Bumalik si Jal at nagpasya na kausapin si Miguel, ang anak nila ni Prescilla. Sa silid ni Lola Luisa, tahimik ang paligid. Nasa kama si Miguel, nakahiga pero hindi pa natutulog. Hawak-hawak niya ang isang laruan na ibinigay ng ama noong kaarawan niya ay isang simpleng robot na may pangalan nilang tatlo sa likod: “Para kay Miguel, mula kay Daddy at Mommy.” Narinig niya ang mahinang katok sa pinto. Tok. Tok. “Pwede ba akong pumasok?” mahinang tanong ni Jal, na may nanginginig na tinig. Hindi sumagot si Miguel. Pero bahagyang bumukas ang pinto at doon, sumilip si Jal. Nakita niya ang anak na nakaunan sa tabi ni Lola Luisa, pero mulat ang mga mata, nag-iisip. Tahimik siyang pumasok, dahan-dahang lumapit at umupo sa gilid ng kama. “Anak…” simula niya, ngunit hindi niya agad nakuha ang tamang mga salita. Pinagmasdan niya ang mukha ni Miguel na maliit, inosente, pero ramdam niya ang bigat sa puso nito. Tulad niya. Tulad ni Prescilla. “Tulog na si Lola?” bulong ni Jal. Tumango lang si Miguel,
“Anak, Kailangan Nating Mag-usap…”Tahimik ang buong bahay. Tanging tunog ng orasan sa dingding at huni ng kuliglig mula sa labas ang maririnig. Nasa kwarto si Miguel, yakap ang kanyang lumang stuffed toy na si ‘Bantay,’ habang nakadungaw sa bintana ng kwarto ni Lola Luisa. Ilang oras na siyang hindi lumalabas. Kanina pa rin siya hindi kumikibo.Dahan-dahang binuksan ni Prescilla ang pinto.“Miguel?” mahina at maingat niyang tawag.Hindi siya nilingon ng bata.Tahimik.Lumapit siya at naupo sa gilid ng kama.“Anak... puwede ba kitang makausap saglit?”Bahagyang umiling si Miguel, pilit na tinatakpan ng kumot ang mukha, pero kita pa rin ang bahagyang pag-uga ng kanyang balikat—senyales ng pag-iyak na pilit niyang itinatago.Napasinghap si Prescilla, pilit pinipigilan ang sariling luha.“Miguel… alam kong galit ka. Nalulungkot ka. Nalilito ka. Kaya andito ako… para ipaliwanag ang lahat.”Tahimik pa rin si Miguel.“Hindi mo kasalanan, anak. Hindi mo kailanman naging kasalanan kung bakit
Tahimik ang buong bahay, pero ang katahimikan ay tila isang napakalakas na sigaw na bumabasag sa puso ni Prescilla. Habang ang mga luha ay walang patid na dumadaloy mula sa kanyang mga mata, ang kanyang dibdib ay tila pinupunit ng matatalim na alaala—mga sigawan, pagtatalo, at mga tanong na wala nang kasagutan.Sa isang sulok ng kwarto, yakap niya ang sarili. Ramdam niya ang lamig ng gabi, pero mas malamig ang pakiramdam ng pag-iisa. Hindi niya alam kung saan siya nagsimulang magkamali—kung kailan nagsimulang magbago si Jal, kung kailan nawala ang ngiti sa pagitan ng kanilang mga mata.“Bakit ganito?” tanong niya sa sarili habang pinagmamasdan ang larawan nilang tatlo—siya, si Jal, at si Miguel. Masaya ang mga ngiti nila roon. Parang isang pangakong binitiwan ng nakaraan, pero hindi natupad.Sa bawat pagtatalo nila ni Jal, tila may bahagi ng kanyang pagkatao ang unti-unting nawawala. Hindi lang siya ang nasasaktan—pati ang anak nilang si Miguel, na araw-araw ay nasasaksihan ang gulo s
Napansin ito ni Miguel—ang tensyon, ang malamig na katahimikan sa hapag, ang pilit na ngiti ng kanyang mommy, at ang laging pag-iwas ng daddy niya sa kahit anong pag-uusap. Kahit hindi pa siya ganap na nakakaintindi sa mga komplikasyon ng relasyon ng matatanda, ramdam niya… may mali.Nabitawan niya ang hawak na lapis at notebook. Tahimik siyang tumayo mula sa mesa ng sala, dahan-dahang lumakad papunta sa hallway, tapos ay biglang tumakbo—tuluy-tuloy hanggang sa kwarto ng kanyang Lola Luisa.Pagkabukas niya ng pinto, nakita niya ang matandang babae na abala sa pananahi. “Lola...” bulong ni Miguel, nanginginig ang boses.Agad siyang nilingon ni Luisa. “Miguel? Anong nangyari, anak?” agad niyang inilapag ang hawak at lumapit sa apo.Yumakap si Miguel sa kanyang lola, mahigpit. Hindi na niya napigilan ang pagtulo ng luha.“Lola… ayoko na po…” bulong niya. “Ayoko na po ng ganito sa bahay…”Hinaplos ni Luisa ang likod ng bata. “Anong ibig mong sabihin, anak?”“Lagi nalang silang nag-aaway…
Tahimik lang si Miguel habang nakaupo sa sulok ng kanilang sala, hawak ang paborito niyang stuffed toy na ibinigay ni Jal noong birthday niya. Malungkot ang mga mata ng bata. Sa edad na apat na taon, ramdam na niya ang bigat ng tensyon sa bahay. Kahit wala pa siyang ganap na pang-unawa sa masalimuot na relasyon ng mga magulang niya, batid niyang may mali. Hindi tulad ng dati, madalang na ang tawanan. Mas madalas na ang sigawan. At kung minsan, tila nagiging estranghero ang kanyang ama sa kanilang tahanan.“Lagi nalang sila nag-aaway...” bulong ni Miguel sa sarili, habang nakasandal sa dingding.Dinig niya ang pagtatalo nina Jal at Prescilla mula sa kwarto.“Prescilla, tigilan mo na ‘to! Lahat na lang ng kilos ko, mali sa paningin mo!”“Dahil wala ka nang pakialam! Hindi ka na umuuwi, hindi mo na kami kinakausap! Si Miguel, umiiyak gabi-gabi hinihintay ka!”Hindi na alam ni Miguel kung anong mararamdaman. Hindi na rin niya alam kung dapat ba siyang lumapit para yakapin ang mama niya, o
“Mahal mo pa si Cherry,” bulong ni Prescilla, pilit pinipigil ang luha, ngunit nanginginig na ang kanyang tinig. “Yan ang totoo, aminin mo na, Jal!”Natigilan si Jal. Hindi siya agad nakagalaw. Parang may tumusok sa dibdib niya. Ang malamig na hangin sa loob ng sala ay tila naging mas mabigat, mas mapang-api.Tiningnan niya si Prescilla. Nakayuko ito, nanginginig ang mga balikat, at ang mga kamay ay mahigpit na nakakuyom sa laylayan ng kanyang daster.“Prescilla…” bulong ni Jal. “Hindi ko alam kung—”“‘Hindi ko alam,’” ulit ni Prescilla, ngayon ay napatawa, ngunit ang tawa ay puno ng pait. “Hindi mo alam? Ilang buwan na tayong nagsusumikap ayusin ‘to. Ilang beses na tayong umupo sa harap ng counselor. Ilang gabi akong umiiyak habang hinihintay kang umuwi. At hanggang ngayon, ‘hindi mo pa rin alam’ kung mahal mo pa siya?”“Hindi ganun kasimple—”“Simple lang, Jal!” singhal ni Prescilla. “Sino ang inaalala mo tuwing may problema ka? Sino ang tinatawagan mo bago umuwi? Sino ang dinadalaw