"Magandang gabi, Misis." Lumapit si Mayor sa aming dalawa ni Mama na nakatulala sa kanila.
"Mayor, magandang gabi rin po," may kasabay na paglunok ang sagot ni Mama. "Mga kaklase ni Ace sina Keth at Nicolo. Pwede bang dito namin i-celebrate ang graduation nila? Nakiusap 'yong dalawa, gusto nilang isama si Ace." Napakurap ako. Kapatid nga pala ni Mayor si Nicolo at kapatid naman ni Engineer Irlan si Keth. May hawig silang apat. Nagkakaiba lang ng kulay. Parang mga timang sina Keth at Nicolo na kumaway sa akin at kay Mama. Habang si Engineer Irlan ay panay ang iling, nakabusangot. "Okay lang po, Mayor. Ace, asikasuhin mo sila." Banayad akong itinulak ni Mama. Hindi ko naman alam kung ano'ng gagawin. Kung tutulong ba akong idiskarga ang mga dala nila o ano. "Kami na ang bahala, Ace. Thank you, Misis." Iba talaga kapag may pera. Kahit ang ball ay pwedeng ilipat ng venue anumang oras. "Hoy!" Pinalo ko sa kanang braso si Nicolo na nagbubuhat ng portable table. "Kayo ni Keth ang may pakana nito? Nakakahiya kina Mayor at Engineer, inabala n'yo pa mga sira talaga kayo," angal kong akmang tutulungan siya pero iniwas niya sa akin ang table at bumungisngis. "Ano'ng gagawin namin doon sa ball kung nandito ang flower girl namin?" maloko nitong biro. "Flower girl ng mukha mo." Banas na inirapan ko siya. "Ano'ng pinag-uusapan ninyo?" Sumiksik sa amin si Keth, pasan ang patong-patong na mga silya. "Pangit ka raw sabi ni Ace." Humalakhak na si Nicolo at hinampas sa tuhod ang pang-upo ni Keth. Sinamaan nito nang tingin ang tiyuhin at bumaling sa akin. "Pangit ako?" "Hindi ko sinabi iyon," sikmat kong iniwan na sila. Hindi matapos-tapos ang asaran ng dalawa. Paunahan lang. Muntik na akong matisod nang mahagip ko si Mayor na nakatingin sa akin. Saglit kong nakalimutang huminga. Minu-minuto yata nagle-level up ang lakas ng dating niya. Pumasok ako ng bahay at naghugas ng mani para ilaga. May sariwa rin na nilagay ko sa food bowl at itinabi ko muna. Binitbit ko ang palayok, laman ang mani at isinalang iyon sa apoy. Dinig ko ang ingay ng musika sa labas. Disco music ang pinapatugtog nila. Sapat lang ang lakas niyon para umuga pati ang kubo namin. Hindi naman siguro matatawag na public disturbance ang celebration kasi alam naman ng mga kapitbahay na moving-up namin ngayong araw. "Ace, puntahan mo na sila. Ako na ang magbabantay niyan," sabi ni Mama na kahit bakas ang pagod sa mga mata dahil sa lagnat ay masigla akong dinaluhan doon sa kusina. "Okay lang po ba kayo, Ma? Ayos lang naman ako rito. Magpahinga na lang kayo, baka lumala pa ang lagnat ninyo." "Wala ito, sanay na ako sa sinat. Sige na, nakakahiya naman kina Mayor. Puntahan mo na sila." Itinulak pa ako ni Mama palabas. Sinipat ko muna ang sarili ko. Hindi pa ako nakapagbihis at may bahagi ng bestida ko ang basa pa rin. Sumaglit muna ako sa kuwarto at nagpalit. Maluwag na t-shirt at asul na pantalon ko sa P.E. Sinuklay ko sa daliri ang mahaba kong buhok na nakalugay lang. Likas na makintab iyon at tuwid. Mabilisan kong sinuri ang mukha ko sa maliit na salaming nakasabit sa dingding na pawid. Napangiwi ko. May uling sa tuktok ng ilong ko. Kanina siguro iyon nang kunin ko ang palayok. Inabot ko ang wipes sa may altar at humugot ng isa. Kinuskos ko ang dumi. "Ace?" Hinawi ni Mama ang manipis na kurtina sa may pintuan at sinilip ako. "Ma, nandiyan na po!" Tinupi ko lang muna ang wipes na ginamit ko at iniwan sa mesitang nasa ilalim ng altar. Sumalubong sa akin paglabas ko ng kubo ang malutong na tawanan nina Nicolo at Keth. Mukhang nag-aasaran na naman ang mag-uncle. Nakahain na sa mesa ang mga pagkaing dala nila at nakaupo ang dalawa sa mga silyang nasa malapit. Agad bumaling ang mga ito sa akin at nag-uunahang umahon sa kanilang upuan, pati sa paglapit sa akin ay nagkakarera pa yata. Pero gaya nang madalas mangyari, si Nicolo ang nagparaya at hinayaan si Keth na akayin ako. "Dito ka na, Ace." Si Nicolo ang nag-urong ng silya para sa akin. "Salamat," bahagya akong ngumiti at pinukol ng tanaw si Engineer Irlan na nakatayo sa labas ng sasakyan at nakasandal sa pinto niyon habang naninigarilyo. Nakatingin din ito sa akin. Malamang galit pa rin ito dahil sa nangyari kanina sa daan. Ibinuga nito paitaas ang usok at iniwas ko naman ang mga mata ko. "Ace," binigyan ako ni Keth ng can ng malamig na softdrink. Tinanggap ko iyon. Si Nico naman ay nagbukas nang malaking bag ng potato chips at itinulak palapit sa akin. Sumenyas na kumuha ako. Minsan lang ako nakatitikim ng mga ganoong pagkain dahil gipit kami. Kumuha ako agad at isinubo. Lasang french fries. Binuksan ko ang lata ng inumin at pasimpleng hinagilap ng aking paningin si Mayor. Natagpuan ko siya sa kamalig namin sa gilid. Kausap niya si lolo na nagpapaliwanag yata tungkol sa mga pananim namin sa bukid. Mababa lang iyong bubong ng kamalig at nakatayo sa makipot na bukana si Mayor. Seryoso siyang nakikinig kay Lolo habang nagsasalita. Ang dalawang kamay niya ay nakatuon sa pasamanong kawayan sa itaas ng kanyang ulo. Bumakat sa suot niyang shirt ang matikas niyang tindig at matigas na hulma ng kanyang mga masels. Hindi ko napaghandaan ang biglang pagsulyap niya sa gawi namin. Nagtama ang aming mga mata. Literal kong nadama ang pag-arangkada ng puso ko. Napansin kong bahagyang umangat ang sulok ng labi ni Mayor na lalong nagpatulis sa perpektong kurba niyon. Steady pa lang ang matingkad na liwanag ng portable disco light pero tila may bahaghari ng bulalakaw na nagrereflect sa mga mata niya. May sinabi siya kay Lolo bago niya ito tapikin sa balikat saka siya naglakad papalapit sa kinaroroonan namin. Parang sinilihan ako sa puwit. Bigla akong hindi mapakali lalo na nang bitbitin niya ang bakanteng silya at nilipat sa tabi ko. "Shall we dig in?" Tama lang ang dagundong ng boses niya para mangibabaw sa hagod ng musika. Mula kina Nicolo at Keth ay sa akin nagtagal ang paningin niya. Ano bang isasagot ko? Tatango ba ako? Para akong tanga na nakatulala lang sa kanya."Ginagawa nilang baboy ang mga babae? Ginagawang breeder? Ang kapal ng mukha nila!" Hiningal ako sa hindi birong galit na nagpasikip sa aking dibdib. Sobra na talaga ang kasamaan ng mga tao. "Narinig ko na ang illegal industry ng internal organs. May iilan na sadyang ibinibenta ang laman-loob nila para magkapera. Pero ang pilitin ang isang babae na magkaanak para sa ganoong layunin, mas masahol pa sa hayop ang mga taong iyon."Hinawakan ni Irland ang kamay ko at minasahe ang bahagi na itinuro rito ni Yanixx dati para mapakalma ako. "Ano'ng plano ninyo ni Yanixx? Hindi pwedeng si Kizaya lang ang ililigtas ninyo mula sa sindikato. Humingi na kayo ng tulong sa national office." "Yanixx is working on it. But we can't do it openly. Oras na malaman ng grupo na kumikilos kami, baka tulad ni Kizaya ay ide-despose rin nila ang ibang mga babaeng hawak nila. Sa ngayon, nakiusap ako sa hospital na ipakalat na tumakas si Kizaya para mawalan sila ng lead. The hospital also took the initiative to
Alas-singko pa lang ng umaga'y maingay na ang buong kabahayan. May pasok ang mga bata at inaasikaso ni Yanixx sa loob ng banyo, habang ako ay naghahanda ng maisusuot nila. Natatawa na lang ako habang pinapakinggan ang kulitan ng mag-aama at ang matinis na hiyaw ng mga bata. Iniwan ko na sa kama ang mga damit at binalingan ko naman ang school bags nila. Sinilip ko ang mga gamit sa loob at kung walang kulang. "Careful," paalala ni Yanixx habang palabas silang tatlo sa banyo. "Mama!" Yumapos sa akin si Vince at sinadyang isubsob ang mukha sa aking tiyan. "Doon muna kayo at magpatuyo ng buhok," itinuro ko ang gawi ng dresser. Tinangay sila roon ni Yanixx at binlow-dry ang buhok ng dalawa. Pagkatapos mapatuyo ang buhok ay tinulungan ko silang magbihis. Lumabas kaming apat ng kuwarto at nagtungo sa dining area. Nakapaghain na ng breakfast si Mama. May naka-ready na ring lunch box para sa mga bata. "Sit down now and behave while taking your food, alright?" Yanixx pulled chairs for the
Matiwasay naming nailagak si Lolo sa kaniyang huling hantungan. Halos buong ka-baryo namin ang naghatid sa kaniya. Sobra akong na-touch sa pagmamahal ng mga tao. Inabot kami ng dilim sa sementeryo kasi hinintay pa namin na mai-puwesto ang lapida niya. Nakapaloob ang puntod ni Lolo sa museleo na pinagawa ni Yanixx para sa pamilya namin. Doon din nilipat ang mga buto at abo ni Bella pero nasa kabilang side siya. "Mama, where's Lolo going?" inosenteng tanong ni Vince."Pupunta siya sa kinaroroonan ni Mommy Bella. May kasama na si Mommy Bella ni Ate Sofhie.""Okay, and to do that you will sleep inside that long box?" Itinuro ni Vince ang puntod.Nagkatinginan na lang kami ni Yanixx. Hindi ko alam kung paano ipaliwanag nang mas simple ang tungkol sa kamatayan ng tao para maintindihan ng mga anak namin. Ang alam lang kasi nila'y hindi na nila muling makikita ang mga mahal namin sa buhay pero 'yong konsepto ng kamatayan ay isang hiwaga pa rin para sa kanila na para bang mahabang pagtulog la
Gabi na nang makabalik si Yanixx. Kasama niya si Engr. Irland at halata sa mga mukha nila ang pagod kaya hindi na muna ako nagtanong at hinayaan silang makapagpahinga pagkatapos ng dinner. Bumalik ako sa burol ni Lolo at tinulungan doon si Mama. Katatapos lamang ng misa at kasalukuyan siyang nagliligpit kasama ang mga kapitbahay at ang dalawang katulong namin. Huling gabi na ngayon ng lamay at parami nang parami ang mga tao. Nagdagdag na kami ng mga upuan. Buti na lang may extra pa sa barangay. Naglibot ako at nagpasalamat sa mga tao. "Babe," si Yanixx na sumunod sa akin doon. Hinawakan niya ang kamay ko. Natanaw ko rin si Engr. Irland na pumasok ng kapilya."Do not overdo it, baka magka-cramps ka mamaya," remind ni Yanixx sa akin."Okay lang ako, kumusta ang lakad n'yo kanina? 'Yong babaeng natagpuan ninyo, kumusta siya?""Ligtas na siya. May bantay siya roon sa hospital. Hinihintay ko pa ang resulta ng investigation ng PNP. But initially, she is kidnapped, raped and thrown out aft
On-going ang padasal sa burol ni Lolo, isang linggo ang schedule ng kaniyang lamay bago siya ihahatid sa huling hantungan. Salitan ang mga kapitbahay at mga kaibigan ng pamilya sa pagpupuyat. Kung dati ay may sugal, ngayon ay nagbaba ng ordinansa ang lungsod, sa utos na rin ni Yanixx. Pinagbabawal ang pagsusugal sa mga lamay dahil isa iyon sa nakitang medium ng bentahan ng illegal drugs. "Ace, hindi ka pa ba magpapahinga? Hatinggabi na." Lumapit sa akin si Mama."Mamayang kunti, Ma. Tatapusin ko lang po ito." Nag-crochet kasi ako, pinagkaabalahan ko para hindi antukin habang nakabantay sa burol ni Lolo. Gumawa ako ng peepad para sa baby ko. "Ang asawa mo?" "Kasama po niya ang barangay officials, may project yata siya rito sa barangay na gustong i-follow up. Hihintayin ko rin po siya, Ma, bago ako matulog."Tumango si Mama at lumabas ng kapilya. Itinuloy ko naman ang crochet. Maya-maya pa ay natanaw ko si Yanixx na parating. Kausap pa rin niya ang kapitan ng baryo. Napansin ko agad
Hindi ko pa rin ma-internalize na wala na sa amin si Lolo. Nahihirapang mag-adjust ang sistema ko. Naroon lang ako sa ibaba ng bed sa may emergency, yakap ni Yanixx. Ni hindi na umagos ang mga luha ko. Para bang biglang natuyo. Tulala ako. Nakatitig sa bulto ni Lolo na para bang natutulog lang. Hindi ko makita sa mukha niya na nasaktan siya bago binawian ng buhay. Payapa ang kaniyang anyo, kahit nawawala na ang kulay. Si Mama ay nakadakma sa bed, nagpapalahaw ng iyak. Inaalo siya ni Papa. Pero hindi pinapatahan dahil alam ni Papa na imposibleng gawin iyon. May mga hospital orderlies na pumasok para asikasuhin na ang bangkay ni Lolo at dalhin sa morgue sa ibaba. Napilitang bumitiw si Mama. "Let's wait outside,"maingat na sabi ni Yanixx sa akin. Nang subukan kong gumalaw, para bang may napatid sa loob ng puso ko. Kasunod doon ang pagsaklob sa akin ng lahat ng emosyong kanina ay tila nakakandado. Kailangan ko nang humagulgol dahil hindi ako makahinga. "Ang baby natin, hindi matutuwa