Anong Mga Libro Ang Dapat Basahin Para Pagbutihin Ang Pagsusulat?

Sarap talagang maghukay ng pinagmulang sining ni Virgilio Almario—siya ang 'Rio Alma' na madalas kong binabasa kapag naghahanap ako ng tinitingalang timpla ng tradisyon at pagbabago. Naging malaking impluwensya sa kanya ang klasikong panulaang Pilipino: si Francisco Balagtas at ang sinulat na 'Florante at Laura' ang palaging binabanggit kapag pinag-uusapan ang radikal na pagbabago sa anyo at wika. Ramdam ko kung paano niya pinagyaman ang lumang anyo at pinalakas ang boses ng makabayang panitikan—may paggalang sa mga bayani at awit ng masa, pero hindi natatakot mag-eksperimento sa bagong anyo. Bukod diyan, kitang-kita rin ang kanyang paghuhugot mula sa mga makata sa pagitan ng mga henerasyon—mga sina Lope K. Santos at Jose Corazon de Jesus—na nagbigay-daan sa kanya para pahalagahan ang yaman ng Tagalog at iba pang katutubong anyo. Hindi mawawala sa listahan din ang impluwensiya ng modernismo at ang mga makabagong kritiko—mga manunulat na sumubok magtunog at mag-istruktura ng tula sa ibang paraan, at pati na rin ang mga tradisyon ng oral literature at kundiman na pumasok sa kanyang panulaan. Sa wakas, para sa akin, ang kagandahan ni Almario ay ang kakayahang pagsamahin ang lumang tinig at bagong himig—parang lumang gitara na pinalakas at inayos para tumunog sa bagong entablado.

Sa palagay ko ang pinakapayak na paliwanag ay galing siya sa halo ng pamilya, alamat, at mga lumang libro na umiikot sa kanyang paglaki. Nakikita ko ang mga usapan sa hapag-kainan, mga kuwentong-bayan, at yung mga lihim na pinapasa mula sa tiyuhin at lola—iyon ang mga unang buto na tumubo sa kanya. Bukod doon, malinaw na may mga modernong manunulat siyang hinango ng disiplina at istilo: ang malinaw na character work at mapusok na emosyon na tila humahalaw sa mga gawa nina 'Nick Joaquin' at 'Lualhati Bautista', pati na rin ang mas malawak na impluwensya mula sa mga nobelang panlabas na naglalarawan ng epiko at personal na pakikibaka. Masasabing inspirasyon din niya ang musika at sining ng kalye; may mga bahagi ng kanyang pagsasalaysay na sumasalamin sa mga simpleng diyalogo ng mga kapitbahay at sa ritmo ng jeepney at tricycle. Sa kabuuan, nakikita ko ang isang manunulat na hindi lamang humuhugot sa isang mapagkukunan—siya ay pinaghalong tradisyonal at kontemporaryong mga tinig, at lumilikha ng boses na pamilyar pero sariwa pa rin. Sa pagtatapos, para sa akin ang kagandahan ng impluwensyang ito ay hindi mo agad matutunton sa isang pangalan lang; ramdam mo ito sa pulso ng kanyang mga kwento at sa paraan niya ng pagtitig sa mundong ipinapakita niya.

Lumipas ang hapon at hindi ko maiwasang mag-smile habang iniisip ang paraan ng pagsusulat ni Merlinda Bobis — parang musika na hindi mo agad malalaman ang susi pero ramdam mo agad sa buto. Sa mga binasa ko, ramdam mo agad ang pagiging malikhain niya sa pagbuo ng mga imahe: maliliit na detalye ng amoy ng isda, ang tunog ng bazaar, mga paglalako ng pagkain, at mga sinulid na kwento ng matatanda na biglang nagiging alamat. Madalas niyang haluin ang English at Filipino sa isang natural na daloy, kaya may pagka-orality ang kaniyang tono — parang kwento sa tabing-dagat na binubuo mula sa mga bulong ng komunidad. Ang resulta ay prosa na lyrical, puno ng sensory detail at paminsan-minsan ay may bahid ng mahiwaga o magical realism na hindi pilit kundi organiko. Nakikita ko rin sa 'Banana Heart Summer' ang pagdiriwang ng pamilya at pagkain bilang paraan ng pagmapaalala at paglaban sa pagkakakilanlan, kaya bago matapos ang isang kabanata ay hawak mo na ang puso ng mga karakter. Personal, naaalala ko kung paano napapangiti ako sa kanyang mga paglalarawan ng maliliit na ritwal—parang umiikot ang mundo sa mga ordinaryong bagay. Mahilig ako sa mga may ganitong istilo dahil pinagsasama niya ang tula at kathang-isip na parang natural na paghinga; hindi mo ramdam na pinipilit ang epekto, umaagos lang at tumatatak.

Paano kung may ibang mundo na tayong puwedeng pasukin? Iyan ang simula ng aking pag-iisip sa pagsusulat sa fanfiction. Para sa akin, ang pagsusulat sa ganitong paraan ay tila isang paglalakbay na may hangaring baguhin ang kwento o idiskubre ang mga aspeto ng mga paborito nating karakter at mundo. Napakaluwag na paglikha, parang ito ang SandBox kung saan mahilig tayong maglaro. Kapag imbento tayo ng ating mga kwento, nagbibigay tayo ng bagong dimensyon sa mga tauhang kinagigiliwan natin, at nagiging bahagi tayo ng mas malaking komunidad na nakakapagbahagi ng mga ideya at pananaw. Madalas akong nagbabad sa mga forum, o kaya naman nagsusulat sa aking sariling blog kasabay ng mga kaibigang tagahanga, at ang koneksyon ay patuloy na lumalawak. Paano pa, kung ikaw ay isang masugid na tagahanga ng 'Harry Potter' o 'Naruto', na kung saan madaling masilip ang mga plot twists na hindi natapos ng orihinal na mga kwento? Ang fanfiction ay nagiging daan upang maipahayag ang ating mga bisyon at for the most part, nagiging boses tayo sa mga karakter na parang nawawala sa limelight. Isa pang aspeto ng fanfiction na bumabalot sa puso ko ay ang mas malalim na pag-unawa sa mga tema na hindi laging napapansin sa orihinal na kwento. Minsan, bumabalik ako sa mga lathala ng 'Fullmetal Alchemist', at ang nagiging inspirasyon ukol sa moralidad at sakripisyo ay pwedeng talakayin nang mas masusi. Ang mga kwentong sinulat ng fans ay nagbibigay-daan upang mas mapag-usapan ang mga isyung ito sa mas malawak na paraan, at sa bawat iba’t ibang bersyon, nakikita natin ang mga suliranin at solusyon mula sa iba’t ibang lente. Halimbawa, sa isang kwento, gumagamit ako ng alternate universe kung saan nagkapalitan ang mga tungkulin ng mga karakter. Ang mga ganitong kwento ay nagiging paraan upang tuklasin ang mga pag-uugali sa isang mas mapanlikhang paraan. Naging mahalaga ito sa akin dahil may mga pagkakataon, nakakalimutan nating suriin at tanungin ang ating sarili ukol sa mga bagay na ipinapapakita sa kwento. At syempre, ang pagkakaroon ng mga tagabasa at kapwa manunulat mula sa iba't ibang sulok ng mundo ay tila isang malaking pamilya. Iba-iba ang ating pinanggalingan, pero ang pagmamahal sa pisikal at digital na mga kwento ay nag-uugat sa ating mga puso. Sa kalaunan, nai-inspire tayo na magpatuloy sa pagsusulat, dahil sa bawat komento, bawat suporta, nagiging bahagi tayo ng isang mas malaking larawan. Ibig sabihin, ang pagsusulat ng fanfiction ay hindi lamang isang aktibidad; ito ay isang paglalakbay patungo sa mas malalim na pagkakaintindihan at pagkakaisa sa pamayanan, na puno ng sarap at sigla.

Nakakatuwa—ang dami ngang libreng opsyon kung alam mo lang saan hahanapin, at talagang na-excite ako tuwing may bagong workshop na lumalabas online o sa community center. Madalas kong sinubukan ang kombinasyon ng online at on-site: ang mga lokal na library at cultural centers dito sa siyudad ay regular may bulletin o Facebook events para sa libre o donation-based na writing sessions. Kapag nag-a-attend ako sa ganyang events, madalas pulang-kape at notebook ang dala ko, at laging may natututunan kahit maliit na teknik lang — napakahalaga ng feedback mula sa ibang manunulat. Kung trip mo naman ng structured online courses, lagi kong tinitingnan ang 'Reedsy' para sa kanilang free email courses at resources. Pwede ring mag-audit ng courses sa 'Coursera' o 'edX' nang libre kung hindi mo kailangan ng certificate. Isa pang go-to ko ay ang YouTube lectures—malaki ang naitulong sa akin ang mga lecture ni Brandon Sanderson para sa novel craft; available nang libre at napakadetalyado. May mga podcast din ako na sinusubaybayan tulad ng 'Writing Excuses' na swak pakinggan habang nagjo-commute. Practical tip na lagi kong sinasabi sa mga kaibigan: mag-join sa local NaNoWriMo group o sa mga Facebook/Discord communities ng manunulat — doon mo makukuha ang accountability at workshop-style critique nang walang bayad. Sa huli, pinakamalaking tulong ang aktuwal na pagsusulat at paghingi ng feedback, kaya huwag matakot mag-try at samantalahin ang mga libreng oportunidad na nag-aalok ng hands-on practice at kapwa manunulat na handang tumulong.

Madalas kong makita sa mga draft ng nobela ang magkaparehong pagkalito sa 'nang' at 'ng', kaya buong puso kong gustong linawin ito — lalo na pag nag-e-edit ako ng dialogue at narration. Sa madaling salita: gamitin ang 'ng' kapag nagmamarka ka ng pag-aari o direkta o object ng pandiwa; gamitin ang 'nang' kapag naglalarawan ka kung paano, kailan, o bakit nangyari ang isang kilos (adverbial), o kapag gumagawa ng koneksyon bilang pang-ukol/conjunction. Halimbawa, tama ang mga ito: "Sumulat ako ng nobela" (dito, 'ng' ang object marker — sinulat ko ano? nobela), "Ang bahay ng kapitbahay" (pagmamay-ari), at "Kumain siya ng prutas". Sa kabilang banda, tama ang mga ito: "Sumulat siya nang tahimik" (paano siya sumulat? nang tahimik), "Nang dumating ang gabi, tumahimik ang lungsod" (kailan?), at "Nagtrabaho sila nang buong gabi" (ganoon ang paraan o tagal). May pagkakataon akong muntik magsayang ng linya dahil sa maling partikula — sinulat ko dati sa isang eksena: "Tumayo siya ng mabilis" na dapat ay "Tumayo siya nang mabilis". Pag binasa ng beta reader, naguluhan sila kung sino ang tumayo at ano ang tumayo — maliit na pagkakamali pero malaking epekto. Tip ko: kapag hindi ka sigurado, subukang palitan ang 'nang' ng 'noong' o 'sa paraang' — kung pasok ang kahulugan, malamang 'nang' ang kailangan. Kung wala namang sense kapag pinalitan ng 'noong', malamang 'ng' ang tama. Sa pagsusulat ng nobela, linaw ang pinakamahalaga: tama ang gamit ng 'ng' at 'nang' para hindi magulo ang takbo ng iyong kwento.

Sino ba naman ang hindi matutunghayan ng diwa ng pagsusulat sa mga nobela at kwentong-bayan? Ang mga ganitong akda ay tila nagsisilbing bintana sa mga mundo ng imahinasyon na nagbibigay liwanag sa ating mga pinapangarap, takot, at pag-asa. Sa pamamagitan ng mga kwentong ito, naipapahayag ang kultura at tradisyon ng isang lipunan, kaya't napakahalaga ang kanilang papel sa ating kolektibong kaalaman. Isipin mo na lang kung paano bumuo ng koneksyon ang mga kwento sa atin—halos bawat pahina ay nagtuturo ng aral o nagbibigay ng naiibang pananaw. Kailangan ang pagsusulat upang matulungan tayong makilala ang ating sarili at ang ating lugar sa mundo. Sa ‘Diablo’ ni Carlos Ruiz Zafón, halimbawa, natutunghayan ang pagkakahiwa-hiwalay ng mga tao sa isang malawak na lipunan, at gaano nito maapektuhan ang ating pakikipag-ugnayan sa iba. Tumutulong ang mga kwento na buuin ang ating pagkakakilanlan at dumaan sa mga damdamin na madalas nating pinipigilan. Kahit anong uri ng kwento, nagdadala ito ng liwanag, kasiyahan, o kahit sakit, na nagpapalalim sa ating paksa at pananaw sa buhay. Bilang isang tagahanga ng mga kwentong-bayan, masasabi kong ang mga ito ay hindi lamang basta aliw. Ang bawat kwento ay puno ng mensahe at aral na maaaring magbago ng ating pananaw sa mga bagay-bagay. Halimbawa, sa mga kwentong bayan tulad ng ‘Alamat ng Buwitre’, maiisip natin ang halaga ng ating mga desisyon sa buhay. Ang mga kwentong ito ay halaw ng katotohanan na maaaring piliin natin, pero may mga resulta ang ating mga aksyon. Mahalaga ang pagsusulat para mapanatili ang mga aral na ito at mapagana ang imahinasyon ng mga susunod na henerasyon. Sa mga ganitong paraan, ang pagsusulat ay nagsasagawa ng mahaba at pantay na papel sa ating buhay na nagbibigay-diin sa ating nasyonalidad at pagkakaisa. Kapag isinusulat ang mga nobela at kwentong-bayan, para bang isang pagkain ang ating ginagawa—pinagsasama-sama ang mga sangkap ng imahinasyon, karanasan, at kwento ng iba upang makagawa ng isang masustansyang inumin ng kaalaman at entertainment. Dito nagmumula ang mga ideya na nakakatulong hindi lamang sa ating sarili kundi pati na rin sa iba. Nakakakonekta tayo sa iba sa pamamagitan ng agos ng salita at kwento na umuusbong mula sa ating kalooban. Kasama ng pagsusulat, lumalabas ang ating kahusayan sa paglikha at pagbubuo ng isang mundo mula sa simula o pagsasagawa ng mga kwento sa ibang anyo. Alinmang planeta, karagatan, o koneksyon ang ating gusto—ang mga kwento ang mumuhay sa ating kamalayan at patuloy na lalago sa ating isipan.

Sa mundo ng telebisyon, ang pagsusulat ay talaga namang nagdadala ng puso sa mga karakter at kwento na ating minamahal. Kapag nagsusulat ang mga manunulat ng mga serye, tila sila ay nagsisilbing mga diyos, pinapanday ang mga mundo at mga buhay ng mga tauhan. Ang mga diyalogo, ang twist sa plot, at ang pagbuo ng emosyonal na koneksyon — lahat ng ito ay nagmumula sa masusing pagsasaalang-alang ng mga manunulat. Isipin mo na lang ang mga paborito mong palabas; hindi ba't ang mga kumplikadong estratehiya at pagsasalaysay na ipinatupad nila ay nagbigay sa iyo ng maraming oras ng kasiyahan? Tulad ng sa 'Breaking Bad,' kung saan ang karakter ni Walter White ay lumalampas sa simple niyang pagiging guro ng kimika. Ang mahusay na pagsulat sa seryeng ito ay nagpalalim sa ating pagkakaintindi sa kanyang masalimuot na paglalakbay, na naging sanhi ng ating mga damdamin na magbago mula sa simpatiya patungo sa galit. Ang mga manunulat ang may kontrol sa naratibong direksyon at sila ang nagsisilbing gabay sa ating emosyonal na karanasan. Makikita natin ang halaga ng kanilang sining sa bawat detalye. Sa huli, ang mga kwentong nabuo mula sa mahusay na pagsusulat ay nagbibigay inspirasyon, naglalantad ng mga isyu sa lipunan, at nagbibigay liwanag sa mga relasyon na may kahulugan. Kaya naman, sa bawat episode, ang mga manunulat ay nagbibigay sa atin ng mga aral na umaabot sa ating puso at isipan — isang kayamanan na higit pa sa simpleng entertainment!