แมวผีในนิทานพื้นบ้านไทยมีที่มาอย่างไร?

ตลอดริมแม่น้ำและสระน้ำของญี่ปุ่นมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับสิ่งมีชีวิตน้ำที่คนเรียกกันว่า 'kappa' ซึ่งไม่ได้มาจากแหล่งเดียวแต่เป็นผลรวมของความเชื่อท้องถิ่นหลากหลายแห่ง เมื่อนึกถึงที่มาของผีกัปปะ ฉันชอบมองว่ามันเป็นการรวมเอาแนวคิดเกี่ยวกับเทพเจ้าริมน้ำและภูตผีของชุมชนเข้าด้วยกัน: บางพื้นที่เชื่อมโยงกับ 'kawa no kami' หรือเทพเจ้าสายน้ำ บางแห่งเห็นว่ามันเป็นวิญญาณเด็กที่อาศัยในคูคลอง คำว่า 'kappa' เองอาจมีรากมาจากคำว่า 'kawa' (แม่น้ำ) ผสมกับศัพท์ท้องถิ่นอื่นๆ ดังนั้นต้นกำเนิดจึงไม่ใช่ศูนย์กลางเดียว แต่กระจายไปตามแม่น้ำลำคลอง—โดยเฉพาะในชนบทที่คนพึ่งพาน้ำและกลัวความเสี่ยงจากการจมน้ำ ประวัติศาสตร์ชาวบ้านยังแสดงให้เห็นว่ากัปปะถูกใช้เป็นเรื่องเตือนใจให้เด็กไม่เข้าใกล้น้ำลึก อีกด้านหนึ่งภาพลักษณ์ของกัปปะก็ถูกถ่ายทอดผ่านงานศิลปะพื้นบ้าน นิทานท้องถิ่น และพิธีกรรมที่เกี่ยวกับน้ำ ทำให้มันกลายเป็นทั้งตัวร้ายและตัวตลกในเรื่องเล่า ตามที่เราเห็นในภาพแกะสลัก งานพิมพ์ และรูปปั้นจิ๋วตามศาลาเล็กๆ ของหลายหมู่บ้าน—สิ่งที่น่าชอบคือความหลากหลายของเรื่องเล่าเหล่านี้ ไม่ว่าจะเป็นกัปปะกวนใจชาวประมงหรือกัปปะช่วยชีวิตเด็ก ก็ล้วนสะท้อนวิถีชีวิตริมแม่น้ำของญี่ปุ่นได้ดี

โลกหนังผีมีผู้กำกับบางคนที่แฟน ๆ มักยกให้เป็นคนต้องดูเมื่ออยากหวีดหัวใจและหนาวถึงกระดูก ฉันมักแนะนำชื่อเหล่านี้กับเพื่อนที่ชอบบรรยากาศหน่วง ๆ และงานหูเสียงที่ทำให้ขนลุกทันที Hideo Nakata โดดเด่นด้วย 'Ringu' งานของเขาสร้างมาตรฐานให้กับเจอร์นัล J-horror — ความเรียบง่ายของภาพกับเสียงที่ใส่ใจทุกรายละเอียดทำให้ความน่ากลัวฝังลึกกลางความเงียบ ส่วน Takashi Shimizu กับ 'Ju-on' สร้างแนวคำสาปวนซ้ำที่เล่นกับมุมกล้องสั้น ๆ และการตัดต่อที่ทำให้ความหลอนไม่มีไหล่ให้หลบ Kiyoshi Kurosawa ต่างออกไปตรงที่เขาสร้างหนังผีที่มีเส้นบาง ๆ เชื่อมระหว่างสังคมกับความสิ้นหวัง เช่น 'Pulse' ซึ่งไม่เพียงแค่ผีโผล่ แต่เป็นความรู้สึกโดดเดี่ยวที่กลายร่างเป็นสิ่งลึกลับ ฉันชอบตรงที่แต่ละคนมีวิธีทำให้คนดูกลัวแบบต่างกัน — บางคนใช้ภาพ บางคนใช้เสียง บางคนใช้ความว่างเปล่า — และนั่นทำให้การตามเก็บรายชื่อนักกำกับเป็นความสนุกแบบไม่รู้จบ

เคยสงสัยไหมว่าเรื่องผีที่โฆษณาว่า 'มาจากเรื่องจริง' นั้นจริงแค่ไหนและทำไมมันถึงน่ากลัวกว่าของแต่ง มีหลายเรื่องที่ถูกอ้างอิงจากเหตุการณ์จริง เช่น 'The Exorcist' ซึ่งได้แรงบันดาลใจจากเคสของเด็กคนหนึ่งที่มักถูกอ้างว่าเป็น Roland Doe (หรือ Robbie Mannheim) เรื่องนี้ไม่ใช่แค่ไสยศาสตร์บนจอ แต่ยังสะท้อนความสั่นคลอนทางศรัทธาและวิทยาศาสตร์ร่วมสมัยด้วย อีกตัวอย่างคือ 'The Exorcism of Emily Rose' ซึ่งอิงจากกรณีจริงของ Anneliese Michel ทำให้ภาพยนตร์ผสมระหว่างคดีความและความเชื่อ เรื่องแบบนี้ชอบเล่นกับช่องว่างระหว่างหลักฐานกับความเชื่อใจ ส่วน 'The Conjuring' เล่าเรื่องครอบครัว Perron ที่อ้างว่าเจอปรากฏการณ์เหนือธรรมชาติ ขณะที่ 'The Amityville Horror' และ 'The Haunting in Connecticut' ก็มีทั้งผู้เชื่อและผู้ตั้งคำถามเกี่ยวกับความเต็มจริงของเหตุการณ์เหล่านี้ ความชอบส่วนตัวทำให้ฉันมองว่าความน่าสยดสยองไม่ได้มาจากผีเสมอไป แต่เกิดจากการที่หนังดึงเอาความไม่แน่นอนในเหตุการณ์จริงมาเล่น จบแบบคลุมเครือหรือมีรายละเอียดที่ทำให้คนดูเอาไปคิดต่อได้มากกว่าฉากกรี๊ดเพียงอย่างเดียว

บรรยากาศคำเล่าในภาคเหนือมักมีรสชาติของข้าว สงสัย และการไล่ผีปอบที่ผสมผสานทั้งความเชื่อไทลื้อและลาวเข้าด้วยกัน ผมมองว่าการระบุจังหวัดเดียวว่าเป็นต้นกำเนิดของนิทานผีปอบค่อนข้างยาก เพราะเรื่องเล่านี้เดินทางผ่านคน กลุ่มชาติพันธุ์ และพรมแดนมากกว่าจะเกิดขึ้นจากจุดเดียว ฉะนั้นในมุมของฉัน ผีปอบมีรากจากวงวัฒนธรรมตะวันออกเฉียงเหนือและลุ่มน้ำโขง ซึ่งต่อมาแพร่เข้ามาในภาคเหนือผ่านการโยกย้ายของชาวไท-ลาวและการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรม ระหว่างทางจึงเกิดรูปแบบท้องถิ่นต่าง ๆ ที่มีรายละเอียดไม่เหมือนกัน ถ้ามองเฉพาะในภาคเหนือ จังหวัดที่มักถูกเล่าถึงบ่อยคือจังหวัดที่มีการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับลาวและชุมชนไทลื้อ เช่น น่าน และพะเยา เสียงเล่าจากหมู่บ้านแถบนั้นมักมีฉากเป็นนา ข้าวเหนียว และหมอไล่ผี ซึ่งสะท้อนความสัมพันธ์ระหว่างความเชื่อเรื่องวิญญาณและการดำรงชีวิตแบบเกษตร นั่นทำให้ผมคิดว่าผีปอบในภาคเหนือไม่ใช่เรื่องใหม่ที่เพิ่งเกิดขึ้น แต่เป็นผลของการปรับตัวของตำนานที่เดินทางมาจากภาคอีสานและลาว แล้วแต่งเติมรายละเอียดจนกลายเป็นเวอร์ชัน 'เหนือ' ที่เรารู้จักกันในปัจจุบัน

เราเคยสงสัยอยู่เหมือนกันว่าทำไมแมวสามสีถึงมักเป็นตัวเมีย แล้วทำไมบางครั้งเห็นตัวผู้บ้าง บอกเล่าจากมุมที่เข้าใจง่ายก่อน: ลายสามสีเกิดจากการมียีนสีส้มที่อยู่บนโครโมโซม X กับยีนไม่ส้ม (เช่น สีดำ/น้ำตาล) อีกตัวนึง เมื่อสัตว์มียีนสองแบบบนโครโมโซม X สลับกันจะเกิดแพตช์สีต่างกันเพราะเซลล์แต่ละเซลล์ปิดการทำงานของ X หนึ่งแท่งแบบสุ่ม (เรียกว่า X-inactivation หรือ lyonization) ฉะนั้นในแมวเพศเมียที่มีโครโมโซม XX หากมีหนึ่ง X เอายีนสีส้มและอีก X เอายีนไม่ส้ม ก็จะเห็นจุดส้มกับดำปะปนกัน การมีแถบขาวบนตัวส่วนมากมาจากยีนอีกชนิดหนึ่งที่ไม่เกี่ยวกับ X โดยตรง แต่มันมีผลต่อการเคลื่อนตัวของเซลล์สร้างเม็ดสี (melanocytes) ระหว่างการพัฒนา ทำให้บางจุดขาดเม็ดสีและกลายเป็นสีขาว ดังนั้นการรวมกันของ X-inactivation กับการกระจายเม็ดสีที่ไม่สม่ำเสมอจึงให้ลายสามสีที่เราเห็นได้อย่างงดงาม สำหรับแมวสามสีตัวผู้ สาเหตุที่พบบ่อยที่สุดคือมีโครโมโซม X เพิ่มขึ้น (เช่น XXY เหมือนภาวะไคลน์เฟลเทอร์ในมนุษย์) ทำให้มีทั้งยีนสีส้มและยีนไม่ส้มอยู่พร้อมกัน จึงเกิดลายสามสีได้ แต่วิถีนี้มักทำให้แมวเพศผู้มีภาวะเจริญพันธุ์ลดลงหรือเป็นหมันได้ อีกสาเหตุที่หายากคือการเป็นแชมไพร่า (chimerism) เมื่อตัวอ่อนสองตัวรวมกันเป็นตัวเดียว ทำให้มีจีโนไทป์ต่างกันในเนื้อเยื่อต่างส่วน ผลลัพธ์คือแมวเพศผู้บางตัวอาจมีลายสามสีได้โดยไม่ต้องมี X เกิน สรุปแล้วเป็นเรื่องของพันธุกรรมและการพัฒนาเซลล์ที่มาประสานกันจนเกิดผลงานศิลปะบนขนของแมว เหมือนโชคชะตาที่ยิ้มให้ผู้เลี้ยงไปทีหนึ่ง

เมื่อคืนฝันเกี่ยวกับการอุ้มแมวแล้วตื่นขึ้นมาใจเต้นนิดๆ เพราะมันมีความรู้สึกละมุนปนว้าวุ่นที่อธิบายยาก แต่พอเอาเข้าจริงแล้วมีหลายมุมมองให้ตัดสินใจว่าจะทำพิธีแก้เคล็ดหรือไม่ มุมมองแรกเป็นคนที่ค่อนข้างเชื่อในเรื่องสัญลักษณ์และพิธีกรรมเล็กๆ น้อยๆ การอุ้มแมวในความฝันอาจถูกตีความได้หลายทาง บางคนเชื่อว่าแมวเป็นสัตว์นำโชคหรือเป็นสื่อของวิญญาณผู้ล่วงลับ การทำพิธีแก้เคล็ดเล็กๆ เช่นถวายอาหารให้สัตว์จรจัด ทำบุญให้เจ้ากรรมนายเวร หรือสวดมนต์ตามความศรัทธา อาจช่วยให้ใจสงบและรู้สึกว่าทำสิ่งที่ถูกต้องแล้ว ซึ่งสำคัญไม่ใช่เพราะพิธีจะเปลี่ยนโชคชะตาทันที แต่เพราะมันช่วยปรับจิตใจให้พร้อมรับสิ่งที่จะเกิดขึ้นต่อไป อีกด้านหนึ่งมองในมุมที่เป็นวิทยาศาสตร์และจิตวิทยา ความฝันเป็นการประมวลผลข้อมูลในสมองที่ผสมผสานความทรงจำ ความกลัว และความปรารถนา การอุ้มแมวอาจสื่อถึงความต้องการความอบอุ่น ความรับผิดชอบ หรือความกังวลเรื่องใกล้ชิด สิ่งที่ทำได้แทนการทำพิธีคือทำสิ่งง่ายๆ ที่ทำให้รู้สึกดี เช่นล้างหน้า พักผ่อนเพียงพอ หรือกอดสัตว์เลี้ยงจริงๆ หากมีแมวอยู่แล้ว นอกจากนี้การพูดทบทวนความคิดกับเพื่อนสนิทก็ช่วยมาก สุดท้ายไม่ว่าจะเลือกทำพิธีหรือไม่ ให้เลือกสิ่งที่ทำแล้วจิตใจเบาและไม่สร้างภาระให้ตัวเองมากนัก

เสียงแมวที่ฟ้องออกมาบ่อย ๆ มักบอกได้เลยว่าเขาไม่สบายใจหรือกำลังมีเหตุผลให้ต้องปกป้องตัวเอง จึงต้องจัดการอย่างใจเย็นและเป็นระบบมากกว่าการตะโกนหรือจับทันที เมื่อเจอสถานการณ์แบบนี้ ฉันจะเริ่มจากการให้พื้นที่ปลอดภัยกับแมวก่อน — ปิดไฟสว่างจ้ามาก ๆ ลดเสียงคนในบ้าน ย้ายสัตว์เลี้ยงอื่นไปไว้ห้องอื่น ถ้าเป็นไปได้เปิดประตูไปสู่ที่สูง ๆ ให้แมวมีทางหนีหรือมุมเงียบ ๆ ที่เขาสามารถถอยไปได้ คำแนะนำจากสัตวแพทย์ที่ฉันยึดไว้คืออย่าสัมผัสหรือบีบคอแมวขณะเขาแสดงท่ารุกราน ให้สังเกตว่ามีสัญญาณเจ็บปวดหรือไม่ เช่น ลมหายใจผิดปกติ ก้าวเดินติดขัด หรือไม่ยอมกินอาหาร หากพบน่ากังวล ควรนัดตรวจร่างกาย เพราะเสียงโกรธบ่อย ๆ อาจเป็นสัญญาณของความเจ็บป่วย ใส่ใจกับการเล่นและออกกำลังกายให้พอ ติดตั้งที่ปีนป่าย และลองใช้เฟโลโมนปลอมอย่าง 'Feliway' ร่วมกับการเสริมพฤติกรรมแบบค่อยเป็นค่อยไป ผลสุดท้ายแล้วความอดทนและการไม่ลงโทษคือหัวใจ เพราะแมวตอบสนองต่อความปลอดภัยมากกว่าคำสั่งเป็นครั้งคราว

เสียงแมวที่ดูโกรธเพราะเครียดมักทำให้บรรยากาศในบ้านตึงเครียดไปทั้งวัน เมื่อเจอเหตุการณ์แบบนี้ จุดเริ่มต้นที่ฉันทำเสมอคือพาไปหาสัตวแพทย์เพื่อตัดเรื่องป่วยหรือความเจ็บปวดออกก่อน เพราะบ่อยครั้งการร้องเสียงดังเป็นสัญญาณว่าร่างกายมีปัญหา อย่างเช่นปวด ฟัน หรือภาวะไทรอยด์ที่ทำให้แมวกระสับกระส่ายได้ หลังจากแน่ใจว่าไม่มีสาเหตุทางการแพทย์ ฉันจะจัดสภาพแวดล้อมใหม่ให้ปลอดภัย: เพิ่มที่ซ่อน ยกระดับพื้นที่ให้แมวปีนได้ จัดมุมสงบไว้ให้เขาพัก แล้วใช้กลยุทธ์การปรับพฤติกรรมแบบค่อยเป็นค่อยไป เช่นการเล่นแบบโต้ตอบเพื่อระบายพลังงาน และการทำให้สิ่งเร้าที่เป็นต้นเหตุหายไปหรือเบาลง รวมถึงใช้สเปรย์ฟีโรโมนหรือเครื่องกระจายกลิ่นที่ออกแบบสำหรับแมวไปด้วย ผลลัพธ์มักมาไม่เร็ว แต่เมื่อรวมหลายวิธีเข้าด้วยกัน เสียงร้องที่เคยเป็น ‘โกรธ’ เพราะเครียดก็ค่อยๆ ลดลงจนบ้านกลับมาสงบอีกครั้ง