May Isinaling Tula Ba Mula Kay Ildefonso Santos?

Nakakabilib talaga kapag naiisip ko kung paano nag-iwan ng bakas ang mga taong tulad ni Ildefonso P. Santos sa ating mga lungsod — at oo, ipinanganak siya noong 1929. Lumaki ako na napapaligiran ng mga parkeng may balanseng disenyo at mga plaza na mukhang pinag-isipan, at doon ko unang napansin ang istilong pinagpapahalagahan ng mga landscape designer tulad niya. Sa mga lumang litrato at lathala, makikita mong ibang-iba ang pananaw sa pampublikong espasyo noong panahon niya, mas may puso at may pakikipag-ugnay sa tao kaysa puro betong at metal lang. Bilang isang taong mahilig maglakad-lakad at magmuni sa mga open spaces, madalas kong i-link ang mga lugar na may maayos na mga puno, daanan, at upuan sa mga prinsipyo na ipinakilala ni Santos noong mga dekada ng kanyang pag-angat. Hindi ko sinasabi na siya lang ang gumawa ng lahat, pero malinaw na ang kanyang taon ng kapanganakan — 1929 — ay naglagay sa kanya sa henerasyon na nagpasimula ng modernong pag-unawa sa urban landscape sa Pilipinas. Sa personal na level, natutuwa ako na may mga personalidad tulad niya na inuuna ang human scale sa disenyo. Tuwing nakikita ko ang mga hugis ng punong nag-aalok ng lilim o ang maayos na paglalagay ng mga bangko sa isang plaza, naiisip ko na marami sa mga ideyang iyon ipinakilala o pinagyaman noong panahon niya. Ang simpleng impormasyong ito — 1929 — nagbubukas ng mas malalim na pagtingin sa konteksto ng kanyang gawain at ng panahon kung saan siya lumitaw.

Nakakatuwang mag-hunt ng ganitong klaseng koleksyon—ito pa ang kwento ko kung paano ko kadalasan hinahanap ang mga gawa ni Ildefonso Santos. Una, sinubukan ko ang mga pangunahing bookstore dito sa Pilipinas tulad ng National Book Store at Fully Booked; madalas may mga bagong reprints o baka kayang i-special order ng staff. Kung walang laman sa shelves, sinisilip ko ang mga university presses tulad ng University of the Philippines Press o Ateneo de Manila University Press, dahil minsan doon lumalabas ang mga akademikong edisyon o compilations na hindi na ipinapalabas sa malalaking chain stores. Pangalawa, lapit ako sa online marketplaces—Shopee at Lazada talaga ang mabilis na panimula, pero talagang nag-ingat ako sa seller ratings at litrato ng mismong libro (edition at kondisyon). Kapag medyo rare, tinitingnan ko rin ang international options tulad ng Book Depository o Amazon—maaari kang makahanap ng secondhand copy o out-of-print edition doon, pero maghanda sa shipping fees at mas mahaba ang delivery time. Isa pang tip na pumapabor sa akin: sumali sa mga Facebook groups o online communities para sa mga book collectors dito sa Pilipinas; may mga nagbebenta o nagpapalitan ng rare titles at minsan mas mababa pa ang presyo. Sa huli, hindi ko pinalalagpas ang mga secondhand bookstores at garage sales kapag nasa siyudad ako—may mga pagkakataong nabibili ko ang lumang koleksyon na hindi ko akalain. Kapag bumili, lagi kong chine-check ang edition, ISBN (kapag available), at kondisyon ng pahina bago magbayad. Mas masarap kapag may kasamang personal na kwento ang nabili mong libro—para sa akin, iyon ang charm ng paglalakad sa mga pahina ng lumang koleksyon.

Tila ba lumulutang sa isip ko ang mga lumang kwerdas ng panitikang Pilipino kapag iniisip si Ildefonso Santos—hindi lang dahil siya mismo ay makata, kundi dahil napakalalim ng pinag-ugatang impluwensya sa kanya. Sa pagbabasa ng kanyang mga tula ramdam ko ang anino ni Francisco Balagtas; ang klasikong anyo at malalim na damdamin ng 'Florante at Laura' ay patuloy na bumabalik bilang isang malakas na arketipo para sa mga makata ng kanyang panahon. Kasabay nito, naroon din ang impluwensya ng mga kontemporaneong makata tulad nina Lope K. Santos at Jose Corazon de Jesus, na nagpayaman ng makabagong Tagalog at nagbigay-daan sa mas malayang ekspresyon at istilo. Hindi rin mawawala ang tradisyong bayan—mga awit, salawikain, at kuwentong-bayan na kumikislap sa bawat berso. Nakikita ko kung paano sinisipsip ni Ildefonso ang ritmo ng kundiman at ang melodiya ng mga karaniwang usapan, kaya ang kanyang tula ay madaling tumatagos sa puso ng karaniwang mambabasa. Ang kolonyal na konteksto naman—ang impluwensya ng Espanya at ng panahong Amerikano sa edukasyon at wika—ay humuhubog sa kanyang tema: pag-ibig, bayan, at paghahanap ng sariling tinig. Bilang taong nagbabasa at humahabi ng sariling tula, humahanga ako sa paraan niya ng pagbuo ng tradisyon at pagbabago. Para sa akin, ang mga impluwensyang ito ay hindi simpleng listahan ng mga pangalan; ito ay buhay na pinaghalong mga tinig na nagbubuo ng kanyang natatanging himig—malalim, masalimuot, at totoo sa Pilipino. Natatandaan ko pa rin ang unang beses na nabasa ko ang isang tula niya—tila nagising ang isang lumang damdamin sa loob ko, at iyon ang pinakamagandang pamana ng kanyang pinagmulang mga impluwensya.

Tila ba may himig na laging bumabalik kapag binabanggit ang pangalan niya — ganun ako tuwing nag-iisip ng mga linyang inuugnay kay Ildefonso Santos. Mahilig akong mag-ipon ng mga paborito kong pahayag at ilahad ang mga ito kapag nagkwe-kwento kami ng mga kaibigan tungkol sa makatang Pilipino. May ilang linyang palagi kong binabanggit: "Ang wika ang ating tahanan, kaya dapat ito'y pagyamanin," at "Sa simpleng salita nagtatago ang malalim na damdamin." Hindi laging eksaktong bersyon ito ng orihinal na teksto, pero ito ang diwa na madalas na ipinapahayag ng kanyang mga tula at sanaysay na nabasa ko sa koleksyon ng mga lumang publikasyon. Bilang taong lumaki sa palibot ng biblioteka, napansin ko rin ang iba pang linya na umiikot sa mga talakayan ng mga estudyante at guro: "Ang tula ay hindi palamuti lamang, ito'y boses ng bayan," at "Lahat ng sugat ng puso, may natatanging awit na nagpapagaling." Para sakin, ang mga ganitong diwa ang dahilan kung bakit madalas na binabanggit ang kanyang pangalan tuwing pinag-uusapan ang halaga ng wika at kultura sa panuluyan ng modernong buhay. Hindi ko karaniwang binabanggit ang mga pinakatumpak na bersyon ng bawat taludtod pag hindi ko hawak ang orihinal na sipi, pero alam kong ang sentrong tema—pagmamahal sa wika, pagrespeto sa damdamin, at ang papel ng tula sa lipunan—ay hindi nawawala. Sa huli, kapag nagbabasa ako muli ng anekdota tungkol sa kanya o ng mga sipi mula sa kanyang akda, lagi kong nadarama ang init ng isang makata na tahimik na nagmamahal sa bayan at sa maliliit na bagay na bumubuo ng araw-araw na buhay.

Medyo masalimuot ang kasaysayan ng unang inilathala ni Ildefonso Santos pag titingnan mula sa perspektibo ng isang tagahanga na madalas maghukay sa lumang mga magasin at katalogo. Sa karanasan ko, hindi agad nag-aappear ang isang malinaw na "unang aklat" para sa maraming manunulat ng kanyang henerasyon—madalas na una silang lumabas bilang mga tula o sanaysay sa mga pahayagan at magasin bago maitipon sa isang book-length na koleksyon. Nang sinubukan kong mag-trace ng timeline niya, napansin ko na maraming talaan ang nagre-refer sa kanyang mga unang publikasyon bilang mga pirasong lumabas sa mga periodiko gaya ng 'Liwayway' at ilang unibersidad na journal, at hindi agad isang standalone na aklat. Habang nagbabasa ng mga biograpiya at lumang katalogo sa National Library, nakita ko rin na may pagkakaiba-iba ang pinagtuturok ng bibliographers: ang ilan ay tumutukoy sa isang maagang koleksyon ng mga tula bilang kanyang unang aklat, samantalang ang iba ay tumutukoy sa kanyang unang opisyales na monograph o compilation na nalathala nang mas huli. Personal, naiintriga ako sa prosesong ito—parang naglalaro ng hulaan at pag-assemble ng puzzle ang paghahanap ng unang opisyal na publikasyon. Kung bibilangin ang buong konteksto, mas makatwiran sabihing ang kanyang unang publikasyon na nakilala nang malawak ay mga tula sa mga pahayagan na kalaunan ay naging pundasyon ng kanyang unang book-length na koleksyon. Gusto kong maglaro ng detective pa dito minsan, pero hanggang ngayon ay nananatiling isang maliit na palaisipan na nag-iiwan sa akin ng pagnanais na magbasa pa ng mas marami tungkol sa buhay-panitikan niya.

Sobrang saya ko kapag napapagusapan ang mga lumang tula na lumaki ako—lalo na yung madaling maaalala ng kahit sinong bata. Para sa maraming Pilipino, ang pinakatanyag na tula ni Ildefonso Santos ay ang ‘Ang Guryon’. Madaling lapitan ang tula: simple ang mga salita pero malalim ang hugis ng damdamin na ipinipinta nito. Minsan parang larong pambata lang, pero may lungkot at pag-asang sabay na pumapailanlang kasama ng guryon sa himpapawid. Naging paborito ito sa mga paaralan at malimit na bahagi ng mga antolohiya dahil madaling i-recite at puno ng imahen—ang tali, ang hangin, ang pag-alis ng guryon—na madaling i-translate sa nararamdaman ng makabasa. Personal, lagi akong natatauhan sa kakayahan nitong maghatid ng nostalgia: parang bumabalik ang hapon ng pagkabata kung saan malayo ang paglipad mo, at may kaunting pangungulila na hindi naman malungkot, kundi mapanaginipan. Sa tuwing nababanggit ang pangalan ni Ildefonso Santos sa klase o sa kapehan, ‘Ang Guryon’ agad ang lumilitaw sa isip ko, at naiisip ko ang simpleng kapangyarihan ng isang tula na nag-uugnay ng henerasyon at alaala.

Sobrang nakakaantig ang paraan ng pagsusulat ni Ildefonso Santos para sa akin—parang may kakayahan siyang gawing payak na larawan ng buhay ang isang simpleng salita. Lumaki ako sa mga koleksyon ng tula na madalas basahin sa paaralan, at isa sa hindi ko malilimutang tula ay ang ‘Ang Guryon’. Hindi lang ito basta-basta tula para sa mga bata; doon ko unang naranasan ang malinaw, malumanay, at malalim na imahe na kayang ihatid ng makatang Tagalog. Sa maraming aspeto, siya ang nagdala ng bagong damdamin at bagong himig sa panitikang Tagalog noong unang kalahati ng ika-20 siglo. Bukod sa kanyang mga tula, naalala ko rin kung paano siya naging tulay sa pagitan ng tradisyonal at makabagong paraan ng pagsulat. Madalas niyang sinasalamin ang kalikasan, pagkabata, at pang-araw-araw na karanasan nang may malay at payak na wika, pero puno ng simbolismo. Maraming guro at manunulat ang humango ng inspirasyon sa kanya; ang kanyang mga akda ay naging bahagi ng kurikulum at nagpalago ng interes ng mga kabataan sa sariling wika. Panghuli, personal kong hinahangaan ang kanyang sining dahil pinaparamdam niya na ang tula ay para sa lahat—hindi lamang para sa piling intelektwal, kundi para sa sinumang may puso at pandinig na handang makinig.

Nakakahiya man aminin, pero tuwing binabasa ko ang mga tula ni Ildefonso Santos, para akong bumabalik sa mga simpleng tanong ng pagkabata—kung ano ang tunog ng hangin, lasa ng ulan, at kung paano umiikot ang mundo sa paligid ng munting bahay. Bilang taong tumuturo noon sa mga magkakaibang henerasyon, nakita ko kung paano niya ginawang mabuhay ang Filipino sa paraang hindi artipisyal o malayo sa pang-araw-araw na dila ng tao. Hindi niya itinaboy ang mambabasa sa mataas na retorika; sa halip, ginamit niya ang payak na salita para magtanim ng malalim na damdamin at pag-unawa sa sariling kultura. Sa praktikal na aspeto, mahalaga ang kanyang obra dahil madalas itong nagsisilbing tulay: nag-uugnay ng tradisyonal na anyo at bagong pamamaraan ng tula, at nagpapakita kung paano maaaring maging modern ang panulatan nang hindi sinasakripisyo ang identidad ng wika. Nakikita ko rin ang impluwensya niya sa mga aklat-aralin at sa paraan ng pagre-recite ng tula sa paaralan—iyon mismong pagbigkas na nagbubuhos ng damdamin at memorya. Para sa akin bilang guro at tagamasid, ang pinakamahalaga ay naituro niya na ang Filipino ay hindi lamang para sa sanaysay o opisyal na komunikasyon—ito rin ay tahanan ng malalim na imahinasyon at panitikan, at iyon ang pinakatakbuhan ng kanyang legasiya.