Ano Ang Pinakamatandang Naitalang Mga Alamat Sa Pilipinas?

Naku, sobrang dami pala kapag titingnan mo — talagang hindi lang mga libro at komiks ang pinagkukunan ng pelikula dito, pati ang mga tradisyunal na alamat ng Pilipinas ay madalas gawing pelikula o palabas. Halimbawa, classic na talaga ang mga adaptasyon ng 'Ibong Adarna' at 'Pedro Penduko' na paulit-ulit na binuhay sa sinehan at telebisyon; ang mga kuwentong ito, bagama’t mula sa lumang alamat at panitikan, ginawa silang family fantasy o adventure para mas tumatak sa mas batang audience. Sa kabilang dako, ang horror genre naman ay palaging humuhugot sa mga aswang, tiyanak, kapre at white lady — dito pumapasok ang mga pelikulang tulad ng mga instalment ng 'Shake, Rattle & Roll' at iba pang horror features na literal na nagdadala ng alamat sa screen. Bilang manonood, nakakatuwa sa akin na iba’t ibang version ang lumalabas: may faithful retellings, may modern retellings, at may mga reimagined na halos bagong mitolohiya na lang. Ang importante, naiintindihan ng audience ang ugat ng alamat habang nae-enjoy ang pelikula — at bilang tagahanga, masaya ako kapag nare-revive ang mga lumang kuwentong iyon sa bagong anyo.

Tuwing umuulan at sumisiklab ang amoy ng lupa, sumasagi sa isip ko kung paano nagsimula ang maraming alamat sa Pilipinas—halos parang natural na tugon ng mga ninuno sa hindi maipaliwanag na bagay. Para sa akin, mahalaga ang mga alamat dahil nagsisilbi silang bakas ng kolektibong alaala: nagpapaliwanag sila ng pinagmulan ng bundok, ilog, o ng kakaibang kaugalian sa baryo. Dito nabubuo ang sense of place na hindi basta-basta mapapalitan ng modernong mapa o app. Bilang bahagi ng oral tradition, nagiging buhay ang wika at diyalekto kapag ikinukuwento ang 'Alamat ng Pinya' o 'Si Malakas at Si Maganda'. Madalas din silang puno ng moral lessons—huwag maging sakim, pahalagahan ang pamilya, magpakumbaba—na madaling tumatatak dahil may emosyon at imahe. Nakikita ko rin kung paano nagiging inspirasyon ang mga alamat sa sining: teatro, sayaw, at maging sa mga graphic novel at indie films. Higit sa lahat, nakikita ko ang alamat bilang tulay: pinagdurugtong nito ang kabataan at matatanda, urban at rural, tradisyonal at kontemporaryo. Kapag pinapakinggan ko ang kwento sa ilalim ng ilaw ng lampara, parang umiikot ang mundo ko sa isang mas malalim na koneksyon sa kultura at sa mga taong nauna sa atin.

Nang unang marinig ko ang mga alamat sa bayan namin, agad akong nahumaling sa kwentong puno ng hiwaga at aral. Isa sa mga pinakatanyag na alamat sa Pilipinas na palagi kong naririnig ay ang ‘Ibong Adarna’—ang epikong punong-puno ng paghihirap, sakripisyo, at mahika. Kasama rin lagi sa listahan ang ‘Malakas at Maganda’, ang simpleng malikhaing kosmolohiya na nagpapaliwanag kung paano nagsimula ang tao sa ating lupa. Madalas ding binabanggit ang ‘Maria Makiling’, ang diwata ng bundok na nag-aalaga sa kalikasan, at ang ‘Daragang Magayon’, ang alamat na nagpapaliwanag kung bakit perpekto ang hugis ng Bulkang Mayon. Bukod sa mga karakter, kilala rin ang mga epiko tulad ng ‘Biag ni Lam-ang’ at ang napakahabang panitikan na ‘Hinilawod’—mga kuwento ng bayani na nagpapakita ng kultura at paniniwala ng mga rehiyon. Hindi mawawala ang mga kuwentong naglalarawan ng mga nilikha ng kalikasan: ang alamat ng ‘Chocolate Hills’ sa Bohol at ang ‘Alamat ng Pinya’ na madalas ikwento sa mga bata. At syempre, madalas ding pagsalit-salin ang mga kwento tungkol sa aswang, manananggal, kapre, at tikbalang—hindi lamang takot kundi babala at paliwanag sa mga pangyayaring hindi maipaliwanag noon. Para sa akin, ang ganda ng mga alamat na ito ay hindi lang nasa misteryo kundi sa paraan ng paghubog nila ng ating pagkakakilanlan—kultura, paniniwala, at takot na ginawang alamat. Kahit lumaki na ako, tuwing maririnig ko ang mga pangalan ng mga kuwentong ito, bumabalik agad ang saya at pagkamangha na parang bata ulit.

Nakakatuwa kapag iniisip ko kung gaano karami ang mga bayani at diyos sa mga alamat ng Pilipinas — parang isang malaking constellation ng mga kwento mula sa iba't ibang isla. Sa pinakatanyag na Tagalog pantheon, nandiyan si 'Bathala' bilang pangunahing nilalang na lumikha, kasama sina 'Mayari' (diyosa ng buwan), 'Apolaki' (diyos ng araw at digmaan), at 'Tala' (bituin). May mga diyos ding nauugnay sa panahon at kalikasan tulad ni 'Anitun Tabu' (bagyo at hangin) at si 'Lakapati' na may kinalaman sa pagkamayabong at ani. Sa mga bundok at kuweba kilala rin si 'Idiyanale' bilang patron ng mga manggagawa at mananahi. Lumilipat naman tayo sa Visayas at Mindanao: si 'Kaptan' at si 'Magwayen' (o 'Maguayan') ay makikitang sentral sa mga kwento ng dagat at kabilang buhay; si 'Kabunian' naman ay mataas na diyos sa mga alamat ng Cordillera. At hindi mawawala ang mga bayani mula sa epiko tulad nina 'Lam-ang' ('Biag ni Lam-ang'), mga tinig mula sa 'Hinilawod' (Labaw Donggon, Humadapnon), pati sina Aliguyon mula sa 'Hudhud' at ang matatapang na si Lapu-Lapu na naging simbolo ng paglaban sa kolonisasyon. Sa totoo lang, nasa bawat rehiyon may kanya-kanyang panteon at epiko, kaya laging masarap maghukay ng mga lokal na bersyon ng mga alamat.

Sobrang saya kapag iniisip ko kung paano nabubuhay muli ang mga alamat kapag isinasalin sa modernong wika—parang nagiging bagong playlist na paborito ng henerasyon. Madalas kong sinisimulan sa pag-unawa sa ritmo ng orihinal: ang paulit-ulit na parirala, ang mga tugma-tugma, at ang oral cues na nag-uugnay sa tagapagsalaysay at tagapakinig. Hindi ko tinatanggal agad ang lumang salita; binibigyan ko muna ng katumbas na pang-modernong ekspresyon para hindi mawala ang dating dating boses ng kwento. Sunod kong ginagawa ang pag-aadjust ng register: kung batang madla, ginagawang mas payak at conversational; kung pang-teen o young adult, nilalagyan ng natural na Taglish o contemporary idioms. May oras din na mas epektibo ang retelling kaysa direktang pagsasalin—ang pag-reframe ng setting (halimbawa, ang 'Alamat ng Pinya' bilang kwento tungkol sa isang urban garden) ay nagbubukas ng bagong layer ng kahulugan habang nirerespeto ang orihinal na aral. Hindi rin mawawala ang paglalagay ng maliit na paliwanag o footnote kapag may kulturang hindi madaling isalin, at minsan sinusubukan kong panatilihin ang ilang salitang katutubong tunog para hindi mawala ang sense of place. Sa huli, ang mahalaga para sa akin ay ang balanse: madaling basahin, ngunit ramdam pa rin na alamat iyon—may hiwaga at puso.

Tila bumabalik sa akin ang tunog ng hangin sa puno kapag naaalala ko ang mga alamat na nagtuturo ng paggalang sa kalikasan. Isa sa pinaka-malalim na aral na nakuha ko ay mula sa 'Maria Makiling' — hindi lang siya isang magandang diwata, kundi simbolo ng bundok na nagbibigay-buhay. Lagi kong iniisip na ang kwento niya ay paalala: huwag abusuhin ang kagubatan at mga yamang-dagat, dahil may mga espiritu at komunidad na apektado kapag sinira mo ang tahanan ng iba. May isa pang alamat na madalas kong ikwento sa mga kaibigan kapag nagpi-picnic kami sa tabi ng ilog: ang 'Alamat ng Ilog Pasig'. Sa lumang bersyon pinapaliwanag kung bakit mayroong ilog at kung paano nagbago ang paligid dahil sa kapahamakan at pagtalikod ng tao. Para sa akin, ito ay paalala na kailangan nating pangalagaan ang daluyan ng tubig — hindi lang dahil ito'y tahanan ng buhay, kundi dahil ito rin ang nagbibigkis sa ating mga pamayanan. Panghuli, hindi mawawala ang kwento ng 'Alamat ng Bulkang Mayon' at 'Mariang Sinukuan' — mga alamat na nagpapakita ng galit at awa ng kalikasan. Ang mga ito ay nagpapahiwatig na kapag sinaktan natin ang kalikasan, may kaakibat na kabayaran; kapag inalagaan natin, may biyaya. Nakakagaan ng puso na isipin na ang mga sinaunang kwento natin ay puno pala ng ekolohiya at respeto sa mundo — simple pero malalim ang aral, at lagi kong baon kapag naglalakad ako sa kagubatan.

Nakakabighani talaga kung isipin na halos bawat bundok, ilog, at punongkahoy sa Pilipinas may sariling alamat. Maraming alamat ang nagmula sa panahong bago pa dumating ang mga banyaga—mula sa mga unang Austronesian na nanirahan dito. Ang pinagmulan nila ay madalas isang halo ng paliwanag sa kalikasan, paggalang sa mga ninuno, at mga ritwal na nagpapalalim ng ugnayan ng tao at kapaligiran. Bawat rehiyon ay may kanya-kanyang sistema ng kwento: sa Cordillera mabibigkas ang mga epikong 'Hudhud', sa Ilocos buhay pa rin ang 'Biag ni Lam-ang', sa Bicol mababasa ang 'Ibalon', samantalang sa Mindanao namamayani ang 'Darangan' ng mga Maranao. Sa Luzon naman lumalabas ang mga kuwentong gaya ng 'Maria Makiling' at 'Ibong Adarna'. Hindi lang ito alamat para magpaliwanag—sinasalamin din nito ang lipunan, pakikidigma, pag-ibig, at moralidad. Nang dumating ang mga mangangalakal at mga mananakop (mula Tsina, Malay, Islamikong mundo, hanggang Kastila), maraming alamat ang inangkop at binago—may layering ng impluwensya. Lumaki ako sa pakikinig ng ganitong mga kwento sa gabi, at para sa akin ang pinagmulan ng alamat ay kombinasyon ng lupa, tao, at ng paraan natin ng pag-alaala sa nakaraan.

Naku, tuwing napapanuod ko ang buwan na bahagyang nawawala sa langit, palagi akong naaalala ang unang beses na narinig ko ang kwento ng bakunawa mula sa lolo ko. Ayon sa kanilang bersyon sa Visayas, ang bakunawa ay isang dambuhalang ahas-dagat o dragon na may makinang na kaliskis at bungang-araw na bibig. Kikilos ito mula sa kailaliman ng dagat para ’lamuhin ang buwan—minsan lahat ng mga buwan at iba pang bituin din—kaya nagkakaroon ng eclipse. Sa mga lola ko, sinasabing nagalit ito dahil ninakawan ang kanyang mga hiyas o dahil sa pag-iinggit sa sinag ng buwan; may bersyong nagsasabing ninakaw nito ang pitong buwan at natirang isa lang. Madalas kasabay ng kwento ang paglalarawan ng mga ritwal: pagkuha ng palayok at pag-tapakan ng kawali, pagsisigaw, at mga alay. Para sa kanila, hindi lang paliwanag ng eclipse ang bakunawa kundi isang paalala ng ugnayan ng tao at kalikasan—na kapag tinaboy mo ang takot at lumapit nang may respeto, may liwanag na naibabalik. Lagi akong napapangiti kapag naiisip ko iyon—simpleng kwento pero malalim ang dating.