Sino Ang Orihinal Na Tagapagsalaysay Ng Hinilawod Epiko?

Tuwang-tuwa ako kapag napag-uusapan ang mga adaptasyon ng ‘Hinilawod’—may buhay pa ang epiko na iyon sa kontemporaryong sining kahit hindi ito palaging nasa mainstream. Marami na akong nasaksihan: may mga teatral na pagdiriwang na nag-eksperimento sa ilaw, costume, at elektronikong musika habang pinananatili ang ritmikong pag-awit ng mga bulong; may mga dokumentaryong audio na nire-record ng mga unibersidad at lokal na grupo para hindi mawala ang oral performance tradition; at may mga visual na reinterpretation — mula sa mga poster at mural hanggang sa mga graphic novel at komiks na humahango ng inspirasyon sa kuwento ng mga diyos at bayani sa ‘Hinilawod’. Personal, nakapanood ako ng isang makabagong pagtatanghal kung saan sinamahan ng perkusyon, kulintang loops, at modernong ilaw ang mahahabang linya ng epiko — hindi perpekto pero nakakapanabik dahil ipinakita nilang buhay ang teksto para sa bagong henerasyon. Nakabuti rin ang mga simpleng adaptasyon gaya ng mga pinaikling kuwentong pambata at mga bilingual na pagsasalin; malaki ang naitutulong nito para maipakilala ang epiko sa mga bata at sa mga hindi bihasa sa lumang Hiligaynon. Sa pangkalahatan, ang mga adaptasyon ay iba't ibang anyo ng pag-alaga: may mga konserbatibong recording na naglalayong magpreserba, at may mga eksperimento na naglalayong mag-interpret ng epiko sa paraang maiintindihan ng contemporaryong audience. Ako, masaya ako na may mga taong nag-eeffort dahil kung hindi, baka yun lamang ang paraan para mapanatili ang tuluy-tuloy na pag-alala sa ‘Hinilawod’.

Naku, tuwang-tuwa akong pag-usapan ang 'Hinilawod'—isa sa mga epikong bumabalot sa gabi ng mga kwentuhan sa amin tuwing may handaan. Sa puso ng epiko nakatayo ang tatlong magkakapatid na bayani: si Labaw Donggon, si Humadapnon, at si Dumalapdap. Ang tatlong ito ang pinaka sentro ng kwento—mga mandirigmang may kakaibang lakas at tapang, at bawat isa ay may sariling paglalakbay ng pag-ibig, pakikipagsapalaran, at pakikipaglaban sa mga supernatural na nilalang. Si Labaw Donggon ang kilala bilang unang anak at madalas inilalarawan bilang makisig na manlalakbay na naghahanap ng mga babaeng maililigaw at mga bagong hamon. Madalas siyang nauuwi sa magulong relasyon at episodyang puno ng mahika at pagsubok. Sa kabilang banda, si Humadapnon ay may pagka-epikong romansa at bayani na kadalasang humaharap sa mga malalakas na kalaban at nagtataglay ng malasakit para sa mga minamahal. Si Dumalapdap naman ay kilala sa kanyang walang takot na karakter at pagiging tapang sa labanan—parang siyalang hulma ng lakas ng loob ng tribo. Hindi rin nawawala ang makapangyarihang mga diwang tulad ng diyosang si Alunsina (o Launsina sa ilang bersyon) na siyang nag-uugnay sa mga bayani sa mas malawak na mundong espiritwal. At siyempre, maraming mga antagonista at nilalang ang gumuguhit ng mga pangunahing tunggalian sa kwento, tulad ng mga dambuhalang halimaw at makapangyarihang kalaban. Para sa akin, ang ganda ng 'Hinilawod' ay hindi lang sa mga pangalan, kundi sa mga kwento ng pag-ibig, karangalan, at kabayanihan na namamayani sa bawat tauhan, at lagi akong nabibighani tuwing naaalala ang bawat yugto ng kanilang pakikipagsapalaran.

Sobrang tuwa ako tuwing napag-uusapan si 'Hinilawod' — para sa akin, parang isang mapa ng isang napakalawak na daigdig na umiikot sa Panay. Ang pinaka-malinaw na lugar na inuugnay ko rito ay ang kalupaan ng Panay mismo: mga bulubundukin, malalawak na kagubatan, at baybayin. Madami sa mga pangyayari ay nagaganap sa paanan at tuktok ng bundok, lalo na sa kilalang Mount Madja-as, na madalas binabanggit bilang tagpuan ng mga diyos at bayani. Ang mga komunidad ng Sulod, ang mga matatandang mang-aawit mula sa gitnang Panay, ang siyang nagpanatili ng epikong ito kaya ramdam mo ang lokal na kulay — ang mga baryo sa kabundukan, maliliit na ilog, at mga tarangkahan ng gubat na parang may sariling buhay. Bukod sa mga pook na totoo sa mapa, napakarami ring supernatural na lokasyon sa 'Hinilawod' — mga ilalim-dagat na kaharian, mga parang sa langit at mga kuweba na nagiging lagusan patungo sa ibang daigdig. Napapansin ko rin ang matinding koneksyon ng epiko sa dagat: may mga eksena ng paglalayag at pakikipagsapalaran sa malalayong pulo, kaya feeling ko sumasakay ang mga bayani mula sa baybayin ng Panay patungong iba pang isla sa rehiyon. Ang interaksyon ng makatotohanan at mahiwaga ang nagpapalalim sa setting. Sa huli, kapag binabasa o pinapakinggan ko ang 'Hinilawod', naiimagine ko ang Panay bilang isang layered na mundo — may real-world na kabundukan at karagatan, at may epic na espasyo kung saan pumapailanlang ang mga diyos, espiritu, at bayani. Nakakagaan ng loob isipin na ang mga lumang lugar na iyon ay buhay pa rin sa mga awit at kwento ng mga tao.

Tuwing gabi ng pista sa aming baryo, napapaisip ako sa dami ng ritwal na nakapaligid sa pag-awit ng epikong ‘Hinilawod’. Hindi basta-basta ang pagkanta: nagsisimula ito sa isang mahinahong panalangin o pag-aalay sa mga ninuno at kalikasan—karaniwang bigas, alak, o lokal na pagkain ang inihahain bilang tanda ng paggalang bago pa magsimula ang pangunahing kuwento. May mga pagkakataon na inuuna ang pagsindi ng kandila o pagbulong ng mga orasyon para ilapit ang mga espiritu sa tagapagsalaysay at tagapakinig, lalo na kung ang awit ay may temang pakikipagdigma o pakikipagsapalaran na nangangailangan ng paningin mula sa mga sinaunang tinig. Ang mismong pag-awit ay tradisyonal na sinusuportahan ng musika at eksena: may kasamang matitibay na ritmikong tunog—gawa sa gongs o tambol at minsan ay simpleng pag-kalog ng palakpak o kahoy—na tumutulong sa pag-istruktura ng awit, pati na rin sa paglagay ng mood. Ang tagapagsalaysay, madalas na alam ang buong epiko nang pasalita, ay may partikular na estilo ng pagbigkas at repetitibong formulang ginagawang madaling tandaan at sabayan. Sa ilang pagganap, may mga gumaganap na sumasayaw o gumagalaw bilang mga tauhan; hindi lamang palabas ito kundi isang ritwal ng paggunita at pagtuturo ng pinagmulan. Habang lumilipas ang gabi, may maliit na seremonyang pangwakas—pasasalamat sa mga bumisita, paghahati-hati ng pagkain, at minsan pag-alaala sa mga naunang manunulat o tagapagsalaysay. Para sa akin, ang kombinasyon ng pag-aalay, musika, dramatikong pagsasalaysay, at pagkakaisa ng komunidad ang tunay na nagpapalalim sa espiritu ng ‘Hinilawod’. Hindi lang ito kwento—ito ay buhay na ritwal na nagbibigay saysay sa ating ugnayan sa nakaraan.

Tila umiikot sa hangin ang mga awit tuwing naiisip ko ang mga simbolo sa ’Hinilawod’. Sa unang tingin, mapapansin mo agad kung gaano kahalaga ang kalikasan: ang dagat at ilog ay madalas kumakatawan sa linya sa pagitan ng mundo ng mga tao at ng mga espiritu, pati na rin ang paglalakbay patungo sa hindi kilala. Ang bundok naman ay parang entablado ng mga diyos at mga pagsubok; kapag umaakyat ang bayani, literal na inaakyat niya ang kaniyang kapalaran. Hindi nawawala ang palay at pagkain bilang simbolo ng buhay at kabuhayan — ang tagumpay sa digmaan o pag-ibig ay madalas sinusukat din sa kakayahang magbigay-kain sa pamayanan. May mga bagay ding paulit-ulit na ipinapakita bilang tanda ng kapangyarihan at pagkakakilanlan: mga alahas, sandata, at mga hayop na kasamang lumilitaw sa epiko. Ang mga ibon o hayop na naglilingkod bilang mensahero ay simbolo ng kalayaan o babala; habang ang mga kakaibang nilalang at halimaw na hinarap ng mga bayani ay mga representasyon ng panloob nilang takot at ang kahalagahan ng lakas at talino. Higit pa riyan, ang mga pangalang paulit-ulit at ang mga kantang binibigkas ng mga mambabahaghari ay hindi lang dekorasyon — simbolo rin ito ng linya ng dugo, alaala, at kolektibong identidad ng mga tao. Sa kabuuan, ang ’Hinilawod’ ay parang malaking tapestry na pinagtagpi-tagpi ang mga simbolo — kalikasan, paglalakbay, pagkain, alahas, at mga espiritu — para makabuo ng isang kuwento na nagtuturo kung sino ka sa loob ng isang komunidad. Lagi kong napapaisip na kung bakit nakakatunaw sa puso ang epikong ito: dahil bawat simbolo ay personal at kolektibo nang sabay.

Sobrang nakakabighani ang 'Hinilawod'—at dahil muntik na akong malunod sa paghahanap ng buong salin nito, heto ang mga mapagkakatiwalaang lugar na madalas kong tinitingnan kapag gusto kong magbasa nang kumpleto. Una, puntahan mo agad ang mga digital archives ng mga unibersidad at ng gobyerno: kadalasan may PDF o transkripsyon sa website ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA) o sa mga institutional repositories ng mga unibersidad sa Visayas. Madalas din na may mga academic theses o dissertations na na-upload sa mga unibersidad (hal. thesis repository ng UP o ng lokal na kolehiyo) na naglalaman ng buong salin o malalaking bahagi ng epiko. Pangalawa, hindi mawawala ang Internet Archive at HathiTrust para sa mga scan ng lumang publikasyon; dito ko nahanap minsan ang kumpletong koleksyon ng mga epiko at mga transliterasyon. Gumamit ng search terms na 'Hinilawod full text', 'Hinilawod translation PDF', o 'Hinilawod transcript' at i-filter ang mga resulta para sa PDF o text. Huwag kalimutang i-cross-check ang bersyon — dahil ang 'Hinilawod' ay oral tradition, maraming interpretasyon at multiple transcriptions. Huling payo: samahan mo ang pagbabasa ng teksto sa ilang audio/video performances sa YouTube o sa mga archive ng ethnomusicology para maramdaman ang ritmo at haba ng epiko. Mas masarap kasing basahin kapag may imahinasyon at tunog na kaakibat, at doon mo talaga mararamdaman ang puso ng kuwento.

Tuwing napapakinggan ko ang 'Hinilawod' mula sa iba't ibang sulok ng Panay, laging may moment na parang nagbubukas ng isang lumang kahon ng mga alaala — pareho ang disenyo pero iba-iba ang detalye. Sa karanasan ko, ang pinaka-prangka at pinakamadaling mapansin na pagkakaiba ay ang lenggwahe at tono: ang ilang bersyon ay malapit sa Sulodnon na wika na may matatapang at arkaikong salita, habang ang iba ay nahahaluan ng Hiligaynon o Kinaray-a kaya mas madaling maintindihan ng mas nakararami. Dahil dito, nag-iiba rin ang mga ritmikong bahagi at kung paano sinasahig ng mananaysay ang mga taludtod — iba ang haba ng paghinto, iba ang paglitaw ng mga tugmaan at repetisyon. Bukod sa wika, nagkakaiba rin ang haba at komposisyon ng mga episodes. May mga bersyon na halos buong gabi ang pagkukwento—detalyado ang pakikipagsapalaran nina 'Labaw Donggon', 'Humadapnon', at 'Dumalapdap'—habang may mga naka-abridged na bersyon na pinipili lang ang mga pinaka-epikong tagpo. Nakita ko na ang ilang komunidad ay nagdaragdag ng lokal na elemento: pangalan ng bundok, ilog, o mga alamat na tanging sa kanilang barangay lang umiiral, kaya nagiging iba ang emphasis ng moral at ang koneksyon sa lupang pinagmulan. Sa performance mismo, may pagkakaiba: ang tradisyonal na pag-awit ng epiko ay nag-iiba ang melodiya at ornamentation depende sa mang-aawit; may mga bersyon na mas deklamado, may iba na halos kantado. Sa modernong panahon, may adaptasyon para sa teatro at aklat na ginagawa nang mas linear at mas maigsi, na minsan ay nawawala ang paulit-ulit na formulaic lines na mahalaga sa oral tradition. Kahit ganito, nananatili para sa akin ang pusong pareho — ang mga pangunahing tauhan at tema ng pag-ibig, pakikipagsapalaran, at pagkakabuklod ng komunidad. Iyan ang laging nagbibigay-buhay sa bawat bersyon na maririnig ko.

Sobrang saya nitong tanong—alam ko agad kung bakit maraming tao naguguluhan kapag tinatanong kung alin ang "pinakamahusay" na salin ng 'Hinilawod'. Para sa akin, hindi lang iisang edisyon ang dapat ituring na pinakamagaling; mas tamang tingnan kung ano ang kailangan mo. Kung gusto mo ng malalim na pag-unawa sa orihinal na bersyon, mas maganda ang isang bilingual edition na may literal na pagsalin kasama ang orihinal na salita ng mga Sulod na manunug. Ganito makikita mo ang istruktura ng tugmaan, ang paulit-ulit na formula, at ang salitang may malalim na kultural na kahulugan. Sa kabilang banda, kung babasahin ito dahil nais mong maramdaman ang epiko bilang isang kuwento, mas maganda ang poetikong pagsalin na nagre-render ng ritmo at damdamin sa modernong Filipino o Ingles. Ang pinakamahusay na edisyon para sa akin ay yaong may kombinasyon: may literal na salin, may poetic rendition, at may malawak na footnotes at paliwanag tungkol sa ritwal, mga katawagan, at mga pangalan ng diyos at bayani. Mahalaga rin na may kasamang tala tungkol sa paraan ng pag-awit at audio-recording ng orihinal na mang-aawit—kung maaari, iyon ang tunay na kayamanan ng 'Hinilawod'. Sa huli, pipiliin ko ang edisyong naglalayong protektahan ang orihinal na anyo habang ginagawang buhay at nababasa para sa makabagong mambabasa. Ganito, pareho kang natututo at nasasabik sa bawat linya.