บทสัมภาษณ์นักเขียนไทยบทใดพูดถึงคาร์ล มากซ์ แนะนำอ่านอะไร?

ฉันชอบมองแฟนฟิคที่ดึงเอาหลักคิดของ 'คาร์ล มาร์กซ์' มาใช้เป็นแกนเรื่อง เพราะมันทำให้เรื่องธรรมดาๆ มีแรงดึงทางสังคมที่หนักแน่นและซับซ้อนขึ้น การอ่านแบบนี้สำหรับฉันไม่ใช่แค่อ่านนิยายแฟนตาซีหรือดราม่า แต่เป็นการอ่านสังคมในกรอบเล่าเรื่อง ตัวอย่างที่น่าสนใจคือแฟนฟิคในจักรวาล 'Attack on Titan' ที่ตีความความขัดแย้งระหว่างชั้นชนของมาร์เลย์และเอลดียาเป็นปัญหาของการแย่งทรัพยากรและอำนาจแบบวัตถุนิยม อีกแนวที่ทำได้ดีคือแฟนฟิคใน 'Fullmetal Alchemist' ที่เอาประเด็นการแปรรูปแรงงานและการเติบโตของระบบอุตสาหกรรมมาเป็นฉากหลัง ทำให้ปมตัวละครอย่างทหารและแรงงานเหมืองมีน้ำหนัก ถ้าจะมองในมุมการออกแบบ พอเอาแนวคิดอย่าง 'alienation' หรือ 'base and superstructure' มาประยุกต์กับคาแรกเตอร์ มันจะเปลี่ยนน้ำเสียงเรื่องอย่างมาก: ตัวละครที่เคยดูเป็นฮีโร่ก็อาจกลายเป็นผลผลิตของระบบเศรษฐกิจ ตัวร้ายก็อาจถูกมองว่าเป็นผู้รักษาฐานทางเศรษฐกิจ ช่วงที่ชอบจริงๆ คือฉากที่ผู้เขียนแทรกบทสนทนาเกี่ยวกับค่าแรง ความเป็นเจ้าของ หรือการประท้วงเล็กๆ ให้คนอ่านได้เห็นโครงสร้างมากกว่าจิตใจอย่างเดียว ฉันมักจะตามหาแฟนฟิคแบบนี้เพราะมันทำให้การอ่านมีมิติทางความคิดและทำให้โลกในเรื่องรู้สึกหนักแน่นขึ้นกว่าการตั้งใจเล่าแค่ความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครเท่านั้น

มีหนังเรื่องหนึ่งที่เล่าเรื่องชีวิตของคาร์ล มาร์กซ์ แบบตรงไปตรงมาจนแทบจะเป็นชีวประวัติบนจอภาพยนตร์ นั่นคือ 'The Young Karl Marx' ซึ่งให้ความรู้สึกเหมือนนั่งดูการเกิดไอเดียที่เปลี่ยนโลกมากกว่าจะเป็นบทสรุปชีวิตคนคนหนึ่ง เราเข้าไปดูหนังเรื่องนี้ด้วยความคาดหวังว่าจะได้เห็นฉากปะทะทางปัญญาและบรรยากาศยุโรปศตวรรษที่ 19 หนังทำหน้าที่นั้นได้ดีมาก — มีทั้งการประชุมโต๊ะเขียนงาน การโต้เถียงกับพวกนักคิดร่วมสมัย และภาพชีวิตคนงานในโรงงานที่ช่วยตั้งฉากให้แนวคิดของมาร์กซ์ชัดเจนขึ้น ฉากที่มาร์กซ์และเอ็นเกิลส์ร่วมกันร่างเนื้อหาและแลกเปลี่ยนมุมมอง แสดงให้เห็นว่าความคิดไม่ได้เกิดจากคนคนเดียว แต่เป็นผลจากปฏิสัมพันธ์และบริบทรอบข้าง เมื่อหนังจบ เรารู้สึกว่ามันเหมาะกับผู้ชมที่อยากเห็นมาร์กซ์เป็นมนุษย์ที่มีความขัดแย้ง มีเพื่อนและศัตรู มีความกลัวและความมุ่งมั่น มากกว่าจะเป็นบทสวดถวายตำราทางทฤษฎี แม้จะมีการย่อหรือแต่งเติมบ้างเพื่อความเข้มข้นของละคร แต่โดยรวมแล้วหนังช่วยให้เข้าใจที่มาของบางแนวคิดสำคัญและแรงผลักดันส่วนตัวที่อยู่เบื้องหลังผลงานของเขา — เป็นประสบการณ์ที่ทำให้กลับไปเปิดงานของมาร์กซ์ด้วยความอยากเข้าใจมากขึ้น

มุมมองเชิงประวัติศาสตร์บอกว่า ความเชื่อมโยงตรงๆ ระหว่างคาร์ล มากซ์ กับเพลงประกอบซีรีส์ไทยหาได้ยากนัก ผมเคยคิดไหล่กับความตั้งใจของคนทำเพลงประกอบมากพอสมควร และสิ่งหนึ่งที่เห็นชัดคือวงการโทรทัศน์เชิงพาณิชย์มักหลีกเลี่ยงการอ้างอิงแนวคิดทางการเมืองแบบตรงไปตรงมา โดยเฉพาะแนวคิดมาร์กซิสต์ที่มีน้ำหนักด้านชนชั้นและการปฏิวัติ ถ้ามองที่ผลงานที่โด่งดังจริง ๆ เพลงประกอบซีรีส์มักถูกออกแบบมาให้เข้ากับอารมณ์ฉาก เช่น เพลงเศร้า เพลงรัก หรือเพลงระทึก แต่ไม่ได้ตั้งใจจะสื่อสารทฤษฎีทางการเมืองโดยตรง สิ่งที่เกิดขึ้นแทนคือการสะท้อนเรื่องชนชั้น ความไม่เท่าเทียม หรือความขัดแย้งทางสังคมผ่านเนื้อหาและโทนเพลง ตัวอย่างที่ชัดเจนคือซีรีส์ที่นำเสนอความเหลื่อมล้ำ เช่น 'แรงเงา' ซึ่งแม้ OST จะไม่ได้กล่าวถึงมาร์กซ์โดยตรง แต่น้ำหนักของธีมคือความเป็นชนชั้นและการดิ้นรนของตัวละคร นั่นทำให้คนฟังบางคนตีความเพลงนั้นในมุมมาร์กซิสต์ได้โดยปริยาย สรุปง่าย ๆ ว่า ไม่มีเพลงประกอบซีรีส์ไทยที่ได้รับการยืนยันอย่างเป็นทางการว่าได้แรงบันดาลใจจากคาร์ล มากซ์ แต่ถาคนฟังเปิดใจและมองลึกลงไป เสียงและเนื้อหาบางชิ้นสามารถสะท้อนความคิดเกี่ยวกับชนชั้นและความอยุติธรรมได้อย่างทรงพลัง นี่เป็นความสวยของการตีความมากกว่าการประกาศเจตนา

ในฐานะนักสะสมของสะสมแนวประวัติศาสตร์ ผมมักจะเริ่มมองหาชิ้นที่มีความน่าสนใจทั้งในแง่ศิลป์และแง่ประวัติศาสตร์ก่อนเลย สินค้าธีมคาร์ล มาร์กซ์ที่เป็นไปได้ตั้งแต่บัสต์ปูนปั้น เข็มกลัดลายโซเวียต โปสเตอร์โฆษณา ไปจนถึงเสื้อยืดลายกราฟิกมักจะปรากฏบนแพลตฟอร์มประมูลออนไลน์ขนาดใหญ่ เช่น eBay ซึ่งเป็นแหล่งที่สะดวกเพราะมีทั้งของเก่าและของทำใหม่จากทั่วโลก และมักจะมีการระบุสภาพชัดเจน ถ้าต้องการของเก่าจริง ๆ ให้มองหารายละเอียดเช่นรอยปะหน้าหรือตราประทับผู้ขายที่ระบุแหล่งที่มา นอกจากนี้ยังมีร้านขายของสะสมเฉพาะทางที่เน้นสินค้าสมัยโซเวียตหรือของสะสมการเมืองโดยตรง ซึ่งบางร้านจะขายเข็มกลัดเหรียญ หรือของที่ระลึกที่หายากกว่า ร้านเหล่านี้มักให้ข้อมูลเชิงประวัติศาสตร์ประกอบทำให้ผมเข้าใจต้นกำเนิดของชิ้นนั้นได้ดีขึ้น และยังมีตลาดนัดของเก่า (fleamarket) ที่มักมีแผงขายของยุคเก่า หากมีโอกาสไปร่วมงานสะสมหรืองานประมูลท้องถิ่นก็สามารถเจอชิ้นน่าสนใจที่ไม่ปรากฏบนเว็บได้ สุดท้ายอย่าลืมตรวจสอบเรื่องการจัดส่ง ข้อจำกัดนำเข้า และนโยบายคืนสินค้าเสมอ เพราะบางชิ้นที่น่าสนใจอาจเป็นงานทำซ้ำหรือสินค้าที่ส่งมาจากต่างประเทศ ผมมักจะขอภาพมุมใกล้ ๆ และถามผู้ขายถึงประวัติเล็กน้อยก่อนปิดการซื้อ นี่คือวิธีที่ช่วยให้ได้ของที่ชอบโดยไม่ต้องเสี่ยงมากเกินไป

แปลกใจเหมือนกันที่คำถามนี้ชวนให้ขบคิดเรื่องการปรากฏตัวของคาร์ล มากซ์ ในงานวรรณกรรมไทย เพราะภาพของเขามักอยู่ในตำรา ประชุมวิชาการ หรือการเมืองมากกว่าในนิยายเชิงบันเทิง ข้าพเจ้าเคยอ่านนิยายไทยหลายนิยมยุคหลังสงครามที่ตัวละครมักพูดคุยถึงแนวคิดสังคมนิยม หรือยกเลิก-ยกย่องผลงานอย่าง 'Das Kapital' ในบทสนทนา แต่การเห็นคาร์ล มากซ์ เป็นตัวละครเต็มตัวในนิยายไทยที่เป็นที่รู้จักอย่างแพร่กลับหาได้ยาก ในมุมของนักอ่านที่เติบโตมากับวงสนทนาทางการเมือง งานวรรณกรรมไทยบางชิ้นในช่วงทศวรรษ 2510–2520 มีการอ้างอิงถึงแนวคิดมาร์กซ์อยู่บ่อยครั้ง ทั้งในนิยายการเมืองและเรื่องเล่าสังคม แต่ส่วนใหญ่เป็นการอ้างอิงเชิงอุดมการณ์หรือบทสนทนา ไม่ใช่การนำตัวตนของมาร์กซ์มาปรากฏเป็นตัวละครแทรกฉาก ฉะนั้นเมื่อคนถามว่า "คาร์ล มากซ์ ปรากฏในนิยายไทยเรื่องใดบ้าง" คำตอบสั้นๆ ที่แท้จริงคือพบเป็นคำอ้างอิงและอิทธิพลเชิงความคิดในงานหลายเรื่อง มากกว่าจะเป็นภาพปรากฏตัวของเขาในรูปแบบตัวละครนิยายอย่างชัดเจน ทำให้คนอ่านต้องแยกแยะระหว่างการหยิบยืมแนวคิดและการนำบุคคลประวัติศาสตร์มาสร้างเป็นบทบาทในงานประโลมเล่า ท้ายที่สุดแล้วความน่าสนใจของเรื่องนี้อยู่ที่ว่าบางครั้งการอ้างถึงมาร์กซ์ในนิยายไทยช่วยเปิดประเด็นอภิปรายสังคมได้มากกว่าการใส่เขาเป็นตัวละครตรงๆ — ข้าพเจ้าเองมักนึกถึงฉากบทสนทนาที่ตัวละครอ่านย่อหน้าจากงานของเขาแล้วเปลี่ยนมุมมองชีวิต นั่นให้ความลึกทางความคิดมากกว่าการมีมาร์กซ์เดินเข้าฉากเพียงฉากเดียว

สังเกตได้ง่ายว่าภาพของการต่อสู้ชนชั้นและคำพูดของคาร์ล มากซ์ปรากฏในงานป๊อปหลายรูปแบบช่วงหลัง ๆ นี้ ในฐานะแฟนเพลงอินดี้และคนไปดูคอนเสิร์ตแถว ๆ เมือง ผมเห็นบ่อยขึ้นว่าศิลปินหยิบแนวคิดเรื่องความไม่เท่าเทียมมาทำเป็นคอนเซ็ปต์อัลบั้มหรือถ่ายทอดผ่านมิวสิกวิดีโอ บางคนใส่ตัวอักษรหรืออ้างอิงถึง 'Das Kapital' แบบเป็นมุกซับคัลเจอร์ บางวงใช้ภาพชนชั้นเพื่อสร้างบรรยากาศดิบ ๆ ให้เพลงที่ดูเหมือนจะพูดถึงความรักกลายเป็นบทวิพากษ์สังคมแทน งานกราฟฟิตี้และเสื้อยืดตามตลาดนัดก็เป็นอีกพื้นที่ที่เห็นการยืมสัญลักษณ์ของมากซ์มาเล่น ทั้งภาพโครงร่างของคนงาน ฉากการนัดหยุดงาน หรือคำพูดสั้น ๆ เกี่ยวกับแรงงานที่กลายเป็นสโลแกนติดปกเสื้อ การที่แนวคิดแบบนี้ถูกย่อยเป็นไอคอนน์หรือมุกในแฟชั่น ทำให้มันเข้าถึงคนหนุ่มสาวที่อาจไม่เคยอ่านหนังสือปรัชญาโดยตรง แต่รับเอาแก่นบางอย่างไปปรับใช้ในภาษาวัฒนธรรมของตัวเอง ซึ่งผมคิดว่าเป็นทั้งการปะติดปะต่อความคิดเก่าให้ทันปัจจุบัน และเป็นสัญญาณว่าเรื่องชนชั้นยังเป็นประเด็นที่คนรุ่นใหม่อยากคุยจริง ๆ

มีงานคลาสสิกหลายชิ้นที่อ้างแนวคิดของคาร์ล มาร์กซ์อย่างชัดเจนและมักถูกนำมาเป็นกรอบวิเคราะห์เรื่องชนชั้นและการขูดรีด ในฐานะคนที่ชอบอ่านทั้งต้นฉบับและงานวิจัย ผมมักเริ่มจากงานของมาร์กซ์เองก่อนเสมอ เช่น 'The Communist Manifesto' และ 'Das Kapital' เพราะสองเล่มนี้เป็นแกนกลางของแนวคิดเรื่องประวัติศาสตร์แห่งชนชั้น การสะสมทุน และการขูดรีดแรงงาน นอกจากงานต้นฉบับแล้ว งานของเอนเกิลส์อย่าง 'The Condition of the Working Class in England' ก็ช่วยเติมบริบทเชิงประวัติศาสตร์ให้ภาพชัดขึ้น และมีงานสำคัญด้านทฤษฎีที่มักถูกอ้างถึงร่วมด้วย เช่น 'Grundrisse' และ 'The German Ideology' ซึ่งแสดงให้เห็นพัฒนาการทางความคิดของมาร์กซ์เอง เมื่อขยับมาดูวรรณกรรมที่สะท้อนหรือได้รับแรงบันดาลใจจากแนวคิดมาร์กซ์ จะเห็นอย่างชัดว่าเรื่องราวของแรงงานและการประท้วงถูกนำเสนอในรูปแบบนิยาย เช่น 'Germinal' ของ Émile Zola ที่จับภาพความทุกข์ของคนงานเหมืองอย่างเน้นชั้นชน อีกตัวอย่างคือ 'The Grapes of Wrath' ของ John Steinbeck ที่สื่อถึงผลกระทบของทุนนิยมต่อครอบครัวชาวนา และถ้าชอบแนวเสียดสีเชิงสังคม 'The Ragged-Trousered Philanthropists' ก็อ่านแล้วรู้สึกถึงการวิเคราะห์ชนชั้นแบบตรงไปตรงมา สรุปคือ ถ้าจะเข้าใจการประยุกต์ใช้แนวคิดมาร์กซ์ในวรรณกรรม ควรเริ่มจากต้นฉบับแล้วขยายไปยังนิยายสังคมซึ่งทำให้ภาพนั้นมีเลือดมีเนื้อยิ่งขึ้น

น่าสนใจว่าคำถามนี้มักทำให้คนแฟนมังงะกับประวัติศาสตร์คุยกันยาว ๆ ได้เลย เมื่อมองภาพรวมฉันเห็นว่าในวงการมังงะญี่ปุ่นแทบจะไม่มีงานยอดนิยมที่เอา 'คาร์ล มากซ์' มาเป็นตัวละครหลักในนิยายภาพแนวแฟนตาซีหรือแอ็กชั่น แต่ก็มีพื้นที่เฉพาะทางที่เขาโผล่จริง ๆ — ส่วนใหญ่เป็นมังงะเชิงอธิบายหรือชีวประวัติเชิงการศึกษา ตัวอย่างชัดเจนคือชุดมังงะที่พยายามอธิบายทฤษฎีเศรษฐกิจให้เข้าใจง่ายอย่าง 'マンガでわかる資本論' ซึ่งทำหน้าที่เหมือนหนังสือแปลเชิงภาพมากกว่าจะเป็นนิยายที่ใช้มากซ์เป็นตัวละคร ในฐานะแฟนที่ชอบอ่านมังงะแนวสังคมวิทยา ฉันมักตื่นเต้นเวลาเจอการอ้างอิงแนวคิดของมากซ์ในงานสร้างสรรค์ ยกตัวอย่างเช่นมังงะอย่าง 'Akira' ที่แม้จะไม่ใส่มาร์กซ์เป็นตัวละคร แต่สภาพสังคมเมืองและการวิพากษ์ทุนแบบสุดโต่งทำให้อ่านแล้วนึกถึงการวิเคราะห์ชนชั้นและแรงงาน อีกทางหนึ่ง สำนักพิมพ์อิสระหรือโดจินชิชุมชนมักเอาตัวจริงหรือตลกรูปแบบของมากซ์ไปเล่นเป็นคาแรกเตอร์ในงานล้อเลียนหรือผลงานทดลอง นั่นจึงเป็นพื้นที่ที่มากซ์มักได้โผล่มากกว่าในมังงะกระแสหลัก สุดท้ายแล้วเราเห็นว่าวัฒนธรรมญี่ปุ่นมีความยืดหยุ่นพอจะเอาฟigurine ประวัติศาสตร์มาดัดแปลง ทั้งแบบจริงจังและแบบตลก การตามหา "มากซ์" ในมังงะเลยต้องมองหลายมิติ ทั้งมังงะการศึกษา ชิ้นทดลองของโดจิน และงานที่สะท้อนแนวคิดเชิงสังคม-การเมือง มากกว่าจะคาดหวังให้เขาเป็นตัวเอกในเรื่องผจญภัยแบบปกติ แบบนี้แหละที่ทำให้โลกการ์ตูนมีสีสันและเต็มไปด้วยการตีความใหม่ ๆ