Anong Damit Ang Dapat Isuot Ayon Sa Pamahiin Sa Patay?

Tila ba nakakabit sa atin ang mga pamahiin tungkol sa patay, at hindi lang dahil gusto nating kakaiba—para sa pamilya ko, ito ay paraan ng paggalang at paghawak sa kawalan. Naobserbahan ko na halos lahat ng kultura sa Pilipinas ay may halong lumang paniniwala at bagong relihiyon; bago pa man dumating ang mga Kastila, may animism na ang mga ninuno natin—pinaniniwalaang may espiritu ang mga bagay at lugar—kaya't natural lang na magkaroon ng ritwal kapag may yumao. Habang lumaki, paulit-ulit kong narinig ang mga payo na parang checklist: huwag mag-pagpag para hindi madala ang kaluluwa sa bahay, huwag magbabaraka kapag may lamay sa gabi, at iwasan ang paglaro sa mga bagay na iniuuwi mula sa lamay. Sa paningin ko, nagbibigay ang mga ito ng kontrol sa isang bagay na napakalaki at nakatatakot—ang kamatayan. Para sa mga nagdadalamhati, ang konkretong hakbang ay nakakabawas ng kaguluhan ng damdamin; may ritual, may sinasabi, may gawain. Mayroon ding social function ang mga pamahiin: pinananatili nito ang respeto sa mga nakatatanda at pinapahalagahan ang kolektibong pag-iingat. Sa mga probinsya lalo na, ang pagsunod sa mga ito ay tanda ng pagiging mabuting kapitbahay at ng pakikilahok sa komunidad. Kahit na sceptical na ako minsan, nakikita ko pa rin kung paano nagbibigay ng aliw at kahulugan ang mga pamahiin kapag may yumao—hindi lang takot, kundi pagnanais ding alagaan ang alaala ng mahal sa buhay.

Madalas akong bumabalik sa unang taludtod ng isang pirasong pampanitikan na tunay na gumulat sa modernong tula: ang seksyong ‘The Burial of the Dead’—na isinulat ni T. S. Eliot at bahagi ng mas malawak niyang obra na ‘The Waste Land’ na nailathala noong 1922. Sa tagpuang iyon nagsimula ang buong himig ng pagkawalang-katiyakan, mula sa siklo ng panahon hanggang sa pagliitim ng pag-asa; kilala ang unang linya na "April is the cruellest month" bilang isang pintig ng panibagong pananaw sa tradisyonal na romantisismo. Nagtataka ako kung bakit ang pagsasalin sa Filipino—na kadalasang tinatawag na ‘Burol ng Patay’ sa ilang antolohiya—ay nagdudulot ng ganitong malamig ngunit malalim na damdamin. Hindi lang ito historikal na piraso; isang kaleidoscope ng mitolohiya, relihiyon, at personal na pagkawasak. Sa mga panahon kapag naghahanap ako ng tula na magugulo ang isip ko sa mabuting paraan, palagi kong binabalik ang seksyong ito—parang lumang kaibigan na puno ng hiwaga at aral.

Nakakapanabik talagang pag-usapan ang paksang ito — nariyan ang kakaibang halo ng kasaysayan at kababalaghan kapag lumalapit ka sa mga burol ng patay o 'kofun'. Personal, madalas akong naaakit sa mga anime na may temang lumang libingan dahil ramdam mo agad ang sinaunang presensya: hindi literal na maraming anime ang naka-base lang sa isang burol, pero marami ang gumagamit ng mga kofun bilang sentrong simbolo o setting para sa mga espiritu at alamat. Halimbawa, madalas na lumabas ang mga ganoong elemento sa 'GeGeGe no Kitaro' kung saan naglalaro ang serye sa folklore at mga lumang libingan bilang pinto para sa mga yokai. Sa mas poetic na paraan naman, ang 'Mushishi' ay may mga episode na tumatalakay sa mga sinaunang lugar at kung paano nagtatabi ang lupa ng mga memorya at kababalaghan. Mayroon ding mga eksena sa 'Inuyasha' at 'Dororo' na nakakabit sa lumang kabundukan o libingan bilang pinagmumulan ng sumpa o lihim. Kung trip mo ang kombinasyon ng archaeological vibe at supernatural, hanapin mo ang mga episode o arko ng mga seryeng ito na tumatalakay sa lumang kabihasnan—iba ang dating kapag alam mong totoong pinagmulan ng inspirasyon ang mga kofun. Sa huli, mas masarap panoorin kapag alam mong may real-world na kasaysayan na nakakabit sa kababalaghan sa screen.

Tila ba ang pinaka-matibay na teorya tungkol sa ‘Burol ng Patay’ ay yung nagsasabing hindi ito simpleng lugar kundi isang uri ng purgatoryong nabuo mula sa kolektibong alaala at pasakit ng mga nasawi. Nakikita ko ito bilang isang emosyonal na ecosystem: bawat lapak ng lupa, bawat bitak sa lapida at paulit-ulit na mga anino ay representasyon ng hindi natapos na kwento. Sa maraming eksena, may mga tauhan na biglang nakakaramdam ng deja vu o nakakakita ng mga bagay na tila pamilyar — malinaw na sinasabi ng naratibo na may memorya ang lugar na iyon. May mga palatandaan din: paulit-ulit ang motifs tulad ng mga sirang relo, mga puting paru-paro, at mga pangalan na nawawala sa listahan kapag nagiging komportable na ang isang karakter. Para sa akin, ang pinaka-malakas na ebidensya ay kapag nagkakaiba-iba ang topograpiya depende sa mga emosyong nararamdaman ng mga karakter — parang buhay ang lupa at nag-react ito sa pananabik, pagdadalamhati, o pagtatangka ng mga buhay na ayusin ang kanilang mga kasalanan. Hindi lang ito horror set-piece; ito ay moral arena. Personal na iniisip ko na ang teoryang ito ang tumitimo dahil nag-uugnay ito ng lore sa theme ng healing at guilt. Mas masakit kaysa sa simpleng jump scares: hinihingi nito sa audience na magmuni-muni tungkol sa kung paano ang kolektibong kalungkutan ay nagiging isang lugar, at kung paano natin haharapin yung mga multo natin.

Naku, sobrang saya ko nang makita ko yung limited edition ng ‘Burol ng Patay’ live sa isang pop-up stall — akala ko pagkaraan lang ng ilang araw mawawala na talaga. Noon, nabili ko siya diretso sa official publisher booth sa Komikon; madalas unang lumalabas ang ganitong limited runs sa mga conventions o pop-up events dahil doon nila gustong i-target ang hardcore fans. Bukod sa conventions, ang unang lugar na nire-review ko palagi ay ang opisyal na website o Instagram ng publisher dahil kadalasan may pre-order announcements at links doon para sa limited editions. Kung hindi ka maka-attend ng event, subukan mong mag-check sa major local retailers tulad ng ‘Fully Booked’ o ‘National Book Store’ online at physical stores; minsan kumokonsign ang publisher sa kanila. Sa online marketplaces naman, nag-iingat ako at binabantayan ang Shopee, Lazada, at Facebook Marketplace pero lagi kong hinihingi ang clear photos ng serial number o certificate of authenticity bago bumili. Tip lang mula sa akin: mag-subscribe sa mailing list ng publisher at i-follow ang mga kolektor sa Twitter o Instagram para sa restock alerts. Kapag bumili ka second-hand, hilingin ang close-up photos ng spine, inner pages, at anumang unique seal — use your gut para umiwas sa pekeng kopya. Mas madali kapag handa kang maghintay at mag-alerto — nagkakahalaga talaga ang tiyaga pag limited edition.

Tulad ng nataon sa mga kasal ng mag-anak namin, hindi nawawala ang mga pamahiin na nagiging usapan at nagpapakulay sa selebrasyon. Isa sa pinaka-karaniwan ay ang bawal makita ng nobyo ang nobya bago ang seremonya—sinabi nila na magdudulot daw iyon ng malas o sirang swerte. Marami ring pamilya ang nag-iingat na huwag magsuot ng perlas sa araw ng kasal dahil sinasabing nagdadala iyon ng luha; ang kuwentong iyon ay paulit-ulit na naikwento tuwing nagbibihis ang bride at lagi akong napapangiti tuwing naririnig ko. May mga ritwal din na hinalin mula sa impluwensiyang Kastila tulad ng ‘arras’ o 13 barya na ibinibigay ng groom sa bride para sa kasaganaan, at ang paglalagay ng belo at lubid na nagsasagisag ng pagkakaisa. At kahit na pamahiin lang sa iba, maraming magsisintahan ang tumatanggap ng pag-ulan sa kanilang araw bilang biyaya—sinabi ng lola ko na ang ulan ay swerte at tanda ng paglilinis. Sa huli, nakikita ko na ang mga pamahiin na ito ay nagiging bahagi ng ritwal at alaala: may kabuluhan kahit na simpleng pare-pareho lang ang paniniwala o kombensiyon ito sa pamilya. Nagtatawanan kami, nag-aalala nang kaunti, pero laging nauuwi sa saya at pagsasama-sama ng pamilya.

Nakakatuwa na maraming pamahiin sa kasal ang napapasa-pasa pa rin, pero may ilan talaga na hindi na dapat pakinggan ng nobya—lalo na yung nagpapahirap o sumisira sa kalayaan niya. Halimbawa, ang pamahiin na bawal magsuot ng pearls dahil daw magiging malungkot ang asawa o laging iiyak ang may-ari—personal, hindi ako naniniwala. May kilala akong nobya na umasa sa pearls ng lola niya bilang family heirloom; isinuksok niya iyon at mas naging espesyal ang araw. Mas delikado kaysa sa anumang “masamang” simbolo ang ang pagkapilit sa nobya na huwag magsuot ng gusto niya dahil takot lang sa pamahiin. Pareho rin ang sa ideya na hindi dapat makita ng groom ang bride bago ang seremonya dahil magdadala raw ng malas; kung gusto ninyo ng private first look para kalma at mas maganda ang photos, sundin ninyo ang puso ninyo. Bawal ding sundin ang mga pamahiin na naglilimita sa pagdedesisyon ng nobya—halimbawa, pagbabawal sa pag-uwi ng personal na gamit o sa pag-uusap tungkol sa budget. Ang kasal ay tungkol sa dalawang tao; kapag ang mga pamahiin ay nagiging dahilan ng pag-aaway o anxiety, panahon na para iwanan ang mga iyon at gawin ang seremonya na may pagmamahal at respeto sa isa’t isa.

Ang araw ng patay ay isang napakahalagang pagdiriwang sa kulturang Pilipino at puno ng simbolismo. Isang pangunahing simbolo na madalas na ginagamit ay ang ‘kalabasa’. Karaniwang ito ay nakatutok sa mga tradisyonal na pagkaing kanilang inihahanda, tila pumapahiwatig ito ng kasaganaan at masaganang pagtanggap sa mga namayapa. Sa mga altar, makikita rin ang ‘candles’ na sinisindihan bilang simbolo ng ilaw at gabay para sa kanilang mga kaluluwa na naglalakbay. Sinasamba ito ng mga tao hindi lamang bilang pag-alala, kundi bilang simbolo ng pag-asa at pagmamahal sa kanilang mga yumaong mahal sa buhay. Kung may mga bulaklak namang nakalagay, lalo na ang ‘marigold’ o ‘cempasuchil’, ito ay may pananaw sa pagdasal at pagsamba. Ang mga dahon at petalya ng bulaklak na ito ay may simbolo ng paglisan at pag-alis ng mga kaluluwa papuntang paraiso. Kadalasang ang mga bulaklak na ito ang nagbibigay pagkakakilanlan sa mga namayapang espiritu. Sa bawat simbolo, may kwento ito ng pagmamahal at pag-alaala, kaya naman ang araw ng patay ay puno ng kahulugan at pagninilay-nilay. Ang pagsasama-sama ng pamilya sa mga ganitong okasyon ay talagang nagbibigay ng damdamin ng pagkakaisa at respeto. Minsan, nakaka-inspire talaga na marinig ang mga kwentong hatid ng mga matatanda tungkol sa kanilang mga yumaong kamag-anakan, na ikinuwento sa tabi ng mga altar. Higit pa sa pagkakaroon ng magarbong paghahanda, nakakaantig ang kanilang mga alaala na muling isipin. Parang ang bawat simbolo ay nagdadala sa atin pabalik sa mga nakaraang alaala, na puno ng tawa at lungkot. Sa bawat taon, nagiging ritwal ito na nagbibigay ng bagong pag-asa at pagkakataon na ipakita ang ating pagmamahal sa mga yumaong mahal sa buhay. Bilang isang masugid na tagahanga ng kultura, napaka-nakapagbigay ng bagong pananaw ang mga simbolo sa ‘Araw ng Patay’. Nakaka-engganyong isipin kung paano hindi lang ito ang dahilan upang alalahanin ang mga namayapa, kundi isang pagdiriwang ng buhay na kanilang iniwan. Ang pagkakaalam sa dahilan at kahulugan ng bawat simbolo ay nagpapaalala sa akin sa halaga ng pamilya at tradisyon. Ang ganitong pagdiriwang ay dapat ipagpatuloy at ipasa-generasyon, upang ang mga alaala at pagkakaisa ay hindi malimutan.