Saan Makakabili Ng Aklat Ng Hinilawod Sa Pilipinas?

Nakakabilib talaga ang 'Hinilawod' sa dami ng eksena at emosyon na kaya nitong ihalo — parang isang pelikula na sinindihan sa harap mo habang kinakanta ng isang matandang manunula. Sa pinakasimple, epiko ito mula sa mga Sulod ng Panay na umiikot sa buhay at pakikipagsapalaran ng tatlong magigiting na kapatid: Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Masyado itong malalim para tawaging simpleng alamat; puno ng pakikipaglaban sa mga dambuhalang nilalang, paglalakbay sa mga ibang mundo, at mga kuwentong pag-ibig na magulo at makapangyarihan. Isa sa mga sentrong kuwento ay ang paghanap at pag-angkin ng mga asawa, pati na rin ang paghaharap nila sa mga supernatural na kaaway—mga dambuhala, espiritu, at mga makapangyarihang diyos. Madalas ipinapakita ni Labaw Donggon ang kanyang tapang at kahusayan sa maraming bahagi ng epiko, kaya madalas siyang tawaging bida, pero hindi dapat kalimutan na pantay na mahalaga ang husay at mga kabanata nina Humadapnon at Dumalapdap. Ang buong epiko ay parang tapestry: bawat pakpak ng kuwento nagbibigay hugis sa kultura at pananaw ng sinaunang mga tao sa Panay. Bilang tagahanga, na-eenjoy ko ang ritmo at imagery ng 'Hinilawod'—ito ang klase ng kuwentong hindi mo lang binabasa; naririnig at nararamdaman mo. Nakakatuwang isipin na sa kabila ng modernong mundo, buhay pa rin ang ganitong epiko sa mga pag-awit at salaysay; parang isang bintana sa sinaunang Visayas na nagbibigay ng malalim na pag-unawa sa kanilang paniniwala at pagpapahalaga sa pamilya, tungkulin, at tapang.

Naramdaman ko agad ang malakas na tibok ng epiko noong una kong narinig ang mga unang taludtod ng 'Hinilawod'—parang sinimulan ka nito sa isang malawak na larawan ng mundo bago pa man umusbong ang mga bayani. Sa pinakasimpleng kronolohiya, nagsisimula ang epiko sa malawak na pinagmulan: ang paglikha ng daigdig at ang pag-iral ng mga diyos at diyosa ng Panay, at lalo na ang kwento nina Alunsina (isang makapangyarihang diwata) at Datu Paubari, na magbubunga ng tatlong maalamat na anak—sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Ito ang pambungad na humahabi sa kanilang mga kapalaran at nagtutulak sa bawat isa na humakbang palabas para sa kani-kanilang pakikipagsapalaran. Mula rito, umiikot ang unang malaking yugto kay Labaw Donggon: ang kanyang mga paglalakbay, pakikipaglaban sa mga halimaw at espiritu, at mga pag-ibig na nagdulot ng mga serye ng labanan at paghihirap. Madalas ipinapakita siya bilang unang magtatangka sa mga malalayong lugar para magtanong at umibig, at dito lumilitaw ang tema ng paghahanap at pagsubok. Ang sunod na makapal na kabanata naman ay kay Humadapnon—mas misteryoso at romantikong bayani—na dumaan sa mga pakikipagsapalaran na may halos kababalaghan: paglalakbay sa ilalim ng dagat, pakikipaglaban sa madilim na pwersa tulad ni Saragnayan, at mga pagtatangkang iligtas o muling makapiling ang kanyang minamahal. Ang mga eksenang ito madalas may pagkakabit-kabit na gawaing pampagtatag ng dangal at paghihiganti. Sa huli, dumadating ang mga kuwento ni Dumalapdap—ang pinakabata o minsan pinaka-mapagparaya sa magkakapatid—na nagtatag ng sarili niyang mga tagumpay at pamana. Ang pagtatapos ng epiko ay hindi isang simpleng one-line na wakas: may pagkakasundo, may pagbalik-loob, at may paglalatag ng aral tungkol sa pinagmulan, dangal, at relasyon ng tao at diyos. Bilang isang tagapakinig na lumaki sa mga awit ng mga mang-aawit mula sa Sulod, ang kronolohiya para sa akin ay hindi lang sunod-sunod na pangyayari kundi isang paulit-ulit na pag-ikot ng pagsubok, pag-ibig, laban, at pag-ahon—at iyon ang nagbibigay-buhay sa 'Hinilawod'. Natatandaan ko pa ang bigat ng bawat taludtod—parang bawat baitang sa kwento ay may sariling tibok ng puso.

Naku, tuwang-tuwa akong pag-usapan ang 'Hinilawod'—isa sa mga epikong bumabalot sa gabi ng mga kwentuhan sa amin tuwing may handaan. Sa puso ng epiko nakatayo ang tatlong magkakapatid na bayani: si Labaw Donggon, si Humadapnon, at si Dumalapdap. Ang tatlong ito ang pinaka sentro ng kwento—mga mandirigmang may kakaibang lakas at tapang, at bawat isa ay may sariling paglalakbay ng pag-ibig, pakikipagsapalaran, at pakikipaglaban sa mga supernatural na nilalang. Si Labaw Donggon ang kilala bilang unang anak at madalas inilalarawan bilang makisig na manlalakbay na naghahanap ng mga babaeng maililigaw at mga bagong hamon. Madalas siyang nauuwi sa magulong relasyon at episodyang puno ng mahika at pagsubok. Sa kabilang banda, si Humadapnon ay may pagka-epikong romansa at bayani na kadalasang humaharap sa mga malalakas na kalaban at nagtataglay ng malasakit para sa mga minamahal. Si Dumalapdap naman ay kilala sa kanyang walang takot na karakter at pagiging tapang sa labanan—parang siyalang hulma ng lakas ng loob ng tribo. Hindi rin nawawala ang makapangyarihang mga diwang tulad ng diyosang si Alunsina (o Launsina sa ilang bersyon) na siyang nag-uugnay sa mga bayani sa mas malawak na mundong espiritwal. At siyempre, maraming mga antagonista at nilalang ang gumuguhit ng mga pangunahing tunggalian sa kwento, tulad ng mga dambuhalang halimaw at makapangyarihang kalaban. Para sa akin, ang ganda ng 'Hinilawod' ay hindi lang sa mga pangalan, kundi sa mga kwento ng pag-ibig, karangalan, at kabayanihan na namamayani sa bawat tauhan, at lagi akong nabibighani tuwing naaalala ang bawat yugto ng kanilang pakikipagsapalaran.

Sobrang tuwa ako tuwing napag-uusapan si 'Hinilawod' — para sa akin, parang isang mapa ng isang napakalawak na daigdig na umiikot sa Panay. Ang pinaka-malinaw na lugar na inuugnay ko rito ay ang kalupaan ng Panay mismo: mga bulubundukin, malalawak na kagubatan, at baybayin. Madami sa mga pangyayari ay nagaganap sa paanan at tuktok ng bundok, lalo na sa kilalang Mount Madja-as, na madalas binabanggit bilang tagpuan ng mga diyos at bayani. Ang mga komunidad ng Sulod, ang mga matatandang mang-aawit mula sa gitnang Panay, ang siyang nagpanatili ng epikong ito kaya ramdam mo ang lokal na kulay — ang mga baryo sa kabundukan, maliliit na ilog, at mga tarangkahan ng gubat na parang may sariling buhay. Bukod sa mga pook na totoo sa mapa, napakarami ring supernatural na lokasyon sa 'Hinilawod' — mga ilalim-dagat na kaharian, mga parang sa langit at mga kuweba na nagiging lagusan patungo sa ibang daigdig. Napapansin ko rin ang matinding koneksyon ng epiko sa dagat: may mga eksena ng paglalayag at pakikipagsapalaran sa malalayong pulo, kaya feeling ko sumasakay ang mga bayani mula sa baybayin ng Panay patungong iba pang isla sa rehiyon. Ang interaksyon ng makatotohanan at mahiwaga ang nagpapalalim sa setting. Sa huli, kapag binabasa o pinapakinggan ko ang 'Hinilawod', naiimagine ko ang Panay bilang isang layered na mundo — may real-world na kabundukan at karagatan, at may epic na espasyo kung saan pumapailanlang ang mga diyos, espiritu, at bayani. Nakakagaan ng loob isipin na ang mga lumang lugar na iyon ay buhay pa rin sa mga awit at kwento ng mga tao.

Nabighani talaga ako noong una kong nabasa ang mga bahagi ng 'Hinilawod' na nasa Ingles — parang may pinto na bumukas sa mundo ng mga matitinding bayani at mahiwagang pakikipagsapalaran ng Panay. May mga ganap na Ingles na pagsasalin at marami ring partial translations o retellings: ang ilan ay akademiko at literal, ang iba naman ay poetic retellings na mas madaling basahin para sa mga bagong mambabasa. Personal, nakita ko ang ilan sa mga pagsasalin sa mga aklatang unibersidad at sa mga koleksyon ng Philippine folk literature. Madalas lumabas ang mga bahagi ng 'Hinilawod' sa mga journals at edited volumes tungkol sa epiko ng Pilipinas, pati na rin sa mga librong kinolekta ng mga folklorist at cultural scholars. Kung naghahanap ka ng mas kumpletong teksto, maganda ring silipin ang mga publikasyon ng National Commission for Culture and the Arts at ilang thesis o dissertation mula sa mga kolehiyo ng antropolohiya at linggwistika — doon madalas may mga full transcriptions o malalaking excerpts sa Ingles. Isang payo mula sa akin: maghanap ka ng dalawang uri ng bersyon — ang annotated/scholarly translation kung gusto mo ang eksaktong kahulugan at paliwanag ng mga cultural terms, at isang retelling para mas ma-enjoy ang daloy at drama ng kuwento. Ang pagkakaiba ng mga bersyon ay malaki dahil ang orihinal ay oral performance; mahirap i-capture nang buo ang tono at repetition. Pero oo, may English translations — hanapin lang sa mga academic database, library catalogues, at publikasyon ng mga cultural institutions. Masarap basahin habang ini-imagine ang musikang kaakibat ng orihinal na awit.

Kapag sumasabog sa isip ko ang mga kuwentong-bayani ng 'Hinilawod', lagi kong iniisip ang tatlong magkapatid na halos hindi mo malilimutan: sina Labaw Donggon, Humadapnon, at Dumalapdap. Ako'y medyo matandang tagahanga ng mga epiko ng Visayas, kaya madalas kong binabalikan ang kanilang mga pangalan at mga gawa — felt nila ang bawat laban at paglalakbay na parang bahagi ng sariling pamilya. Si Labaw Donggon ay madalas inilalarawan bilang unang kapatid, malakas at mayabang minsan, na nakipagsapalaran para sa pag-ibig at karangalan; maraming beses siyang humamon sa mga kakaibang nilalang at nagwagi sa pamamagitan ng tapang at talino. Humadapnon naman ang karakter na palagi kong hinahangaan dahil sa kanyang kombinasyon ng tapang at pagkamalikhain; siya ang uri ng bayani na hindi lang umaasa sa lakas kundi gumagamit din ng estratehiya at pakikipagsundo. Si Dumalapdap naman, na hindi kailanman dapat maliitin, ay kilala sa kanyang katapangan at liksi; sa mga epiko, siya ang sumasabak sa mga labanan na puno ng panganib at kababalaghan. Hindi rin mawawala sa kuwento ang kanilang ina o ninuno—si Alunsina—isang makapangyarihang diyosa na kadalasa’y may malaking papel sa kapalaran ng mga bayani. Bukod sa mga pangunahing tauhan, puno ang 'Hinilawod' ng iba pang diwata, halimaw, at mga mahuhusay na manggigiting na nagbibigay kulay sa bawat kabanata. Kapag babasahin mo ang epiko, ramdam mo ang timpla ng mitolohiya at pang-araw-araw na buhay na lumilikha ng matibay na pagkakakilanlan sa kultura ng Panay. Talagang napaka-rich ng materyal, at hindi kataka-taka na paulit-ulit kong binabalik-balikan ang mga eksena at aral mula rito.

Sobrang nakakabighani ang 'Hinilawod'—at dahil muntik na akong malunod sa paghahanap ng buong salin nito, heto ang mga mapagkakatiwalaang lugar na madalas kong tinitingnan kapag gusto kong magbasa nang kumpleto. Una, puntahan mo agad ang mga digital archives ng mga unibersidad at ng gobyerno: kadalasan may PDF o transkripsyon sa website ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA) o sa mga institutional repositories ng mga unibersidad sa Visayas. Madalas din na may mga academic theses o dissertations na na-upload sa mga unibersidad (hal. thesis repository ng UP o ng lokal na kolehiyo) na naglalaman ng buong salin o malalaking bahagi ng epiko. Pangalawa, hindi mawawala ang Internet Archive at HathiTrust para sa mga scan ng lumang publikasyon; dito ko nahanap minsan ang kumpletong koleksyon ng mga epiko at mga transliterasyon. Gumamit ng search terms na 'Hinilawod full text', 'Hinilawod translation PDF', o 'Hinilawod transcript' at i-filter ang mga resulta para sa PDF o text. Huwag kalimutang i-cross-check ang bersyon — dahil ang 'Hinilawod' ay oral tradition, maraming interpretasyon at multiple transcriptions. Huling payo: samahan mo ang pagbabasa ng teksto sa ilang audio/video performances sa YouTube o sa mga archive ng ethnomusicology para maramdaman ang ritmo at haba ng epiko. Mas masarap kasing basahin kapag may imahinasyon at tunog na kaakibat, at doon mo talaga mararamdaman ang puso ng kuwento.

Tuwing gabi ng pista sa aming baryo, napapaisip ako sa dami ng ritwal na nakapaligid sa pag-awit ng epikong ‘Hinilawod’. Hindi basta-basta ang pagkanta: nagsisimula ito sa isang mahinahong panalangin o pag-aalay sa mga ninuno at kalikasan—karaniwang bigas, alak, o lokal na pagkain ang inihahain bilang tanda ng paggalang bago pa magsimula ang pangunahing kuwento. May mga pagkakataon na inuuna ang pagsindi ng kandila o pagbulong ng mga orasyon para ilapit ang mga espiritu sa tagapagsalaysay at tagapakinig, lalo na kung ang awit ay may temang pakikipagdigma o pakikipagsapalaran na nangangailangan ng paningin mula sa mga sinaunang tinig. Ang mismong pag-awit ay tradisyonal na sinusuportahan ng musika at eksena: may kasamang matitibay na ritmikong tunog—gawa sa gongs o tambol at minsan ay simpleng pag-kalog ng palakpak o kahoy—na tumutulong sa pag-istruktura ng awit, pati na rin sa paglagay ng mood. Ang tagapagsalaysay, madalas na alam ang buong epiko nang pasalita, ay may partikular na estilo ng pagbigkas at repetitibong formulang ginagawang madaling tandaan at sabayan. Sa ilang pagganap, may mga gumaganap na sumasayaw o gumagalaw bilang mga tauhan; hindi lamang palabas ito kundi isang ritwal ng paggunita at pagtuturo ng pinagmulan. Habang lumilipas ang gabi, may maliit na seremonyang pangwakas—pasasalamat sa mga bumisita, paghahati-hati ng pagkain, at minsan pag-alaala sa mga naunang manunulat o tagapagsalaysay. Para sa akin, ang kombinasyon ng pag-aalay, musika, dramatikong pagsasalaysay, at pagkakaisa ng komunidad ang tunay na nagpapalalim sa espiritu ng ‘Hinilawod’. Hindi lang ito kwento—ito ay buhay na ritwal na nagbibigay saysay sa ating ugnayan sa nakaraan.