พจมานสว่างวงศ์ เล่าเรื่องย่อสั้นๆ ให้เข้าใจได้อย่างไร?

ประเด็นแรกที่ผมขอยกขึ้นมาคือการตีความประวัติศาสตร์และชาตินิยมที่มักทำให้เกิดการปะทะทางความคิด เราเคยเห็นว่าการอ่านประวัติศาสตร์แบบย้อนคำพูดของรัฐและชนชั้นนำทำให้ความเป็นชาติถูกทำให้เป็นเรื่องเดียวและนิ่ง แต่สิ่งที่นิธิ เอียวศรีวงศ์เสนอท้าทายตรงนี้ เขาชอบชี้ให้เห็นเสียงจากพื้นที่และชั้นคนที่ถูกละเลย จึงมีคนที่ชอบและคนที่ไม่เห็นด้วยอย่างแรง การถกเถียงจากจุดนี้เลยขยายเป็นเรื่องวิธีวิทยา บางฝ่ายเห็นว่าแนวทางการใช้แหล่งปฐมภูมิในมุมล่างของสังคมทำให้ภาพรวมขาดความต่อเนื่อง บางคนก็บอกว่าการตั้งคำถามกับตำนานชาติอาจกระทบต่อความมั่นคงของอุดมการณ์ที่คนจำนวนมากยึดถือ เราเองชอบการที่เขาท้าทายกรอบ แต่ก็ยอมรับว่าถ้าสื่อสารไม่ระมัดระวัง อาจกลายเป็นเครื่องมือให้ฝ่ายตรงข้ามโจมตีได้ง่าย ดังนั้นบทสนทนาระหว่างนักประวัติศาสตร์กับสาธารณะ เช่นในงานเขียน 'ประวัติศาสตร์กับอำนาจ' จึงมักกลายเป็นจุดแข็งและจุดขัดแย้งพร้อมกัน

อ่านงานของธเนศแล้วรู้สึกเหมือนเจอเพื่อนเก่าที่เล่าเรื่องใหม่ ๆ ให้ฟัง—มีทั้งความคุ้นเคยและความสดที่ทำให้ตื่นเต้น ภาษาของเขาไม่หวือหวา แต่มีจังหวะที่ทำให้ภาพในหัวเคลื่อนไหวได้อย่างชัดเจน บทสนทนาเคลื่อนไหวราวกับได้ยินเสียงจริงจากริมฟุตบาท และฉากธรรมดา ๆ ถูกแปลงเป็นช่วงเวลาที่มีแรงดึงทางอารมณ์โดยไม่ต้องพยายามมาก ตัวละครของธเนศมักจะเป็นคนธรรมดาที่มีมุมมองไม่ธรรมดา ฉันชอบการลงรายละเอียดเล็ก ๆ น้อย ๆ เช่น กลิ่นอาหารจากแผงลอยหรือเสียงรถเมล์ตอนเช้า ที่ทำให้เรื่องทั้งเรื่องมีพื้นผิวและน้ำหนัก ในงานชิ้นหนึ่งอย่างเช่นฉากเปิดของ 'ทางกลับบ้าน' การบรรยายทิวทัศน์ตลาดยามเช้าทำให้ฉากนั้นกลายเป็นตัวละครอีกตัวหนึ่งไปเลย การใช้มุมมองภายในช่วยให้ผู้อ่านเข้าใกล้ความคิดของตัวละครโดยไม่รู้สึกถูกบังคับให้เข้าใจ ทุกครั้งที่อ่านแล้วฉันมักจะหยุดอ่านชั่วคราวเพียงเพื่อลิ้มรสประโยคบางประโยคก่อนจะพลิกหน้าต่อไป—นั่นแหละคือสัญญาณว่าการเขียนมันทำงานกับหัวใจได้จริง ๆ

อยากแนะนำให้เริ่มจากเล่มที่คนพูดถึงมากที่สุดก่อน เพราะมันมักเป็นประตูให้เข้าใจโลกของพจมาน สว่างวงศ์ ได้รวดเร็วที่สุด ฉันชอบวิธีการเล่าเรื่องของเขาที่ไม่ยัดเยียดบทเรียน แต่ปล่อยให้รายละเอียดเล็ก ๆ อย่างกลิ่น ข้าวของ และบทสนทนาพาเรารู้สึกตามไปเอง เล่มเปิดโลกที่ดีจะมีทั้งจังหวะและน้ำหนักของอารมณ์ ทำให้ตัวละครกลายเป็นเพื่อนหรือคนคุ้นเคยในทันที ฉากที่สะเทือนใจที่สุดสำหรับฉันมักไม่ใช่ฉากพีคใหญ่โต แต่เป็นช่วงเวลาปกติ ๆ ที่ผู้เขียนจับจังหวะได้เฉียบคมจนเรารู้สึกว่าชีวิตจริงก็มีบทแบบนี้ซ่อนอยู่ ถาโถมด้วยความคิดหลากสีทั้งเรื่องครอบครัว ความสัมพันธ์ และการเติบโต งานที่ควรเริ่มอ่านมักแสดงให้เห็นทั้งโทนที่เขาถนัดและขอบเขตของเนื้อหา ถาโถมไปด้วยภาษาเรียบง่ายแต่น้ำหนัก ถ้าอยากสัมผัสอารมณ์ของเขาให้ชัดขึ้น ให้อ่านช้า ๆ จบหนึ่งบทแล้ววางลงสักพัก แล้วกลับมาอ่านอีกครั้ง จะเห็นรายละเอียดเล็ก ๆ ที่เขาใส่ไว้จนทำให้ทั้งเรื่องมีความหมายกว่าเดิม เหมือนค่อย ๆ ปลดปมทีละน้อย จบเล่มแล้วรู้สึกว่ามีอะไรค้างอยู่ในอกแบบดี ๆ ไม่ได้ถูกยัดเยียด แต่ยังคงวนเวียนอยู่ในหัวฉันอีกหลายวัน

พูดกันตรงๆ ว่าเส้นทางการแปลวรรณกรรมไทยไปสู่ตลาดภาษาอังกฤษยังไม่สว่างจ้าในหลายกรณี และกรณีของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ก็ตกอยู่ในกลุ่มนั้นด้วย ฉันมีความรู้สึกแบบผสมปนเปเวลาที่ติดตามวงการแปลอยู่มานาน: ณ ตอนนี้ยังไม่มีฉบับแปลภาษาอังกฤษของนิยายยาว ๆ ของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ที่วางขายอย่างเป็นทางการในวงกว้าง เห็นความเคลื่อนไหวเป็นไปในแนวทางที่มักจะมีงานชิ้นสั้นหรือบทคัดย่อถูกเลือกไปลงในนิตยสารวิชาการหรืองานรวมเรื่องสั้นของวรรณกรรมไทยในแง่การศึกษา มากกว่าจะมีนิยายเล่มเต็มออกมาเป็นภาษาอังกฤษ นอกจากนี้ยังมีเสียงของแฟน ๆ และนักแปลสมัครเล่นที่แปลตอนหรือชิ้นสั้นมาโพสต์แบ่งปันกันในออนไลน์ ซึ่งช่วยให้คนต่างชาติได้สัมผัสน้ำเสียงของงานบ้าง แต่คุณภาพและความครบถ้วนมักไม่เทียบเท่าการแปลอย่างเป็นทางการ เรื่องสิทธิการแปลและตลาดเป็นอุปสรรคสำคัญที่ทำให้บางคนที่น่าจับตามองอย่าง 'พจมาน สว่างวงศ์' ยังไม่โดดไปสู่ชั้นวางหนังสือภาษาอังกฤษโดยตรง ถ้าถามความเห็นแบบคนอ่านทั่วไป ฉันหวังว่าจะได้เห็นการแปลเล่มเต็มที่รักษาภาษาพูดและโทนดั้งเดิมไว้ เพราะงานของเธอมีเนื้อหาและเฉดอารมณ์ที่น่าส่งต่อให้คนอ่านต่างภาษาได้อินด้วยใจจริง

ลองเริ่มจากร้านหนังสือใหญ่ ๆ ก่อนนะ เพราะพื้นที่เหล่านั้นมักมีสต็อกหรือช่องทางสั่งหนังสือของ 'พจมาน สว่างวงศ์' มาให้เลือกอยู่บ่อยๆ ผมมักจะเริ่มที่ร้านอย่าง 'นายอินทร์' หรือ 'SE-ED' ซึ่งทั้งสองร้านมีสาขากระจายทั่วประเทศและเว็บไซต์ที่ให้บริการสั่งออนไลน์ได้ หากหนังสือเล่มใดเป็นพิมพ์ใหม่ก็มีโอกาสพบที่นี่สูง นอกจากนี้ร้านระดับห้างใหญ่เช่น 'Kinokuniya' (ที่สยามพารากอนหรือสาขาใหญ่ ๆ) มักเก็บเล่มที่คัดสรรอย่างดีและมีพื้นที่สำหรับนิยายเรียงตามผู้แต่ง ทำให้ค้นหาได้สะดวก อีกช่องทางที่ผมใช้เมื่อเจอหนังสือยากคือตลาดมือสองและกลุ่มคนรักหนังสือในเฟซบุ๊ก ร้านหนังสือมือสองและบูทในงานสัปดาห์หนังสือมักมีเล่มหายากหรือพิมพ์เก่าของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ให้เลือกซื้อ ในกรณีที่อยากได้สำเนาพิเศษหรือเซ็น อีเวนต์ของผู้แต่งหรือเพจแฟนคลับก็เป็นที่มักประกาศขายหรือแลกเปลี่ยนกันเองได้ดี บางครั้งผมยังเห็นคนลงประกาศขายในแพลตฟอร์มอย่าง Shopee หรือ Lazada ด้วย ดังนั้นถ้าตั้งใจจะเก็บจริง ๆ การเช็กทั้งร้านใหญ่ ร้านมือสอง และกลุ่มออนไลน์พร้อมกันจะเพิ่มโอกาสได้เล่มที่ต้องการ

ดิฉันค่อนข้างใกล้ชิดกับวงการหนังสือไทยพอสมควรเลยประเมินจากสิ่งที่จำได้เกี่ยวกับชื่อ 'พจมาน สว่างวงศ์' ว่าไม่ได้ปรากฏชื่อเป็นผู้ชนะรางวัลวรรณกรรมระดับชาติที่ได้รับความสนใจกว้าง เช่น 'รางวัลซีไรต์' หรือ 'รางวัลนายอินทร์' แต่ประเด็นนี้ไม่ได้ทำให้ผมรู้สึกว่างานของเธอด้อยค่าไปเลย การไม่มีรางวัลใหญ่ในประวัติศาสตร์ศิลป์บางทีก็มาจากการเลือกทางการตีพิมพ์ รูปแบบงาน หรือกลุ่มผู้อ่านที่แคบลง บ่อยครั้งผู้เขียนที่มีฝีมือดีจะได้รับการยกย่องในวงเล็ก ๆ เช่น รางวัลของสำนักพิมพ์ รางวัลชุมชนวรรณกรรมท้องถิ่น หรือแม้แต่การได้รับการคัดเลือกลงในนิตยสารวรรณกรรม ซึ่งสิ่งเหล่านี้ไม่ค่อยถูกนำไปตีพิมพ์เป็นประกาศสาธารณะเท่าไหร่ สำหรับคนที่อยากรู้แน่ชัดจริง ๆ การมองหาข้อมูลในหน้ากำกับของหนังสือฉบับพิมพ์หรือหน้าเครดิตของสำนักพิมพ์มักให้คำตอบชัดกว่า แต่ในมุมมองของผม ความมีตัวตนทางวรรณกรรมของ 'พจมาน สว่างวงศ์' ถูกตัดสินได้จากผลงานไม่ใช่ป้ายรางวัลเสมอไป — อ่านแล้วชอบหรือไม่ต่างหากที่จะตราตรึงใจมากกว่า

งานของพจมานมีกลิ่นอายของท้องทุ่งและพิธีกรรมเก่าแก่ที่โอบล้อมด้วยความเรียบง่ายและความเป็นมนุษย์ ในนิยามของฉัน นั่นหมายถึงการหยิบเอาเรื่องเล่าปากต่อปากจากชุมชนชนบทมาใส่ลมหายใจใหม่ ทำให้ฉากธรรมดา ๆ เช่น งานบุญ ทุ่งนา หรือการเดินทางไปวัด กลายเป็นฉากที่เต็มไปด้วยสัญลักษณ์และความหมาย สัญชาตญาณช่างสังเกตของผู้เขียนปรากฏชัดเมื่อเปรียบเทียบกับวรรณคดีคลาสสิก เช่น 'พระอภัยมณี' ที่มักใช้พลังของตำนานและตัวละครเหนือธรรมชาติเข้ามาผสมกับปัญหาชีวิตจริง จังหวะการเล่าเรื่องของพจมานจึงไม่ต่างจากคนเล่านิทานที่หยุดลงเพื่อชี้ให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างคน สังคม และธรรมชาติ ในมุมมองของผม นี่คือแหล่งแรงบันดาลใจที่ทำให้งานดูทั้งอบอุ่นและหนักแน่น นอกจากตำนานแล้ว ฉันยังเห็นร่องรอยของชีวิตจริง—ความยากจน การเปลี่ยนแปลงของชนบท และความเชื่อที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น—เป็นวัตถุดิบสำคัญ การที่ผู้เขียนนำเรื่องเล็ก ๆ รอบตัวมาเรียงร้อยจนกลายเป็นบทกวีเชิงพรรณนา เป็นสิ่งที่ทำให้ผมรู้สึกว่าแรงบันดาลใจของพจมานไม่ได้มาจากแหล่งเดียว แต่มาจากการสังเกตและความรักต่อคนธรรมดาๆ ซึ่งท้ายที่สุดก็ทำให้งานมีพลังเฉพาะตัว

สไตล์การเล่าเรื่องของพจมาน สว่าง วงศ์ทำให้ฉันหยุดหายใจชั่วคราวเสมอเมื่ออ่านถึงบรรทัดแรก ฉากของเขาเหมือนภาพเขียนสีน้ำที่มีขอบไม่คมชัด แต่กลับเต็มไปด้วยรายละเอียดทางประสาทสัมผัส—กลิ่นฝน รอยเท้าดิน เสียงกระซิบจากต้นไม้ ทุกองค์ประกอบถูกจัดวางเหมือนบทกวีที่ยืดออกมาเป็นนิยายยาว ๆ ฉันชอบที่เขาไม่รีบร้อนหรือตัดบทให้กระชับเกินไป การเดินเรื่องจึงมีจังหวะเป็นของมันเอง เส้นเวลาอาจยืดออกแล้วหดกลับ ทำให้ผู้อ่านได้ลอยตัวอยู่กลางบรรยากาศและความทรงจำมากกว่าจะถูกดึงด้วยพล็อตตรงไปตรงมา เทคนิคการใช้คำของเขามักเน้นสัมผัสและจังหวะ การเปรียบเปรยถูกวางอย่างฉลาดไม่หวือหวาแต่คมคาย เช่นฉากเช้าที่แสงกระทบราวกับผ้ากลีบดอกไม้ที่ละลายเป็นสี หรือการปล่อยให้บทสนทนาสั้น ๆ ทำหน้าที่แทนบันทึกความคิดในใจ ตัวละครจึงถูกสร้างจากการสังเกตและความเงียบมากกว่าคำอธิบายยืดยาว ฉันมักนึกถึงความรู้สึกเวลาที่อ่าน 'พระอภัยมณี' ในความเชื่อมโยงระหว่างตำนานกับภาพพจน์สมัยใหม่—ไม่เหมือนเล่าเรื่องแบบนิทานตรง ๆ แต่เป็นการทอผ้ารำลึกที่เปิดช่องให้ผู้อ่านเติมส่วนที่หายไปเอง จบงานของเขาทีไร ฉันมักนั่งนิ่งแล้วคิดว่าเรื่องเล็ก ๆ ในชีวิตที่เขายกขึ้นมาย่อมมีความหมายมากกว่าหน้าแรกของข่าวใด ๆ การเล่าแบบนี้ทำให้ฉันอยากกลับไปอ่านซ้ำ เพื่อจับจังหวะภาษาและค้นหาชั้นความหมายที่ซ่อนอยู่—เป็นการอ่านที่อบอุ่นและท้าทายในเวลาเดียวกัน