ผู้ปกครองควรเลือกวรรณกรรม เยาวชน เล่มไหนสำหรับเด็กม.ต้น?

งานของจิตร ภูมิศักดิ์เปิดประตูให้ผมมองประวัติศาสตร์และวรรณกรรมไทยในมิติที่ไม่เคยมองมาก่อน ผมจำได้ชัดว่าตอนอ่านบทความและเรียงความของเขา ความรู้สึกค่อย ๆ เปลี่ยนจากการยึดติดกับเรื่องเล่าของชนชั้นนำ มาเป็นการสนใจเสียงของชาวบ้าน คนงาน และภูมิปัญญาท้องถิ่น เขาไม่เพียงตั้งคำถามกับตำนานความยิ่งใหญ่ของราชวงศ์หรืออำนาจรัฐ แต่ยังดึงเอาวรรณกรรมพื้นบ้าน เพลงประจำถิ่น และเรื่องเล่าปากต่อปากมาวิเคราะห์อย่างจริงจัง เหมือนยกเศษกระดาษจากพื้นขึ้นมาให้เราเห็นว่ามันมีความหมายต่อการสร้างชาติอย่างไร ผลจากงานของเขาทำให้แนวคิดเรื่องชั้นชน การต่อสู้ทางวัฒนธรรม และการใช้ภาษาเป็นเครื่องมือทางการเมืองซึมลึกเข้าไปในงานเขียนรุ่นหลัง นักเขียนหลายคนเริ่มเขียนถึงชีวิตคนตัวเล็ก ๆ มากขึ้น และวิธีการตีความประวัติศาสตร์มีความหลากหลายมากขึ้น ผมรู้สึกว่ามรดกของจิตรทำให้วรรณกรรมไทยกล้าที่จะเผชิญกับอดีตที่ไม่สวยงาม และกล้าที่จะเป็นพื้นที่ของการตั้งคำถาม

ย้อนกลับไปในช่วงหลังสงครามถึงช่วงทศวรรษ 1960 สิ่งที่เด่นชัดสำหรับผมคือ จิตร ภูมิศักดิ์ ไม่ได้รับรางวัลวรรณกรรมใหญ่จากสถาบันของรัฐในสมัยนั้นเลย ผมเคยอ่านบทความเก่า ๆ ที่อธิบายว่าเหตุผลสำคัญคือผลงานของเขามีเนื้อหาทางการเมืองที่แหลมคมและถูกมองว่าเป็นภัยต่อระเบียบ สิ่งนี้ทำให้หนังสือหลายเล่มถูกห้ามหรือถูกจำกัดการเผยแพร่ การตกรางวัลแบบเป็นทางการจึงไม่เกิดขึ้นในชีวิตเขา แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าเขาไร้เกียรติ — เสียงตอบรับมาจากนักศึกษา นักวิชาการ และนักอ่านที่นำงานของเขามาอ้างอิงและถกเถียงมาจนถึงปัจจุบัน ในความคิดของผม การยกย่องจิตรไม่ได้วัดด้วยเหรียญรางวัลเพียงอย่างเดียว แต่ด้วยอิทธิพลทางความคิดที่กระตุกสังคมให้ตั้งคำถาม เขาอาจจะไม่มีป้ายชื่อรางวัลบนชั้นหนังสือ แต่ชื่อของเขายังคงถูกอ้างถึงในงานวิชาการ บทความ และการเสวนาถึงสาเหตุของการต่อสู้ทางความคิด ซึ่งนั่นเป็นการยกย่องชนิดหนึ่งที่ผมเห็นคุณค่ามากกว่ารางวัลแบบเป็นทางการ

ชื่อของ 'สม ศักดิ์ เจียม' ไม่ค่อยปรากฏในรายชื่อผู้ชนะรางวัลวรรณกรรมระดับชาติที่คนทั่วไปพูดถึงมากนัก และนั่นคือสิ่งแรกที่ฉันนึกถึงเมื่อถูกถามถึงรางวัลของเขา จากมุมมองของคนที่ติดตามงานเขียนท้องถิ่นมานาน ฉันไม่พบหลักฐานชัดเจนว่าชื่อเขาไปติดอยู่ในลิสต์รางวัลใหญ่ของประเทศ เช่น 'รางวัลซีไรต์' หรือรางวัลจากสมาคมนักเขียนที่มักถูกยกย่อง หากมองในเชิงสื่อ สื่อกระแสหลักก็ไม่ค่อยนำเสนอข่าวชนะเลิศของเขาอย่างต่อเนื่องเท่าไรนัก ดังนั้นภาพรวมคือไม่มีร่องรอยของรางวัลระดับชาติที่เป็นที่รู้จัก อย่างไรก็ตาม วงการวรรณกรรมไม่ได้มีเพียงรางวัลระดับประเทศ คนที่ทำงานเขียนมักได้รับการยอมรับในหลายรูปแบบ—รางวัลประกวดเรื่องสั้นระดับมหาวิทยาลัย รางวัลจากวารสารท้องถิ่น เกียรติยศจากชุมชนอ่านหนังสือ หรือการถูกคัดเลือกเป็นผู้ร่วมอ่านผลงานในเทศกาลหนังสือท้องถิ่น เหล่านี้มักไม่ถูกบันทึกไว้ในฐานข้อมูลกลาง ฉันเลยมองว่าแม้ชื่อของเขาจะไม่โดดเด่นในลิสต์รางวัลใหญ่ ฟอร์มการยอมรับท้องถิ่นหรือเกียรติยศจากวงในก็ยังเป็นไปได้และมีความหมายไม่น้อย สำหรับคนอ่าน การเห็นงานถูกยกขึ้นในชุมชนเล็กๆ บางครั้งอบอุ่นกว่ารางวัลใหญ่เสียอีก

ดิฉันค่อนข้างใกล้ชิดกับวงการหนังสือไทยพอสมควรเลยประเมินจากสิ่งที่จำได้เกี่ยวกับชื่อ 'พจมาน สว่างวงศ์' ว่าไม่ได้ปรากฏชื่อเป็นผู้ชนะรางวัลวรรณกรรมระดับชาติที่ได้รับความสนใจกว้าง เช่น 'รางวัลซีไรต์' หรือ 'รางวัลนายอินทร์' แต่ประเด็นนี้ไม่ได้ทำให้ผมรู้สึกว่างานของเธอด้อยค่าไปเลย การไม่มีรางวัลใหญ่ในประวัติศาสตร์ศิลป์บางทีก็มาจากการเลือกทางการตีพิมพ์ รูปแบบงาน หรือกลุ่มผู้อ่านที่แคบลง บ่อยครั้งผู้เขียนที่มีฝีมือดีจะได้รับการยกย่องในวงเล็ก ๆ เช่น รางวัลของสำนักพิมพ์ รางวัลชุมชนวรรณกรรมท้องถิ่น หรือแม้แต่การได้รับการคัดเลือกลงในนิตยสารวรรณกรรม ซึ่งสิ่งเหล่านี้ไม่ค่อยถูกนำไปตีพิมพ์เป็นประกาศสาธารณะเท่าไหร่ สำหรับคนที่อยากรู้แน่ชัดจริง ๆ การมองหาข้อมูลในหน้ากำกับของหนังสือฉบับพิมพ์หรือหน้าเครดิตของสำนักพิมพ์มักให้คำตอบชัดกว่า แต่ในมุมมองของผม ความมีตัวตนทางวรรณกรรมของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ถูกตัดสินได้จากผลงานไม่ใช่ป้ายรางวัลเสมอไป — อ่านแล้วชอบหรือไม่ต่างหากที่จะตราตรึงใจมากกว่า

ย้อนดูงานวรรณกรรมไทยยุคหลังสมัยใหม่แล้ว 'คำพิพากษา' มักโผล่ขึ้นมาในความคิดเสมอ เพราะเรื่องนี้มีทั้งความหนักแน่นทางภาษาและการส่องสังคมที่เฉียบคม การเล่าเรื่องไม่ได้พยายามทำให้ตัวละครเป็นวีรบุรุษ แต่มุ่งไปที่การเปิดแผลสังคมให้เรามองชัดกว่าเดิม การอ่านเล่มนี้ทำให้ฉันต้องหยุดคิดถึงความยุติธรรมที่ไม่เป็นธรรมในชีวิตประจำวัน หลายประโยคยังคงก้องในหัว แม้ว่าจะผ่านมาหลายปีแล้วก็ตาม การวางโครงเรื่องและการใช้ภาษาของนักเขียนมีความกระชับแบบแผ่นดินราบ แต่ซ่อนความลึกไว้ใต้ผิว ทำให้ฉันยิ่งอ่านยิ่งพบมิติใหม่ ๆ ของตัวละคร การบรรยายสภาพแวดล้อมเมืองและชุมชนสะท้อนความเปลี่ยนแปลงทางสังคมได้อย่างตรงไปตรงมาและเจ็บปวด การติดตามชะตาชีวิตของตัวเอกในหนังสือเล่มนี้เป็นเหมือนการเฝ้ามองบ้านที่กำลังเปลี่ยนและคนที่พยายามยืนหยัดในความเปลี่ยนแปลงนั้น ขอแนะนำให้อ่านช้า ๆ และให้เวลาเล่มนี้ทำงานกับความคิด ไม่ต้องรีบหาคำตอบทันที เพราะบางทีสิ่งที่มันตั้งคำถามไว้จะค่อย ๆ เปิดออกเมื่อเวลาผ่านไป นั่นแหละคือเสน่ห์ของงานเขียนที่ยังอยู่ได้ในความทรงจำ

คำว่า 'เปล้า' ในวรรณกรรมไทยมักถูกใช้เป็นคำสั้นๆ แต่หนักแน่นในความหมาย และผมชอบวิธีที่คำนี้สามารถชวนให้จินตนาการไหลได้เอง เมื่อลงลึก ผมเห็นว่า 'เปล้า' มักถูกใช้อยู่ในสองแนวความหมายหลักแบบที่ชวนคิดต่างกันโดยสิ้นเชิงอย่างน่าสนใจ ประการแรกคือความหมายเชิงภาพพจน์ที่สื่อถึงความว่าง เปล่า หรือเปลี่ยว — ภาพคืนที่ไร้ผู้คน สวนที่ไร้ผู้เยี่ยมเยือน หรือหัวใจที่เหน็บหนาว นักกวีใช้คำนี้เพื่อถ่ายทอดความโดดเดี่ยวแบบไม่ต้องพูดตรงๆ ประการที่สองเป็นความหมายที่เชื่อมโยงกับสิ่งของ เช่นภาพ 'เปล' หรือเปลโยก ซึ่งพาไปสู่ภาพของเด็กทารก ความอ่อนไหว และการอุปการะ ในบทกวีบางบทการเอ่ยว่าใครสักคนอยู่ใต้เงา/ใต้เปล้า อาจหมายทั้งความว่างและความหวังเล็กๆ ในเวลาเดียวกัน ในฐานะคนอ่านที่ชอบขุดความหมายในท่อนกลอน ผมมักชอบมองคำว่า 'เปล้า' เป็นด่านที่เปิดให้เราเลือกตีความเอง — จะเลือกอ่านเป็นความว่างเปล่าที่เจ็บปวดหรือเป็นเปลโยกที่ให้ความอบอุ่น ขึ้นอยู่กับบริบทของบท และนั่นแหละทำให้คำสั้นๆ คำนี้ยังคงมีเสน่ห์ในวงการวรรณกรรมไทยจนถึงวันนี้

เคยสงสัยไหมว่ารูปทรงวิจิตรของบุษบกไม่ได้เกิดขึ้นจากการออกแบบสุ่ม ๆ แต่มีรากลึกจากความเชื่อและวรรณกรรมโบราณที่คนไทยคุ้นเคยกันมานาน ผมมักจะคิดว่าบุษบกเป็นการแปลงภาพจำของสวรรค์บนพื้นดิน—ภาพที่เราเห็นซ้ำในงานจิตรกรรมฝาผนังและบทกวีโบราณ เช่นในร้อยแก้วของ 'รามเกียรติ์' ที่มักบรรยายฉากพระราชวังลอยฟ้า แนะนำให้เห็นการจัดชั้นรูปทรงยอดแหลมและช่อฟ้าเป็นสัญลักษณ์ของความศักดิ์สิทธิ์และการเชื่อมต่อกับจักรวาลเหนือ จากมุมมองประวัติศาสตร์ ผมชอบเชื่อมโยงบุษบกกับคติภูมิศาสตร์ศักดิ์สิทธิ์อย่างเขาพระสุเมรุที่ปรากฏในคัมภีร์พุทธ-ฮินดู รวมถึงอิทธิพลจากสถาปัตยกรรมขอมและอินเดียที่หลอมรวมเข้ากับศิลปะแบบไทย กล่าวคือ บุษบกไม่ได้มาจากงานช่างเพียงอย่างเดียว แต่เกิดจากการแปลความวรรณกรรมและคติความเชื่อให้กลายเป็นตัวอาคาร การตกแต่งซับซ้อนอย่างช่อฟ้า ใบระกาที่ยื่นออกมา มักสะท้อนการบรรยายของที่พำนักเทพในเรื่องเล่าโบราณและชาดกซึ่งชี้ให้เห็นวิธีแสดงความยิ่งใหญ่ของอำนาจและความศักดิ์สิทธิ์ ในฐานะคนที่ชอบเดินดูศิลปะในวัด ผมชอบมองว่าบุษบกคือบทสนทนาระหว่างวรรณกรรมและช่างฝีมือ—ช่างเอาคำบรรยายในวรรณคดีมาแปลเป็นเส้นสายและโครงสร้าง ขณะที่นักเล่าใช้คำจินตนาการมาเติมให้บุษบกมีความหมายทางสัญลักษณ์ การเห็นบุษบกในพิธีสำคัญหรือรอบพระเมรุทำให้ผมรู้สึกว่าองค์ประกอบนี้ยังคงทำหน้าที่เป็นสะพานเชื่อมระหว่างมนุษย์กับความศักดิ์สิทธิ์ เหมือนฉากหนึ่งในนิทานที่เดินออกมาสู่โลกจริง ๆ — เป็นสิ่งที่ผมยังเฝ้ามองและตีความใหม่ได้เรื่อย ๆ

การฆ่าในงานวรรณกรรมคลาสสิกมักทำหน้าที่เหมือนกระจกสะท้อนค่านิยมและข้อโต้แย้งทางศีลธรรมของยุคสมัยมากกว่าจะเป็นแค่พล็อตเท่ๆ ในฐานะคนที่ชอบอ่านงานหนักๆ แบบรัสเซีย ฉันมักเห็นการฆ่าใน 'อาชญากรรมและการลงโทษ' ถูกใช้เป็นเครื่องมือสำรวจจิตใจและปรัชญาจริยธรรม ผู้เขียนไม่เพียงแค่เล่าเหตุฆ่า แต่ย้ำถึงการต่อสู้ภายในของตัวละครระหว่างทฤษฎีว่าใครบางคนอาจพ้นผิดด้วยความยิ่งใหญ่ของตนเอง กับเสียงหัวใจที่ตะโกนเรื่องบาปและการสะสาง Raskolnikov ถูกวางไว้เป็นสนามทดลองของแนวคิด utilitarian และแนวคิดหน้าที่ เราเห็นว่าการฆ่าในเรื่องนี้สะท้อนคำถามว่าเหตุผลใดจะทำให้การกระทำผิดชอบชั่วดีถูกนิยาม ผู้เขียนเอาองค์ประกอบสังคมยากจน ความภาคภูมิใจ ความสงสาร มาเชื่อมโยงเข้ากับการตัดสินใจซึ่งเผยให้เห็นว่าจริยธรรมไม่ได้รับการตัดสินเพียงจากตรรกะเท่านั้น แต่จากความรับผิดชอบต่อผู้อื่นและการยอมรับความผิด สิ่งที่ชอบที่สุดคือการที่การฆ่าไม่ได้จบลงด้วยผลลัพธ์ที่เรียบง่าย แต่กลายเป็นจุดเริ่มต้นของการลงโทษภายใน การแสวงหาการไถ่ชำระและการเชื่อมต่อกับตัวละครอย่าง Sonya ทำให้ฉากฆ่าเปลี่ยนเป็นบทสนทนาเชิงศีลธรรมที่ยาวนาน เรื่องนี้ทำให้เราตั้งคำถามกับนิยามของความยุติธรรมและการให้อภัยมากกว่าจะให้คำตอบตายตัวแบบง่ายๆ