sa totoo lang, wala akong maalalang kilalang pelikula na literal na may pamagat na ‘Burol ng Patay’ o direktang inangkop mula sa isang nobela o kwentong may eksaktong pamagat na iyon na mainstream o widely catalogued sa mga pangunahing database. Ngunit hindi ibig sabihin nito na wala talagang pelikula na tumatalakay sa parehong tema — ang mga kuwento ng pagdadalamhati, paggising ng patay, o seremonya ng burol ay karaniwan sa horror at drama. Kung ang hinahanap mo ay adaptasyon ng isang partikular na akda na pinamagatang ‘Burol ng Patay’ sa lokal na publikasyon, madalas na nagkakaroon ng retitling pag may screen adaptation (halimbawa, pagbabago ng pamagat kapag inaangkop para sa sine). Personal, kapag naghahanap ako ng ganitong klaseng adaptasyon, lagi kong sinusuri ang credits ng pelikula para sa linyang ‘‘based on the novel by’’, pati na rin ang mga local film fest listings at archival resources — doon madalas lumilitaw ang mga indie na adaptasyon na hindi gaanong napapansin sa mainstream.