ผู้เริ่มอ่านทฤษฎีควรเลือกงานมิเชล ฟูโกต์ เล่มไหนก่อน

การอ่านฟูโกต์ทำให้คำว่า 'power' กลายเป็นคำที่ไม่อาจแปลได้ด้วยคำเดียวสำหรับผม เพราะมันขยับจากความหมายดั้งเดิมที่ฟังดูเป็นเชิงอำนาจนิยม ไปสู่ความหมายที่เป็นเครือข่ายและการทำงานร่วมกันของความรู้กับสังคม ในย่อหน้าหนึ่งของ 'Surveiller et punir' ฟูโกต์เล่าเรื่องการลงโทษและการเฝ้าระวังที่ซับซ้อนขึ้น จึงทำให้ผมมองว่าแปลว่า 'อำนาจ' เพียงอย่างเดียวอาจยังไม่เพียงพอ นักแปลควรใส่คำอธิบายหรือเลือกคำเติม เช่น 'อำนาจเชิงวินัย' หรือ 'อำนาจในการกำกับ' เพื่อรักษาน้ำเสียงเชิงปฏิบัติการของต้นฉบับ ผมมักชอบแนวทางที่ให้ความสำคัญกับบริบท: เมื่อฟูโกต์พูดถึงสถานที่และการฝึกวินัย คำว่า 'อำนาจ' ที่ตามด้วยขยายความชัดเจนจะทำงานได้ดี แต่ในบทที่ฟูโกต์เน้นความเป็นระบบหรือความสัมพันธ์ระหว่างความรู้กับการควบคุม การใช้สำนวนอย่าง 'ความสัมพันธ์อำนาจ' หรือวลีประกอบช่วยให้ผู้อ่านไทยจับใจความได้ตรงขึ้น

ประเด็นหนึ่งที่ชอบคือการที่ผู้กำกับใช้โลกที่ดูเป็น 'งานราชการ' เพื่อถ่ายทอดอำนาจแบบเคร่งครัด — นึกถึงภาพใน 'Brazil' ที่ทุกอย่างถูกกรอบด้วยเอกสาร ท่อ และจอฉายภาพที่ไม่หยุดนิ่ง สถาปัตยกรรมในหนังทำหน้าที่เหมือนคุกมองเห็นได้ทุกมุม: กล้อง กล่องข้อความ ไมโครโฟน ทำให้ความคิดของฟูโกต์เรื่อง panopticon กลายเป็นสิ่งที่สัมผัสได้ทางสายตาและจังหวะหนัง ผมชอบการใช้มุมกล้องไกลแน่วแน่กับพื้นที่แคบๆ เพื่อให้ผู้ชมรู้สึกว่าถูกจับจ้องอยู่ตลอดเวลา แม้ว่าตัวละครจะพยายามลบตัวตนแต่การจัดแสงและเสียงก็เตือนว่ามีสายตาไม่รู้จบคอยสอดส่อง ในระดับการเล่า ผู้กำกับของเรื่องนี้ไม่ได้พูดถึงฟูโกต์ตรงๆ แต่ใช้การดัดแปลงภาพและการตัดต่อเป็นภาษาหนังเพื่อสาธิตการทำให้พลเมือง 'เชื่อง' ผ่านพิธีกรรมประจำวัน เช่น การกรอกแบบฟอร์ม การเรียงคิว และระบบความรับผิดชอบที่ไม่มีที่สิ้นสุด นี่ทำให้ฟูโกต์จากบทความเชิงทฤษฎีกลายเป็นประสบการณ์ที่คนดูสามารถรู้สึกร่วมได้ — เหมือนโดนบอกว่าให้เดินตามเส้นที่วางไว้โดยไม่รู้ตัว นั่นแหละคือโมเมนต์ที่ทำให้แนวคิดฟูโกต์ไม่ใช่แค่คำศัพท์ แต่เป็นความรู้สึกตึงเครียดในหนังดิสโทเปียที่ยังคงติดตามฉันหลังจากหนังจบ

เมื่อพูดถึงการอ่าน 'Neon Genesis Evangelion' ด้วยกรอบคิดของมิเชล ฟูโกต์ ผมมักนึกถึงความสัมพันธ์ระหว่างกลไกสถาบันกับการผลิตตัวตนของตัวละคร มากกว่าจะมองแค่ปมจิตวิทยาส่วนตัวของเอวานเจลียนแต่ละคน ฉากการบำบัดและการสอบสวนในเรื่อง เช่น สัมภาษณ์กับชินจิหรือการพูดคุยกับผู้บังคับบัญชา มักถูกตีความว่าเป็นพิธีกรรมที่ทำให้ความเป็นตัวตนถูกกำกับและวินัยเข้าแทรกซึมในร่างกายของเด็กนักบิน เราเห็นรูปแบบของ 'การตรวจสอบ' ที่ฟูโกต์เน้น—การสังเกตอย่างละเอียด การบันทึกข้อมูล การประเมิน แล้วค่อยๆ สร้างแบบแผนปกติที่ผู้คนต้องยึดตาม ในมุมมองนี้ ตัวเอกไม่เพียงนิยามตัวเองผ่านความกลัวหรือความผิดหวัง แต่กลับถูกผลิตขึ้นภายใต้เงื่อนไขของอำนาจความรู้ เช่นเดียวกับความคิดเรื่องชีวบำบัด (biopolitics) ที่กระทำต่อร่างของนักบิน ความเจ็บปวดและการเสียสละกลายเป็นเครื่องมือทางการเมืองที่จัดการชีวิตมนุษย์ได้อย่างโหดร้าย เรื่องนี้ทำให้ฉันมองเห็นความซับซ้อนของการควบคุมที่ไม่มีรูปลักษณ์แบบเผด็จการชัดเจน แต่มีกลไกฝังลึกในความสัมพันธ์ประจำวันและคำพูดธรรมดาทั่วไป

ลองนึกภาพตัวละครที่ถูกสอนให้มองตัวเองจากแววตาของคนอื่น — นี่เป็นทางเข้าที่ดีสำหรับเอาแนวคิดของมิเชล ฟูโกต์มาปั้นเป็นคาแรกเตอร์ในแฟนฟิคได้ตรงใจมาก ฉันมักจะชอบสร้างตัวละครที่ถูกทำให้เป็น 'วัตถุแห่งความรู้' ของสังคม รอบตัวเขามีกฎไม่เป็นลายลักษณ์อักษร กล้องส่อง กลุ่มเพื่อนที่ทำหน้าที่เป็นผู้ตัดสิน ซึ่งทำให้การเคลื่อนไหวและความคิดของเขาเปลี่ยนเป็นระบบวินัยภายใน อย่างในฉากหนึ่ง ฉันอาจให้เขาติดเครื่องมือบันทึกเสียงไว้ตลอดเวลา เพื่อให้บทสนทนาดูเป็นหลักฐานและทำให้ผู้อ่านรับรู้ถึงแรงกดดันทางสังคมโดยไม่ต้องพูดตรงๆ ถ้าจะเพิ่มมิติของ 'ความรู้-อำนาจ' ผมมักให้ตัวละครมีหน้าที่รวบรวมหรือแปลความข้อมูล เช่น เป็นคนคัดกรองข่าวสารหรือเป็นคนเก็บบันทึกผิดพลาดของคนในชุมชน การเล่นกับความรู้ที่ถูกบันทึกและเผยแพร่จะช่วยให้บทบาทของพลังงานกลายเป็นสิ่งที่จับต้องได้ ผู้เขียนสามารถสร้างช่วงที่ตัวละครเริ่มสงสัยในความชอบธรรมของสิ่งที่ตนเก็บ ซึ่งนำไปสู่ความขัดแย้งภายในที่ลึกซึ้งและน่าสนใจ