Sino Ang Mga Kilalang Epikong Tauhan Sa Hinilawod?

Nakakatuwang isipin kung paano nabuhay ang mga kuwento noon sa bibig ng mga matatanda—ganun din ang pinagmulan ng ‘Hinilawod’. Ito ay isang napakahabang epiko mula sa mga taong Sulod sa gitnang bahagi ng Panay, at tradisyunal na iningatan sa pamamagitan ng mga awit at pag-awit ng mga tinatawag na binukot o mga tagapag-alaga ng mga kuwentong baybayin. Sa mitolohiya ng pinagmulan nito makikita ang pagsasanib ng kosmolohiya at kasaysayan ng mga angkan: nagsasalaysay ito ng pagdating at pakikipagsapalaran ng mga diyos, diyosa, at mga demigod na humubog sa mundo at sa mga tao. Sa gitna ng epiko makikita ang tatlong pangunahing bayani—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap—na anak ng mga makapangyarihang nilalang at tao, at sila ang sumasagisag sa pinagmulan ng maraming lahi at kaugalian sa rehiyon. Kasama rin sa mitolohiya ang mga makapangyarihang diyosa tulad ni Alunsina, na madalas inilalarawan bilang pinagmulan ng ilang sagradong linya at mahahalagang pangyayari. Ang mga labanan, paglalakbay, at mga engkwentro sa mga nilalang na mananaog at nasa kalawakan ay hindi lang aliw—naglalahad din ito kung paano isinasaayos ang mundo ayon sa paniniwala ng mga panauhin ng epiko. Personal, tuwing naiisip ko ang ‘Hinilawod’ naiisip ko ang bigat ng responsibilidad ng mga tagapagsalaysay—kung paano nila pinagyayaman ang kolektibong alaala ng isang komunidad. Sa modernong panahon, ang epiko ay isang tulay na nag-uugnay sa atin sa mga pinagmulan ng kultura, nagbibigay ng dahilan para damhin at pahalagahan ang ating kasaysayan bilang mga Pilipino mula sa Panay.

Naramdaman ko agad ang malakas na tibok ng epiko noong una kong narinig ang mga unang taludtod ng 'Hinilawod'—parang sinimulan ka nito sa isang malawak na larawan ng mundo bago pa man umusbong ang mga bayani. Sa pinakasimpleng kronolohiya, nagsisimula ang epiko sa malawak na pinagmulan: ang paglikha ng daigdig at ang pag-iral ng mga diyos at diyosa ng Panay, at lalo na ang kwento nina Alunsina (isang makapangyarihang diwata) at Datu Paubari, na magbubunga ng tatlong maalamat na anak—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Ito ang pambungad na humahabi sa kanilang mga kapalaran at nagtutulak sa bawat isa na humakbang palabas para sa kani-kanilang pakikipagsapalaran. Mula rito, umiikot ang unang malaking yugto kay Labaw Donggon: ang kanyang mga paglalakbay, pakikipaglaban sa mga halimaw at espiritu, at mga pag-ibig na nagdulot ng mga serye ng labanan at paghihirap. Madalas ipinapakita siya bilang unang magtatangka sa mga malalayong lugar para magtanong at umibig, at dito lumilitaw ang tema ng paghahanap at pagsubok. Ang sunod na makapal na kabanata naman ay kay Humadapnon—mas misteryoso at romantikong bayani—na dumaan sa mga pakikipagsapalaran na may halos kababalaghan: paglalakbay sa ilalim ng dagat, pakikipaglaban sa madilim na pwersa tulad ni Saragnayan, at mga pagtatangkang iligtas o muling makapiling ang kanyang minamahal. Ang mga eksenang ito madalas may pagkakabit-kabit na gawaing pampagtatag ng dangal at paghihiganti. Sa huli, dumadating ang mga kuwento ni Dumalapdap—ang pinakabata o minsan pinaka-mapagparaya sa magkakapatid—na nagtatag ng sarili niyang mga tagumpay at pamana. Ang pagtatapos ng epiko ay hindi isang simpleng one-line na wakas: may pagkakasundo, may pagbalik-loob, at may paglalatag ng aral tungkol sa pinagmulan, dangal, at relasyon ng tao at diyos. Bilang isang tagapakinig na lumaki sa mga awit ng mga mang-aawit mula sa Sulod, ang kronolohiya para sa akin ay hindi lang sunod-sunod na pangyayari kundi isang paulit-ulit na pag-ikot ng pagsubok, pag-ibig, laban, at pag-ahon—at iyon ang nagbibigay-buhay sa 'Hinilawod'. Natatandaan ko pa ang bigat ng bawat taludtod—parang bawat baitang sa kwento ay may sariling tibok ng puso.

Sobrang saya kapag nakikita ko ang interes ng mga kaibigan sa mga epikong tulad ng 'Hinilawod' — kaya eto ang pinakasimpleng roadmap na sinusundan ko kapag naghahanap nito sa Pilipinas. Una, bisitahin ang mga malalaking bookstore tulad ng National Book Store at Fully Booked; madalas may seksyon sila ng panitikan o folklore na pwedeng may kopya o makakapag-order. Kung wala sa branch, humingi ng tulong sa staff para mag-order ng inter-branch o special order. Mayroon ding mga independent at spezialistang tindahan sa Visayas (lalo na sa Iloilo at Antique) na mas malamang may stock o alam kung saan makakakuha. Pangalawa, online marketplaces gaya ng Lazada at Shopee ay mabilisang solusyon — mag-search ng 'Hinilawod book' at i-filter ang mga reputable sellers. Huwag kalimutang i-check ang kondisyon ng libro at seller ratings. Para sa mas academic na edisyon, subukan ang mga university libraries o bookstore ng mga unibersidad sa Visayas; minsan ang kanilang presses o mga cultural centers sa Iloilo at Capiz ay naglalabas o nagbebenta ng lokal na edisyon. Sa huli, ang mga community events, lokal na kiosks sa festivals, at secondhand bookstores (tulad ng Booksale o mga lokal na ukay-libro) ay perfect para sa rare finds — ako mismo, may nakuha akong magandang lumang edition sa isang maliit na tindahan sa Iloilo na hindi ko akalain.

Sobrang saya kapag napag-uusapan ang 'Hinilawod'—para sa akin, ito ang pinaka-sariwang halimbawa ng oral tradition na nabubuhay pa rin sa puso ng Panay. Ang pinaka-mahalagang punto: hindi ito unang "nasulat" sa isang libro o papel sa sinaunang panahon. Ang 'Hinilawod' ay ipinasa sa pamamagitan ng pag-awit at pagbigkas ng mga mananambit mula sa Sulod na komunidad sa gitnang bahagi ng isla ng Panay. Sa madaling salita, unang naitala ito sa bibig ng mga tao — sa mga tabi ng apoy, sa mga pista, at sa panahong nagtitipon-tipon ang komunidad. Makalipas ang maraming taon ng oral transmission, dumating ang panahon na sinimulang i-transcribe at i-record ng mga mananaliksik at folklorist noong ika-20 siglo. Ibinaybay at initala nila ang mahabang chant mula sa mga lokal na tagapag-awit, kaya doon nagkaroon ng mas pangmatagalang anyo sa papel at sa mga publikasyon. Pero kahit na may papel na ngayon, hindi mawawala ang buhay na karakter nito bilang isang oral epic — ramdam mo pa rin ang ritmo at damdamin kapag pinakinggan mula sa tamang tagapag-awit. Personal, nakakatuwang isipin na ang unang tahanan ng 'Hinilawod' ay hindi isang library kundi ang mga komunidad ng Sulod—at iyon ang dahilan kung bakit mahalaga pa ring pahalagahan ang mga tagapagsalaysay at ang kanilang paraan ng pag-awit.

Parang sinasayaw ang salita sa isip ko kapag iniisip kung paano isasalin ang 'Hinilawod' sa modernong Filipino — hindi lang basta paglilipat ng mga salita, kundi pagdadala ng buhay mula sa isang epikong oral patungo sa panahong mababasa sa social feed o mabibigkas sa entablado ngayon. Una, inuuna ko palagi ang tono at ritmo: ang 'Hinilawod' ay umaagos na kwento na puno ng paulit-ulit na pormula at epithets; kaya sa pagsasalin, hinahanap ko ang katumbas na ritmikong pahayag sa Filipino na hindi nawawala ang orihinal na musicality. Minsan mas epektibo ang paggamit ng maikling taludtod o refrineng paulit-ulit kaysa literal na pangungusap, para maramdaman pa rin ang pagkanta ng epiko. Ikalawa, pinipili kong iwan o i-annotate ang ilang salitang panlahi (hal. lokal na termino sa relihiyon, ritwal, at pang-uring pangkalikasan) sa orihinal na anyo at maglagay ng maikling paliwanag sa gilid o footnote. Hindi ko agad pinapalitan ang mga pangalan o titulo — ang 'dayang', 'babaylan', o pangalan ng diyos at lugar ay pinoprotektahan, dahil nagdadala sila ng kontekstong kulturang hindi madaling ipalit. Panghuli, sinasanay kong magbasa-aloud ng bersyon ko—kung hindi tumutunog nang natural kapag binibigkas, babaguhin ko. Ang pagsasalin ng 'Hinilawod' para sa modernong mambabasa ay proyekto ng balanseng respeto at pagkamalikhain: gusto kong maunawaan ng bagong henerasyon ang damdamin at aral ng epiko nang hindi nawawala ang kaluluwa nito.

Nakakabighani talaga ang paraan kung paano nag-iiba-iba ang mga bersyon ng 'Hinilawod', at palagi akong naiintriga tuwing may bagong bersyon na naririnig ko o nababasa. Sa totoo lang, ang pinakapayak na dahilan ay oral tradition: ang epiko ay ipinapasa mula sa isang mang-aawit o manunukib papunta sa iba, at bawat tagapagtanghal may kanya-kanyang memorya, istilo, at sense of drama. May magpapaikli ng ilang kabanata para sa maikling pagtitipon; may magbibigay-diin sa mga bahagi na sa tingin nila ay pinakamatapang o sentimental. Dahil dito, nagkakaroon ng maraming berde o 'variants' na pare-parehong may iisang espiritu pero magkakaibang detalye. Isa pang aspeto na palaging nakikita ko ay ang pag-iba-iba ng wika at mga pangalan. Sa ilan, mas lumalabas ang lokal na diyalekto ng Sulodnon, sa iba naman medyo Hiligaynon ang tono o sinubukang isalin sa Filipino o Ingles. May versions na nagdagdag ng mga elemento mula sa modernong pananaw—halimbawa, binibigyang-diin ang papel ng mga babae o sinasalamin ang mga bagong moral dilemmas—habang ang iba pinangangalagaan ang orihinal na cosmology at ritwal na konteksto. At syempre, kapag tinranskriba ng iba’t ibang akademiko o manunulat, iba naman ang magiging tono dahil sa choices sa pagsasalin, puntwasyon, pati na ang pagpapakahulugan sa mga metaphors. Hindi ko maiwasang humanga kasi kahit magkakaiba, nananatili ang malalaking tema: pagmamalaki sa bayani, pakikipagsapalaran, at relasyon ng tao sa mga diyos at kalikasan. Nakakatuwang isipin na buhay ang epikong ito dahil sa mga pagkakaibang iyon—hindi siya isang museum piece kundi isang kwentong patuloy na humihinga sa bibig ng mga tao. Sa bawat bersyon, parang may bagong mukha si 'Hinilawod' pero ramdam mo pa rin ang kanyang lumang puso.

Nakakabilib talaga ang 'Hinilawod' sa dami ng eksena at emosyon na kaya nitong ihalo — parang isang pelikula na sinindihan sa harap mo habang kinakanta ng isang matandang manunula. Sa pinakasimple, epiko ito mula sa mga Sulod ng Panay na umiikot sa buhay at pakikipagsapalaran ng tatlong magigiting na kapatid: Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Masyado itong malalim para tawaging simpleng alamat; puno ng pakikipaglaban sa mga dambuhalang nilalang, paglalakbay sa mga ibang mundo, at mga kuwentong pag-ibig na magulo at makapangyarihan. Isa sa mga sentrong kuwento ay ang paghanap at pag-angkin ng mga asawa, pati na rin ang paghaharap nila sa mga supernatural na kaaway—mga dambuhala, espiritu, at mga makapangyarihang diyos. Madalas ipinapakita ni Labaw Donggon ang kanyang tapang at kahusayan sa maraming bahagi ng epiko, kaya madalas siyang tawaging bida, pero hindi dapat kalimutan na pantay na mahalaga ang husay at mga kabanata nina Humadapnon at Dumalapdap. Ang buong epiko ay parang tapestry: bawat pakpak ng kuwento nagbibigay hugis sa kultura at pananaw ng sinaunang mga tao sa Panay. Bilang tagahanga, na-eenjoy ko ang ritmo at imagery ng 'Hinilawod'—ito ang klase ng kuwentong hindi mo lang binabasa; naririnig at nararamdaman mo. Nakakatuwang isipin na sa kabila ng modernong mundo, buhay pa rin ang ganitong epiko sa mga pag-awit at salaysay; parang isang bintana sa sinaunang Visayas na nagbibigay ng malalim na pag-unawa sa kanilang paniniwala at pagpapahalaga sa pamilya, tungkulin, at tapang.

Naku, tuwang-tuwa akong pag-usapan ang 'Hinilawod'—isa sa mga epikong bumabalot sa gabi ng mga kwentuhan sa amin tuwing may handaan. Sa puso ng epiko nakatayo ang tatlong magkakapatid na bayani: si Labaw Donggon, si Humadapnon, at si Dumalapdap. Ang tatlong ito ang pinaka sentro ng kwento—mga mandirigmang may kakaibang lakas at tapang, at bawat isa ay may sariling paglalakbay ng pag-ibig, pakikipagsapalaran, at pakikipaglaban sa mga supernatural na nilalang. Si Labaw Donggon ang kilala bilang unang anak at madalas inilalarawan bilang makisig na manlalakbay na naghahanap ng mga babaeng maililigaw at mga bagong hamon. Madalas siyang nauuwi sa magulong relasyon at episodyang puno ng mahika at pagsubok. Sa kabilang banda, si Humadapnon ay may pagka-epikong romansa at bayani na kadalasang humaharap sa mga malalakas na kalaban at nagtataglay ng malasakit para sa mga minamahal. Si Dumalapdap naman ay kilala sa kanyang walang takot na karakter at pagiging tapang sa labanan—parang siyalang hulma ng lakas ng loob ng tribo. Hindi rin nawawala ang makapangyarihang mga diwang tulad ng diyosang si Alunsina (o Launsina sa ilang bersyon) na siyang nag-uugnay sa mga bayani sa mas malawak na mundong espiritwal. At siyempre, maraming mga antagonista at nilalang ang gumuguhit ng mga pangunahing tunggalian sa kwento, tulad ng mga dambuhalang halimaw at makapangyarihang kalaban. Para sa akin, ang ganda ng 'Hinilawod' ay hindi lang sa mga pangalan, kundi sa mga kwento ng pag-ibig, karangalan, at kabayanihan na namamayani sa bawat tauhan, at lagi akong nabibighani tuwing naaalala ang bawat yugto ng kanilang pakikipagsapalaran.